مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

مقاله موردی

مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

دوره 13، دی 1393، 1006-991

بررسی وضعیت و علل مصرف مشروبات الکلی: مطالعه موردی همه‌گیری مسمومیت مصرف الکل در رفسنجان: سال 1392

علی‌اکبر حق‌دوست[1]، مژگان امامی[2]، مریم اسماعیلی[3]، امین صابری‌نیا[4]، محسن نژاد قادری[5]، محمدحسین مهرالحسنی[6]

دریافت مقاله: 18/3/93      ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 18/5/93    دریافت اصلاحیه از نویسنده: 22/7/93      پذیرش مقاله: 3/8/93

چکیده

زمینه و هدف: رفتارهای اجتماعی در ارتباط با متغیرهای متعددی شکل می‌گیرند. از این رو، سوء مصرف الکل به عنوان یک رفتار پرخطر را نمی‌توان جدای از نظام اقتصادی، فرهنگی و سیاسی دانست. هدف این مطالعه، بررسی علل مصرف مشروبات الکلی در شهرستان رفسنجان بود.

مواد و روش‏ها: مطالعه حاضر به صورت گذشته نگر و تلفیقی در دو مرحله کمی ‌و کیفی انجام پذیرفت که شامل مطالعه میدانی همه گیرشناختی مصرف الکل و مصاحبه کیفی با خبرگان بود. در مرحله اول، اطلاعات 80 نفر از مراجعین به مراکز درمانی از طریق پرسشنامه به دست آمد و در مرحله دوم 24 نفر به عنوان نمونه مطالعه انتخاب شدند. در مرحله اول از شاخص‏های توصیفی و در مرحله دوم از روش تحلیل محتوایی برای تجزیه و تحلیل داده‏ها استفاده شد.

یافته‏ها: براساس نتایج کمی، همه مصرف کنندگان مرد بودند و 90 درصد، سابقه مصرف الکل داشتند. به علاوه 90 درصد از مسمومین، دلیل مصرف الکل را بیکاری و نداشتن سرگرمی ‌قلمداد کردند. نتایج کیفی نیز نشان داد در بعضی زیر‏گرو‏های جامعه، باورها و ارزش‏ها به سمت مادی گرایی و فردگرایی در حال تغییر است و شبکه‏های مجازی و ماهواره‏ها موجب تشدید بیشتر ضعف‏های اجتماعی شده است.

نتیجه‌گیری: سوء مصرف الکل در جامعه مورد مطالعه به عنوان یک آسیب اجتماعی شناخته شد که دارای یک شبکه علیت پیچیده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و عوارض امنیتی و سلامتی سنگینی برای جامعه دارد. در این راستا، اقدامات درمانی و انتظامی ‌در سطح فردی موثر نبوده و باید بر اقدامات اجتماعی پیشگیرانه تاکید گردد.

واژه‏های کلیدی: سلامت، امنیت، رفتارهای پرخطر، سوءمصرف مواد، مصرف الکل

مقدمه

یکی از تعاریف سلامت اجتماعی، کیفیت درگیر شدن و تعامل فرد با اجتماع به منظور ارتقای کمیت و رفاه آحاد جامعه است و نتیجه نهایی این تعامل، ارتقای سرمایه اجتماعی، امنیت اجتماعی، کاهش فقر و کاهش بی عدالتی است، اما نقطه مقابل آن، افزایش آسیب‏های اجتماعی است [1]. مسائل مربوط به آسیب‏های اجتماعی از دیرباز در جامعه بشری مورد توجه اندیشمندان بوده است. همزمان با گسترش انقلاب صنعتی و گسترش دامنه نیازمندی‏ها محرومیت‏های ناشی از عدم امکان برآورده شدن خواسته‌ها و نیازهای زندگی، گسترش شدید و دامنه دار فساد عصیان، تبهکاری، سرگردانی، دزدی، انحرافات جنسی و دیگر آسیب‌ها ایجاد شده است [2].

 در این میان، سوء مصرف مواد از جمله الکل به عنوان یک مسأله اجتماعی، پدیده‌ای است که همراه با آن توانایی جامعه در سازمان یابی و حفظ نظم موجود از بین می‌رود، عملکرد بهنجار حیات اجتماعی مختل می‌گردد و باعث دگرگونی‌های ساختاری در نظام اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی یک اجتماع می‌شود[3]. شواهد بسیاری وجود دارد که تصدیق کننده ارتباط بین مصرف الکل و صدمات فیزیکی وارد شده به بدن می‌باشند. مطالعات متعددی نشان داده‌اند سوء مصرف الکل منجر به بروز انواع رفتارهای خشونت آمیز و ضد اجتماعی در نوجوانان و جوانان می‌شود [4]. از این رو، رفتارهای پرخطر و نابهنجاری مانند مصرف الکل، آثار مخرب بسیاری را هم برای جامعه و هم برای فرد به دنبال دارد و یک بیماری اجتماعی مزمن، پیشرونده و بالقوه کشنده در نظر گرفته شده است [5].

در این راستا، پیشگیری از سوء مصرف الکل، مستلزم کاربرد نظریه‌های متعدد در رشته‌های علمی ‌مختلف است. یکی از نظریه‌های مطرح شده در این زمینه، نظریه یادگیری اجتماعی بندورا (Bandura’s Learning Theory) است. براساس این نظریه، برخی عوامل محیطی مانند عوامل والدینی، همسالان منحرف و عوامل فردی نظیر سبک مقابله‌ای اجتنابی، عزت نفس و پرخاشگری به طور مستقیم یا غیرمستقیم با مصرف مواد در میان نوجوانان مرتبط هستند [6]. بنابراین نحوه تعامل نوجوانان و جوانان با محیط اجتماعی اطرافشان نقش بسزایی در ارتقاء سلامت آنها دارد [7] و در طراحی برنامه‌های پیشگیر‏انه، درمانی و یا آموزشی برای سوء مصرف، لازم است به تأثیرات اجتماعی توجه بسیار شود و این به معنای توجه به عوامل درمانی، حقوقی و سیاستگذاری‌های کلان است [8].

