مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

گزارش کوتاه

مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

دوره 14، اردیبهشت 1394، 172-167

میزان آگاهی و عملکرد در خصوص مراقبت از خود در بیماران دیابتی شهر کرمانشاه در سال 1393: یک گزارش کوتاه

مهرعلی رحیمی^[1]، ندا ایزدی^[2]، فاطمه رضوان مدنی^[3]، افسانه اقبالیان^[4]

دریافت مقاله: 18/09/93    ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 14/10/93  دریافت اصلاحیه از نویسنده:19/01/94     پذیرش مقاله: 23/01/94

چکیده

زمینه و هدف: دیابت یک چالش پر‏اهمیت بهداشتی است. این مطالعه با هدف تعیین میزان آگاهی و عملکرد در خصوص مراقبت از خود در بیماران دیابتی‏ انجام گرفت.

مواد ‏و ‏روش‌ها: در این مطالعه مقطعی، مشخصات دموگرافیک، پرسشنامه آگاهی فرد از بیماری دیابت و عملکرد توسط بیماران تکمیل‏گردید. وضعیت خود‏مراقبتی بیماران با استفاده از آزمون‏های t-.test،²χ و رگرسیون لجستیک مورد تجزیه ‏و ‏تحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها: میانگین سنی 726 بیمار، 92/13±10/52 سال بود و 8/64% از افراد زن بودند. از نظر میزان آگاهی، عملکرد و خود‏مراقبتی 7/27% از شرکت‏کنندگان دارای میزان آگاهی کم، 5/74% دارای میزان عملکرد پایین و 8/69% از افراد نیز خود‌‏مراقبتی پایین داشتند. بین میزان آگاهی و عملکرد و تحصیلات ارتباط وجود داشت، بطوریکه با افزایش سطح‏تحصیلات میزان آگاهی و عملکرد نیز بیشتر می‏شد(01/0p=).

نتیجه‏گیری: نتایج نشان‏دهنده میزان عملکرد و خودمراقبتی پایین در افراد می‏باشد، لذا برنامه‏های آموزشی خود‏مراقبتی بیشتر و تشخیص موانعی که مانع از تغییر رفتار می‏گردد، ضروری به‏نظر می‏رسد.

واژه‏های کلیدی: آگاهی، عملکرد، خودمراقبتی، دیابت

مقدمه

دیابت یک چالش پراهمیت بهداشتی است که به طور گسترده زندگی روزمره بیماران مبتلا به آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. پیش‌بینی می‌شود شیوع این بیماری که در سال 2000 به میزان 8/2% برآورد شد، تا سال 2030 به رقمی معادل 4/4% جمعیت جهان برسد ]1[. این بیماری به عنوان عامل اصلی قطع اندام، نابینایی، نارسایی مزمن کلیه و بیماری‏های قلبی شناخته شده است و علاج قطعی ندارد و مهمترین درمان آن پیشگیری است که با شناسایی به موقع و مراقبت صحیح بر پایه آموزش بیماران می‏توان از عوارض حاد و مزمن آن پیشگیری کرد و یا بروز آن را به تعویق انداخت.