ایران از نظر اعتیاد به الکل در وضعیت مطلوبی نسبت به سایر کشورها قرار دارد؛ اما از آنجا که آمار دقیق معتادان الکلی ایران جمع‌آوری نشده، نمی‌توان به ثابت ماندن این وضعیت مطلوب و افزایش نیافتن شمار معتادان الکلی کشور، چندان خوش‌بین بود. از طرف دیگر، اگر انجام اقدامات پیشگیرانه از اعتیاد به مواد مخدر، مواد اعتیادآور غیرمخدر، روان‌گردان‌ها و الکل جدی گرفته نشود، باید انتظار داشت که گرایش به مصرف این مواد و به ویژه الکل با افزایش قابل توجهی روبرو شود. در عین حال باید گفت پایه شروع مصرف الکل (غلظت الکل مصرفی) در جوانان ایرانی بالاست؛ به طوری که این میزان غلظت الکل مصرفی در اروپا 3% و در کشور ما 40% است. در هرحال، معضل اعتیاد به الکل، غیرقابل انکار است و متأسفانه مصرف الکل پیش زمینه بسیاری از آسیب‌های اجتماعی محسوب می‌شود [9]. سرطان‌های دهان، گلو، حنجره، مری [11-10]، کبد و پستان همگی با نوشیدن مشروبات الکلی ارتباط دارند. ممکن است الکل، خطر ابتلا به سرطان روده بزرگ و راست روده را هم افزایش دهد [12]. لذا مبارزه با مصرف الکل باید به عنوان یک الویت مهم سازمان‏های بهداشتی درمانی و نیز یک برنامه بین بخشی در جامعه مورد توجه قرار گیرد [9].

در پژوهش انجام گرفته درخصوص بررسی شیوع مصرف مواد محرک، الکل و داروهای روان‌گردان در نوجوانان و جوانان 35-15 ساله شهر تهران، این نتیجه حاصل شد که شیوع مصرف الکل در بین نوجوانان و جوانان درصد بالایی را به خود اختصاص داده است [13]. همچنین، در پژوهش Mohammadkhani در زمینه شیوع مصرف سیگار، مشروبات الکلی و مواد روان‌گردان در نوجوانان ایرانی ذکر گردید که در مجموع 8/18% از دانش آموزان 18-13 ساله در طول زندگی خود حداقل یک بار تجربه مصرف الکل و سیگار را داشته اند [14]. در مطالعه Shams Alizadeh و همکاران با عنوان شیوع مصرف مواد در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کردستان، شایعترین انگیزه مصرف الکل، لذت عنوان شده است [15] و نیز مطالعه Mohammadi و همکاران درخصوص فراوانی سوء مصرف مواد در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی همدان نشان داد 19/20% از دانشجویان الکل مصرف کرده اند [16].

یکی از موارد، بروز مسمومیت مصرف مشروبات الکلی در نیمه اول خردادماه 1392 در شهرستان رفسنجان استان کرمان بود که عوارض بسیار خطرناک آن به صورت حاد در مصرف کنندگان مشاهده گردید. این همه‌گیری باعث جلب توجه همه ذی نفعان شد و فضایی را ایجاد نمود که مطالعه حاضر به شکل یک تحلیل موردی از یک همه گیری به صورت مطالعه تلفیقی شکل بگیرد تا بتواند با ارزیابی عوامل تسهیل کننده این همه گیری، راه کار مناسبی برای مدیریت بهتر این مسأله در کشور به دست آورد. لازم به توضیح است که این پروژه با همکاری‌های بین بخشی نیروی انتظامی ‌استان کرمان، دانشگاه علوم پزشکی کرمان و رفسنجان صورت پذیرفت.

مواد و روش‌ها

مطالعه حاضر به صورت تلفیقی و گذشته نگر در دو مرحله کمی ‌و کیفی انجام پذیرفت که شامل انجام مطالعه میدانی همه گیرشناختی مصرف الکل در مسمومیت رفسنجان و انجام مصاحبه‌های عمیق برای شناسایی علل و راهکارهای مداخله بود.

در مرحله اول، برای جمع‌آوری داده‌های کمی‌ مربوط به اپیدمیولوژی رفسنجان از پرسشنامه استفاده شد. پرسشنامه مذکور از دو بخش تشکیل شده بود: بخش اول، شامل اطلاعات زمینهای و دموگرافیک و بخش دوم شامل مواردی چون سابقه مصرف الکل در مسموم شدگان و دلایل مصرف، نوع شغل پدر و مادر، درآمد پدر، سطح سواد پدر و مادر، زندگی با والدین و وجود مسائل خانوادگی، اعتیاد پدر و مادر و سابقه مصرف الکل در پدر و مادر بود. براساس اطلاعات به دست آمده در مراجعه به مراکز بهداشتی و درمانی رفسنجان و کرمان، تعداد مراجعین به مراکز درمانی 693 نفر بوده است که پس از بررسی تنها اطلاعات 80 نفر از این افراد از طریق پرسشنامه به دست آمد. برای تجزیه و تحلیل داده‏ها از شاخص‏های توصیفی در نرم افزار Excel 2007 استفاده گردید. سپس با 24 نفر به صورت انفرادی و جمعی به میزان 17 ساعت و چهل و پنج دقیقه مصاحبه عمیق صورت پذیرفت و افراد مصاحبه شونده (م.1، م.2، ...، م.24) به لحاظ معیار درگیر بودن با مبتلایان، 7 نفر از متخصصان مرتبط (پزشک فوریت‏های اورژانس، هیأت علمی ‌روان‌شناس، جامعه‌شناس، پزشکی‌اجتماعی، اپید-میولوژی و مدیریت)، 6 نفر از مسئولین دانشگاهی (ریاست، معاونین آموزشی و فرهنگی و دانشجویی)، 3 نفر از حوزه قضایی و انتظامی، 2 نفر از حوزه دینی و مذهبی و همچنین، 6 نفر از جوانان درگیر در موضوع به صورت هدفمند انتخاب گردیدند و برای تکمیل یافته‌ها از تحلیل گزارشات نیروی انتظامی‌ و دانشگاه علوم پزشکی کرمان استفاده شد. برای تحلیل داده‏ها در این قسمت، از روش تحلیل چارچوبی (Thematic Framework Analysis) [17] براساس مدل Precede-Proceed استفاده گردید. به این صورت که چارچوب اولیه مطالعه و سؤالات مصاحبه براساس مدل Precede-Proceed طراحی شده و با انجام مصاحبه‌ها تکمیل و کدگذاری شد.

نتایج

با اطلاعاتی که از 80 نفر از این افراد از طریق پرسشنامه به دست آمد، همه مصرف کنندگان مرد بودند. 90% افراد مجرد بودند. شغل پدر 80% از مصرف کنندگان کارگری و یا شغل‌های آزاد سطح پایین و کم درآمد، 10% آنها کارمند و 10% باقیمانده، پدرانشان فوت شده بودند و در قید حیات نبودند. در مورد شغل مادر، 79 نفر خانه دار و فقط یک مورد کارمند بود. درآمد پدر 80% از بیماران، زیر 400 هزار تومان و 20% بالای 400 تومان بود. در مورد سطح سواد پدر بیماران، 70% زیر دیپلم و 30% آنها بی سواد بودند و هیچکدام تحصیلات دانشگاهی نداشتند. همچنین، در مورد سطح سواد مادران، 80% زیر دیپلم و 20% بی‏سواد بودند و فقط یک مورد لیسانس وجود داشت .90% از مصرف کنندگان با هر دو والد خود زندگی می‌کنند و 10% بقیه پدرانشان فوت شده بود. در مورد روابط خانوادگی والدین، تقریباً همه مصرف کنندگان اظهار داشتند که روابط والدینشان دارای مشکل خاصی نیست. 60% از پدر این بیماران اعتیاد نداشتند و 40% از آنها معتاد بودند. در حالی‏که هیچکدام از مادرها معتاد نبودند. 70% پدران الکل مصرف نمی‌کردند و فقط 30% از آنها مصرف کننده الکل بودند. در مورد مادران، هیچگونه سابقه مصرف الکل وجود نداشت. 90% مصرف کنندگان 3 تا 5 سال سابقه مصرف داشتند، 10% بقیه کمتر از 3 و بیشتر از 5 سال سابقه داشتند. در رابطه با دلایل مصرف الکل در بین بیماران، 90% از آنها عنوان کرده بودند که به دلیل بیکاری و نداشتن سرگرمی ‌مصرف الکل دارند، 10% به دلیل بی خیال شدن از مشکلات و ناراحتی‌های روحی به مصرف الکل پناه آورده بودند (جدول 1).

جدول 1- توزیع فراوانی مشخصات جمعیت شناختی مسمومیت الکل در رفسنجان در سال 1392

یافته‌های مربوط به بخش مصاحبه در قالب 6 مفهوم اصلی و 14 مفهوم فرعی ارائه شد (جدول 2) که به صورت گزارش توصیفی در ذیل مشخص گردیده‌اند.

جدول 2- زمینه‌های ایجاد سوء مصرف الکل

مفهوم اول: ناآگاهی مصرف کنندگان

آگاهی کم از مضرات الکل و مسائل شرعی و قانونی مرتبط با آن- شرکت کنندگان بر این باور بودند که جوانان از مضرات مصرف الکل آگاهی ندارند. خیلی‌از این افراد بر این باورند "مصرف الکل چه ضرری داره؟" ( م 1) و "بعضی‌ها نمی‌دانند که حرام بودن مصرف مشروبات الکلی در قرآن آمده است." (م 12). "آگاهی در این زمینه کم است." ( م 4). "عدم آشنایی با مجازات مثلاً بازداشت و یا محدودیت‏های اجتماعی، یکی دیگر از علل افزایش مصرف است." (م 19).

مفهوم دوم: نگرش و باورهای اشتباه

مفید دانستن مصرف مشروبات الکلی- مشارکت کنندگان اظهار داشتند که مصرف کنندگان بر این باورند "مشروبات الکلی را در حد و میزان خاصی، نه تنها برای سلامتی مضر نمی‌دانند، بلکه مصرف آن را موجب افزایش نشاط و تناسب اندام (لاغر نمودن، خوش تیپ نمودن، بلند شدن قد و سفید شدن رنگ پوست) خود می‌دانند و اعتقاد دارند که مصرف آن اعتیادآور نمی‌باشد." (م 1، م 2). همچنین، عده ای "دلیل مصرف مشروبات الکلی را افزایش سرخوشی و شادابی و بهبود روابط جنسی اعلام نمودند." (م 11). "در شب امتحان بین دانشجویان مصرف حدود 3 برابر می‌شه و می‌گن که می‌تونن یک شبه پاس کنن." (م 18).

باور بر ضرر کم مصرف مشروبات الکلی نسبت به سایر مواد - بنابه اظهار شرکت‌کنندگان، مصرف کنندگان مشروبات الکلی به ویژه در سن جوانی، مصرف این مواد را همراه با ورزش و تقویت بدن خود می‌دانند و براین باورند که اگر ضرر کمی‌ هم داشته باشد، از این طریق از بین خواهد رفت. "ورزشم سرجاشه در کنارش مصرف الکل هم دارم."( م 2). "اعتقاد بر این است که مصرف همزمان مشروبات الکلی با دیگر مواد مخدر موجب ایجاد عوارض شده و مصرف مشروبات الکلی به تنهایی عارضه‌ای به وجود نمی‌آورد." (م 2).

سست شدن باور‌ها و اعتقادات فردی و مذهبی- از نگاه برخی از شرکت کنندگان، دلایل قانع کننده‌ای غیر از باورهای دینی برای ترک مصرف مشروبات الکلی وجود ندارد. "باورها بر این است که اسلام در زمینه مصرف مشروبات خیلی سخت نگرفته و نگاه زیادی (گناه کبیره) نمی‌باشد." ( م 13). "پاسخ‏گویی مذهبی و دینی نسبت به مصرف و دلایل توجیه عدم مصرف آن ضعیفه." (م 1، م 13). "عدم درک و باور واقعی از حرام بودن درآمد حاصل از خرید و فروش مشروبات." (م 19).

مفهوم سوم: تغییر ارزش نسبت به مصرف الکل

از بین رفتن قبح و ضد ارزش بودن مصرف مشروبات الکلی- "افراد در باشگاه‏های بدن‏سازی به مصرف الکل اظهار داشته، اما مصرف استروئیدها را پنهان می‌کنند." (م 13). "در سر کلاس زبان به راحتی اعلام کرد که الکل مصرف می‌کند." (م 2).

مفهوم چهارم: ساختارها و شبکه‌های اجتماعی تقویت کننده مصرف مشروبات الکلی

شبکه همسالان و دوستان- شرکت کنندگان بر این باورند که "مصرف مشروبات الکلی عمدتاً به صورت دسته جمعی و در جشن‌های خاص می‌باشد." (م 2). "از آنجا که امکان معاشرت‌های دسته‌جمعی در مردان جوان و نظارت کم خانواده‌ها بیشتر است، لذا مصرف در این گروه سنی بیشتر می‌باشد." (م 4).

تغییر ساختار و فرهنگ خانواده‌ها- براساس نظر شرکت کنندگان، "4/1 خانواده‌ها مصرف توسط جوانان و فرزندان خود را زشت ندانسته و مورد بازخواست قرار نمی‌دهند. البته لازم به ذکر است با توجه به سبک زندگی مدرن، نظارت خانواده‌ها و جامع پذیری از طرف خانواده‌ها کاهش یافته است." (م 2). "در اظهارات خانواده‌های بعضی از جوانان آمده است که اگر می‌خواهید مواد مخدر استفاده کنید، برید شهر دیگر که آبروی ما نره و توصیه می‌کنند به جای آن از مشروب الکلی استفاده کنید که برای تصفیه خون و شستشوی کلیه هم خوبه." (م 21).

ارتباطات و شبکه‌های مجازی- "لازم به ذکر است در بحث کلان، افزایش وسایل ارتباطات جمعی از جمله ماهواره و اینترنت و دسترسی به موارد مذکور و تغییر ساختار فرهنگ خانواده و جامعه در چهارچوب جهت‌گیری به سمت مدرنیته از عوامل زیربنایی محسوب می‌گردد." (م 14، م 4). "تهاجم فرهنگی به خصوص ماهواره باعث عادی سازی مصرف الکل شده است." (م 19).

مفهوم پنجم: عوامل محیطی و زمینه ای

عوامل اقتصادی و بازار- "من یک سؤال دارم و آن این‏که سهم سودآوری و اقتصاد مربوط به داد و ستد مواد مخدر، مشروبات الکلی و فحشا نسبت به کل اقتصاد دنیا و ایران چه میزان می‌باشد؟" (م 14)، "مشروبات الکلی از نظر اقتصادی سودآورند." (م 2)، "خیلی‌ها خودشان درست می‌کنند." (م 1، م 11)، "در سوپری‌ها به راحتی می‌توان تهیه نمود." (م 3، م 5). "خرید کشمش در بعضی شهرستان‌ها در ماه رمضان زیاد شد و بعد از بررسی به عمل آمده مشخص شد، برای تهیه مشروبات الکلی استفاده شده تا برای بعد از ماه رمضان که مصرف می‌ره بالا درآمد خوبی داره." (م 21). "رستورانی در ماه رمضان شناسایی شد که چهار لیتر مشروبات الکلی در آن کشف شد که نشان داد در ماه رمضان نیز عرضه و تقاضا وجود دارد." (م 21). "درآمدهای بی حساب و کتاب یکی از دلایل مصرف در خانواده‌ها است." (م 19). "همسایه یکی از بچه‌ها توی خونه تولید می‌کنه و می‌فروشه و می‌گه که خیلی اذیت می‌شن و نمی‌تونن به پلیس هم خبر بدن، می‌ترسن که بهشون آسیب برسونن." (م 12).

عوامل اجتماعی- "بین مصرف در اقشار پایین و بالای جامعه تفاوتی نیست بلکه میزان، نوع و نحوه تهیه آن متفاوت می‌باشد." (م 3، م 4، م 13)، "رفسنجان به دلیل پولدار بودن، بیشترین مصرف را دارد. در ذهنیت افراد، علاوه بر مصرف الکل مصرف هروئین و روابط جنسی در این شهر معروف است." (م 13). "قباحت الکل نسبت به مواد مخدر در شهر کرمان به خاطر بافت مذهبیش خیلی بیشتره" (م 17)، "در مریض‏هایی که دارای بیماری‏های روانی به ویژه افسردگی‌ها مصرف الکل بالا نیست، بیشتر به سمت مصرف مواد می‌روند." (م 17). "افسردگی عمومی‌ در جامعه و منفی بودن جامعه و سیاه بودن آن همراه با سخت گیری‌های زیاد." (م 19).

مفهوم ششم: ساختارهای مدیریتی و حاکمیتی

ضعف در مستندات و شواهد برای تصمیم گیری- "بسیاری از پژوهش‌هایی که در این ارتباط صورت می‌گیرد، اگرچه که به اعتبار آنها اعتقادی ندارم، کاری است بسیار صوری و برای ارائه بیلان کاری بعضی از سازمان‏ها و جذب بودجه نفتی می‌باشد." (م 14).

ضعف در برنامه ریزی و مدیریت- "برای جوانان هیچ برنامه‌ای برای اوقات فراغت و تخلیه هیجانات طراحی نشده است و خودشان از این طریق و دیگر رفتارها اقدام می‌کنند." (م2)، "یکپارچگی بین سازمان‌های مسئول نیست، هرکسی وظیفه و نقش خودشو نمی‌دونه." (م 12).

ضعف برخوردهای قانونی و نظارتی- "در این زمینه، برخورد قانونی و یا محدودیت خاص نظارتی و اجتماعی در محیط‌های مختلف خانه، مدرسه و عمومی ‌وجود ندارد." (م 2). "عدم برخورد قاطع و نظارت بر سوپری‌ها." (م 19، م 1).

برنامه و الگوی کلان توسعه در کشور- "مدرنیته، جهانی سازی، دسترسی بیشتر به ماهواره و اینترنت با وجود سود اقتصادی بیشتر در این زمینه و مادی گرایی، بیکاری و دنبال سرخوشی بودن را از عوامل رشد مصرف این مواد می‌توان اظهار کرد." (م 11). "حدوداً از سال 69-68، با اجرای الگوهای توسعه ناقص از سرمایه داری در دوره طولانی یا سوسیالیت در دوره‌های کوتاه، میزان بروز رفتارهای پرخطر از جمله مصرف مشروبات الکلی تا به امروز رشد صعودی داشته، البته در برهه‌ای از زمان‌ با کاهش میزان رشد مواجه بوده است.

اما هیچگاه سیر آن نزولی نشده است و در سال‏های آینده میزان رشد این گونه رفتارها به شدت افزایش خواهد یافت." (م 14)، "منابع قدرت و سودهای اقتصادی در برخی از گروه‏ها نیز از عوامل شکل‌دهنده چنین رفتارهایی می‌باشد.

" (م 1، م 14)، "با ملاحظه این نوع رفتارها شاید باور بر این شود که اراده قوی برای حل بنیادی خیلی از مسائل اجتماعی از جمله مصرف مشروبات الکلی صورت پذیرد." (م 1، م 14، م 15).

بحث

با توجه به تغییرات محیطی که امروزه شتاب زیادی به خود گرفته است، لزوم به کارگیری برنامه‌ای جامع برای مواجهه با این‏گونه مسائل و برای شکل دادن به آینده به شکلی اثربخش، بیشتر از گذشته احساس می‌شود. همانطور که ملاحظه شد، یکی از این مسائل، مسأله اجتماعی الکلی بودن است که وجود خشونت‏های خانوادگی، رفتار نا‌بهنجار افراد و گروه‏های اجتماعی و ...، زمینه را برای گسترش این مسأله در جامعه تقویت نموده است. برای حل این معضل، محققین در سطح استانی و با توجه به گسترش شیوع مصرف الکل در شهر رفسنجان، با طراحی مدلی به بررسی وضعیت مصرف و علل شیوع پرداخته و در نهایت راهبرد‌هایی جهت پیش‏گیری از سوء مصرف ارائه نمودند. در این مطالعه مولفه‌های کلیدی تأثیرگذار بر مصرف مشروبات الکلی در نمودار 1 مشخص گردیده است.

                                                                  نمودار 1- مدل تحلیلی مصرف مشروبات الکلی

با توجه به علل گرایش به مصرف مشروبات الکلی و نمودار 1 می‌توان چهار سطح مداخله و یا پیشگیری را به شرح زیر تعریف نمود:

1. مداخلات پیشگیرانه در سطح جامعه (سطح مقدماتی): کاهش عوامل خطر و کاهش مواجهه با آنها است که شامل ارتقای فرهنگی و سرمایه اجتماعی و اصلاح ساختارهای اجتماعی می‌باشد و سازمان‏هایی مانند بخش‌های سیاست‌گذار کلان و قانون‌گذار و همچنین، آموزش و پرورش، صدا و سیما و غیره در این سطح بیشتر نقش آفرین می‌باشند و آحاد جامعه مد نظر قرار می‌گیرند.
2. مداخلات سطح اولیه: رفتار پرخطر مصرف در حال شکل گیری است و قصد بر این است که از رشد و شیوع و ایجاد عوارض آن جلوگیری شود و گروه‌های در معرض خطر و آسیب‌پذیر هدف این سطح مداخلات می‌باشند.

از جمله رفتارهای پرخطر در این سطح، ناآگاهی مصرف کنندگان، نگرش و باورهای اشتباه است؛ در این راستا در مطالعه ای از Verdipoor و همکاران، بر ضرورت مداخلات پیشگیرانه در مقابل سوء مصرف به ویژه در سنین مدرسه تأکید شده است. به خصوص تقویت باورها در زمینه ارزش‌های مذهبی که می‌تواند نقش مهمی ‌در افزایش توانایی‌های مقاومت در مقابل سوء مصرف مواد برای جوانان داشته باشد [18]. از طرف دیگر، پیشنهاد می‌شود که دستورالعمل ویژه ای جهت پیشگیری و درمان در نیروی انتظامی‌ تدوین گردد. چنین دستورالعملی به شناسایی عوامل خطر در هر منطقه و اجرای برنامه‌های آموزشی براساس آن عوامل خطر، جهت بیشتر کردن اثر برنامه‌های آموزشی، کمک شایانی می‌کند. مزیت دیگر این امر این است که در محیط‌هایی مانند محیط‌های نظامی‌که حضور افراد غیرسازمانی و یا شخصی بسیار سخت است، می‌تواند بسیار کمک کننده باشد [19].

تغییر ارزش نسبت به مصرف الکل موضوع مهم دیگری است، به طوری که در گزارش منتشر شده در سال 2007، مشخص شد بسیاری از مصرف کنندگان مشروبات الکلی از حد مجاز الکل خونی خود مطلع نبودند که این می‌تواند ناشی از مسائلی چون فقدان دسترسی به اطلاعات مرتبط و یا مسائل قانونی باشد [20]. از این رو، در رویکرد مبتنی بر رویکرد جامعه محور، نقش سازمان‏های فرهنگ ساز از جمله نظام‏های تعلیم و تربیت آموزش و پرورش، صدا و سیما و شبکه‏های اجتماعی، حایز اهمیت می‏باشد. برنامه‏ها و رویکرد در مداخله اجتماعی بایستی در محیط‌های اجتماعی صورت گرفته و در راستای اصلاح باورها، ارزش‌ها و ناهنجاری‌ها باشند.

در بحث شبکه‌های اجتماعی تقویت کننده مصرف مشروبات الکلی، نیز پژوهشSerajzadeh  و همکارش به بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر مصرف مشروبات الکلی و تریاک در بین دانشجویان پرداخته است و مشخص شد که متغیرهای نظریه یادگیری (آلودگی محیط ناشی از دوستان و بستگان) و متغیر دینداری برای تبیین گرایش به مصرف مشروبات الکلی در بین دانشجویان، قدرت تبیین کنندگی بیشتری داشته‌اند [21]. بنابراین، نیاز است که برنامه ویژه‏ای جهت توانمندسازی افراد برای تصمیم‌گیری و تغییر رفتارشان و سالم سازی این محیط‌ها پیاده شود. به عنوان مثال اجرای برنامه‏های توانمندسازی برای انجمن اولیا و مربیان که رابطه بین مدارس و خانواده را برقرار می‏کند یا توانمندسازی والدین و مشاوره خانواده در ارتباط با نحوه و اساس برخورد با چنین رفتارهایی از فرزندانشان.

عوامل محیطی و زمینه‌ای، مسأله اساسی دیگری است که در گزارش سال 1392 نیز اعلام شد که توزیع مواد الکلی در برخی از شهرهای ایران، موج نگرانی را در جامعه ایجاد می‌کند. شهرهای شمالی به خاطر توریستی بودن و شهرهای غربی و جنوبی به دلیل اینکه مسیر ترانزیت این کالا محسوب می‌شوند، در معرض مصرف فراوان این مواد هستند. از طرف دیگر، موضوع دسترسی آسان به خرید این ماده است. تهیه و عرضه مشروبات الکلی در حال حاضر در ایران به صورت تلفنی صورت می‌گیرد و ظرف 30 تا 40 دقیقه بعد از سفارش، می‌توان هر نوع مشروبات الکلی را مقابل منزل تحویل گرفت [22]. از این رو، در کلان موضوع به صورت بلند مدت بایستی رویکرد مداخله از رویکرد فردگرایانه به سمت مداخله جامعه محور در سطح کلان قرار گیرد. در این راستا نیاز است که الگوی توسعه و پیشرفت کشور و درسطح استان به گونه‏ای تنظیم گردد که مطابق با الگوی پیشرفت اسلامی‌ و ایرانی بوده و از آسیب‏های جامعه در حال گذر به سمت جامعه سرمایه داری و توسعه یافته غربی در امان باشد.

اما در میان مدت لازم است مداخلاتی صورت گیرد. مداخلات میان مدت نیازمند وجود یک برنامه منسجم، جامع و هماهنگ برای حل آسیب‏های اجتماعی و رفتارهای پرخطر از جمله مصرف مواد الکلی است. برای این منظور بایستی نقش نهادها و سازمان‏های مرتبط با علل پیدایش چنین پدیده‏هایی مشخص شده و هماهنگی لازم بین سازمان‏ها به وجود آید.

3. مداخلات سطح ثانویه (برخوردهای درمانی و قانونی): یعنی تشخیص سریع و زودرس، گروه هدف این سطح افراد دارای رفتار پرخطر در زنجیره تولید تا مصرف در جامعه می‌باشد و سازمان‏هایی مانند قوه قضاییه و نیروی انتظامی ‌و همچنین، دانشگاه‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی نقش بیشتری ایفا می‌نمایند. مثلاً نقش نیروی انتظامی ‌به عنوان یک سازمان عملیاتی و با ماموریت ویژه که عمدتاً در سطح پیش‏گیری اولیه و ثانویه قرار می‏گیرد، در دو دسته کلی قابل تقسیم می‌باشد:

1. اقدامات و فعالیت‏هایی که بایستی در درون سازمان و حوزه اختیارات سازمانی انجام شود.
2. فعالیت‏ها و اقداماتی که سازمان بایستی در قبال دیگر سازمان‏ها برای تحقق اصلاح مصرف الکل انجام داده و جلب حمایت دیگر سازمان‏ها (اقدامات برون سازمانی).

در ارتباطات با ماموریت‏های درونی، بحث شناسایی شبکه‏های فساد و مراکز توزیع و مصرف مواد، مطرح است که عمدتاً در چارچوب وظایف واحد پلیس و عملیاتش قرار می‏گیرد. بعد از شناسایی شبکه‏ها و گرفتن مجرمین، واحد معاونت اجتماعی نسبت به ریشه یابی اجتماعی و انجام مطالعات علمی ‌اقدام می‏نماید. در ادامه، هماهنگی لازم را با مراکز قضایی به خوبی فراهم آورده تا نظارت و دادخواه به درستی صورت گرفته و چرخه اجرا به خوبی عمل نماید. بحث دیگر، اداره اماکن نیروی انتظامی ‌است که نظارت قوی تر و بیشتری را داشته باشد. همچنین، معاونت اجتماعی نیروی انتظامی، دوره‏های آموزشی و اطلاع رسانی را برای محیط‌هایی چون انجمن اولیا و مربیان و دانشگاه‏ها برگزار نماید، از طرف دیگر، کارگاه‏های خانگی را شناسایی نماید و بر مراکز توزیع، نظارت بیشتری اعمال نماید و مجازات قوی تری برای آنها در نظر بگیرد.

در بحث فعالیت‏های برون سازمانی، حمایت طلبی و همکاری با شورای فرهنگ عمومی، همکاری با آموزش و پرورش جهت حمایت طلبی محیط مدارس، همکاری با مراکز آموزش عالی و هشدار به آنها است، همکاری با شورای مواد مخدر و ارتباطاتی برای حمایت طلبی فراهم آورد و بتواند یک اطلاع رسانی خوب بین سازمان‏های درگیر داشته باشد و از طریق برگزاری جلسات، همایش‏ها، توزیع بولتن بین مسئولین، مدیران مربوطه و جانبازان آن‏ها را حساس و جلب حمایت کند.

4. سطح ثالثیه (توانبخشی و بازتوانی): اصلاح رفتار و برگشت به رفتار عادی گروه‌های هدف در جامعه می‌باشد. سازمان‏ها و نهادهای مدنی که غیرحاکمیتی هستند و همچنین، سازمان‌های مانند بهزیستی، دانشگاه علوم پزشکی در صورت بروز عوارض جسمی ‌و سلامتی نیز در این سطح فعالیت می‌نمایند.

از جمله محدودیت‌های مطالعه حاضر، نقص موضوعی است. چرا که با توجه به موضوعات فرهنگی این مسأله، خوداظهاری‌ها و انجام مطالعه در این زمینه، کم بوده و این مطالعه تنها براساس نظرات افراد مراجعه کننده صورت گرفته است و این امر نمی‌تواند دیدگاه جامعی نسبت به کل جامعه ارائه نماید. لذا برای انجام برآوردهای دقیق‏تر به کارهای آماری بیشتر و مدل سازی‌های دقیق‏تری نیاز است.

نتیجه‌گیری

مصرف الکل و سوء مصرف آن به عنوان یک آسیب اجتماعی دارای یک شبکه علیت پیچیده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و عوارض امنیتی و سلامتی سنگینی برای جامعه دارد. از این رو، نیازمند یک طرح جامع و واحد همراه با همکاری بین بخشی کل ارگان‏های مختلف حاکمیتی می‌باشد. با توجه به راه‏کارهای ذکر شده در این مطالعه، در مجموع 5 راهبرد کلان برای کاهش سوء مصرف الکل در ایران مشخص گردید. راهبرد 1: اصلاح و اتخاذ سیاست‏های حامی‌اصلاح رفتارهای پرخطر؛ راهبرد 2: اصلاح قوانین و مقررات؛ راهبرد 3: سالم سازی محیط؛ راهبرد 4: توانمندسازی اجتماعی و راهبرد 5: توانمندسازی فردی. بدیهی است که اتخاذ این راهبرد‌ها در جهت اهداف اصلی نظام سلامت بوده و به عنوان مثال در کاهش شمار بی رویه بیماران کلیوی و کبدی کشور کمک شایانی خواهد نمود. بر این اساس، سیاست‏گذار نظام سلامت، قانون‏گذاران، مجریان و سایر ذی نفعان مختلف می‌توانند با بررسی هریک از راهبرد، گام‌های مناسبی جهت پیش‏گیری از این آسیب اجتماعی بردارند و لذا بایستی نقش آنها در ارتباط با هر سطح مداخله مشخص گردد.

تشکر و قدردانی

این مقاله حاصل طرح تحقیقاتی تحت عنوان بررسی همه‏گیری مسمویت الکل در شهرستان رفسنجان و بررسی زمینه‏های فرهنگی و اجتماعی سوء مصرف الکل در جهت ارایه راهبرد‌هایی برای کاهش آسیب در کشور و کرمان مصوب مرکز تحقیقات مدیریت ارائه خدمات سلامت به کد 96/92 می‏باشد که توسط مرکز تحقیقات مدل سازی در سلامت و مرکز تحقیقات مدیریت ارائه خدمات سلامت، پژوهشکده آینده پژوهی در سلامت وابسته به دانشگاه علوم پزشکی کرمان و به سفارش دفتر تحقیقات کاربردی فرماندهی انتظامی‌استان کرمان اجرا گردید.

از معاون بهداشتی، کارشناسان بهداشتی و مسئول محترم گروه پیشگیری و مبارزه با بیماری‌های دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، مسئول محترم اورژانس و مرکز تحقیقات مدیریت ارائه خدمات سلامت و مرکز تحقیقات مدل سازی در سلامت دانشگاه علوم پزشکی کرمان و نیروی انتظامی‌به ویژه دفتر تحقیقات کاربردی فرماندهی انتظامی ‌استان کرمان قدردانی می‏شود.

References

[1] Damari B, Nasehi AA, Vosoogh Moghadam A. What do we do to promote Iranian social health? An overview of the current status, national strategies and the role of the Ministry of Health and Medical Education. J Sch Public Health Inst Public Health Res 2013; 11(1): 45-58. [Farsi]

[2] Fathi S, Fadvi J. Analysis of the social harms of young people during 1999-2008 and its influencing factors. Sociological Studies of Youth Journal 2012; 3(8): 121-44. [Farsi]

[3] Khademian T, Ghanaatian Z. Investigating the Social factors influencing addiction of women addicted to drugs in rehabilitation and harm reduction centers of Tehran women (Centers for rebirth, the House of the Sun). Social Sciences Bulletin 2008; 2(4): 59-85. [Farsi]

[4] Siciliano V, Mezzasalma L, Lorenzoni V, Pieroni S, Molinaro S. Evaluation of drinking patterns and their impact on alcohol-related aggression: a national survey of adolescent behaviours. BMC Public Health 2013; 13: 950.

[5] Hojjati H, Salmasi E, Ghorbani M, Hejazi Sh, Fesharaki M, Mohammadnezhad E. Study of because of desire to alcohol consumption among of anonymous alcoholics forum in Karaj. J Urmia Nurs Midwifery Fac 2010; 8(1): 20-8. [Farsi]

[6] Alayi Kharaem R, Kadivar P, Mohammadkhani Sh, Sarami GhR, Alaei MH. Model of causal relationships of family, environmental, and individual factors in drug use among teenagers of the Karaj city. Journal of Rural Development 2010; 2(2): 137-56. [Farsi]

[7] Sarah EW, Kwan MP, Wilson J, Fortenberry JD. Adolescent Health-Risk Behavior and Community Disorder. PLOS ONE 2013; 8(11): 1-7.

[8] Drug Control Headquarters, Cultural & Prevention Office, Ministry of Science, Research and Technology. Modern Prevention: Special teachers, administrators, managers and experts of the universities and higher education institutions. Domestic Journal [serial online] 2011 January;10:[1-8].Available at: http://www.khuisf.ac.ir/ Dorsapax/userfiles/file/etiad/9.pdf. January, 2011. [Farsi]

[9] Shadnia Sh. Alcohol Consumption is high in Iran! Health [serial online] 2010 June;275:[21]. Available at:http://salamatiran.com/pdf/salamat/275_21.pdf. June 26, 2010. [Farsi]

[10] Islami F, Kamangar F, Aghcheli K, Fahimi S, Semnani S, Taghavi N, et al. Epidemiologic features of upper gastrointestinal tract cancers in Northeastern Iran. Br J Cancer 2004; 90(7): 1402-6.

[11] Nasrollahzadeh D, Kamangar F, Aghcheli K, Sotoudeh M, Islami F, Abnei C.C, et al. Opium, tobacco, and alcohol use in relation to oesophageal squamous cell carcinoma in a high-risk are of Iran. Br J Cancer 2008; 98(11): 1857-63.

[12] Bagnardi V, Blangiardo M, Vecchia CLa, Corrao G. Alcohol Consumption and the Risk of Cancer. Alcohol Res Health 2001; 25(4): 263-70.

[13] Hamdieh M, Matlabi N, Asheri H, Boroojerdi A. Assessing the prevalence of drugs, alcohol and psychotropic drugs consumption in Tehran adolescents and young adults 35-15 years old. Medical Research (Journal of Medical Faculty). J Shahid Beheshti Univ Med Sci 2008; 32(4): 315-9. [Farsi]

 [14] Mohammadkhani Sh. Prevalence of smoking, alcohol and psychoactive substances in Iranian adolescents. J Kerman Univ Med Sci 2011; 19(1): 32-48. [Farsi]

[15] Shams Alizadeh N, Moghadam M, Mohsenpour B, Rostami Gooran N. Prevalence of substance abuse in the students of Kurdistan university of Medical Sciences. J Kerman Univ Med Sci 2008; 13(2): 18-26. [Farsi]

[16] Mohammadi N, Shabiri F, Mahjoob H. Prevalence of substance abuse in students of Hamedan university of Medical Sciences in 2008. Zahedan J Res Med Sci 2012; 14(1): 86-9. [Farsi]

[17] Pope C, Ziebland S, Nicholas Mays N. Analysing qualitative data. BMJ 2000; 320(7227): 114-6.

 [18] Verdipoor H, Farhadinasab A, Bashirian S, Mahjoob H. Pattern and tendency causes to drug abuse among young people. J Shaheed Sadoughi Univ Med Sci 2007; 15(4): 35-42. [Farsi]

[19] Najjarzadegan MH, Tolayi A, Karami GhR. Prevention and treatment of drug abuse among military personnel. Zahedan J Res Med Sci 2012; 14(2): 1-8. [Farsi]

[20] European Commission, Special Eurobarometer. Attitudes towards Alcohol. 2007;[1-36]. Available at: http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_272b_en.pdf. March, 2007.

[21] Serajzadeh H, Feyzi I. Social factors affecting opium and alcohol consumption among students. Journal of Social Sciences 2007; 31(1): 81-102. [Farsi]

[22] Meysami N. Warns of new wave of alcoholic consumption. 2013; Available at: http://www.khabaronline.ir/detail/302301/society/social-damage. July 7, 2013. [Farsi]