عوامل زیادی بر کنترل دیابت مؤثرند این عوامل شامل حمایت روانی- اجتماعی، عقاید بهداشتی، نگرش بهداشتی، خودکارآمدی، وضعیت اقتصادی- اجتماعی و عوامل رفتاری یا روش زندگی هستند. در گذشته مراقبت از این بیماری بر رژیم‏های غذایی و راهکار‏های درمانی تأکید داشت که توسط کارکنان بخش مراقبتی- درمانی تعریف می‏شد ]2[، اما امروزه مهمترین هدف از آموزش افراد دیابتی، ارتقای خودکفایی فردی و توانایی‏های مدیریت بر وضعیت خود می‏باشد. مسئولیت اصلی مراقبت و درمان در بیماران دیابتی با خود بیمار است و بیماران باید نسبت به بیماری، عوارض و درمان آن آگاهی کافی داشته باشند و با اصلاح وضعیت تغذیه، رعایت دقیق الگوی درمان، عادات و مراقبت‏های لازم از یک زندگی سالم بهره‌مند گردند ]3[. تخمین زده می‌شود که بیش از 98% مراقبت بیماری دیابت بوسیله بیمار و افراد خانواده صورت می‏گیرد، بنابراین برای یک مراقبت از خود مؤثر، بیماران نیاز دارند از دانش کافی و مهارت لازم برای درمان بیماری خود برخوردار باشند. مطالعات مختلف حاکی از افزایش شیوع عوارض دیابت می باشد و علت اصلی این امر فقدان آگاهی و مراقبت است ]3[. با توجه به اینکه در کنترل دیابت عوامل فردی، رفتاری و محیطی با اهمیت می‏باشند، ارتقاء سطح آگاهی و عملکرد برای پیشبرد رفتارهای خود مدیریتی رژیم‏های درمانی و خود مراقبتی عوامل مؤثری هستند، بنابراین به منظور انجام مداخلات در بیماران دیابتی و نحوه خود مدیریتی بیماران، آگاهی در خصوص میزان مراقبت از خود ضروری می‏باشد. ‌لذا این مطالعه با هدف تعیین میزان آگاهی و عملکرد در خصوص مراقبت از خود در بیماران دیابتی‏ شهر کرمانشاه در سال 1393 انجام گرفت.

مواد و روش‌ها

در این مطالعه مقطعی پس از انتخاب افراد بر حسب داشتن شرایط لازم، شامل گذشت حداقل 6 ماه از تشخیص دیابت، داشتن پرونده و رضایت برای شرکت در مطالعه، پرسشنامه‏های طرح توسط بیماران و در صورت نداشتن سواد از طریق خواندن سؤالات برای بیمار توسط پرسشگران از قبل آموزش دیده، تکمیل گردید. حجم نمونه بر اساس مطالعات قبلی و با در نظر گرفتن میزان آگاهی و عملکرد افراد 700 نفر برآورد شد. ابزار جمع‏آوری داده‏ها در این تحقیق پرسشنامه مشخصات دموگرافیک (شامل سن، جنس، شغل، وضعیت ‏تأهل و غیره)، سوابق بیماری (شامل مدت‏ بیماری، سابقه خانوادگی و غیره)، پرسش‌نامه آگاهی شامل آگاهی فرد از بیماری دیابت (7 سؤال)، آگاهی در مورد فعالیت فیزیکی و ورزش (4 سؤال)، رژیم غذایی (5 سؤال) و پرسشنامه عملکرد شامل عملکرد افراد در مورد رژیم غذایی (7 سؤال)، فعالیت جسمی و ورزش (6 سؤال)، کنترل عوارض زودرس (6 سؤال)، دیررس (5 سؤال) و مراقبت از پاها (5 سؤال) بود. جهت امتیازبندی سؤالات مربوط به آگاهی به هر پاسخ صحیح نمره یک و پاسخ‏های غلط نمره صفر داده شد. سؤالات مربوط به عملکرد نیز از یک تا پنج امتیاز‏دهی شدند. روایی (Validity) و پایایی (Reliability) پرسشنامه آگاهی و عملکرد توسط Farsi و همکاران مورد تأیید قرار گرفته است ]4[. پس از تکمیل ابزار پژوهش توسط بیماران، وضعیت خود‏مراقبتی بیماران بر اساس جمع کل امتیازات حاصل از هر پرسشنامه مشخص گردید. تقسیم‏بندی میزان آگاهی، عملکرد و خودمراقبتی نیز براساس میانگین به دست آمده از مجموع امتیازات افراد (به صورت دو گروه کمتر از 12 و مساوی/بیشتر از 12 برای آگاهی، کمتر از 101 و مساوی/بیشتر از 101 برای عملکرد و کمتر از 113 و مساوی/بیشتر از 113 برای خود مراقبتی) بود. در نهایت داده‏های جمع آوری شده کدبندی و به نرم افزار Stata  نسخه 11 وارد و با استفاده از آزمون های t-.test، ²χ و رگرسیون لجستیک مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. برای کلیه آزمون‏ها سطح معنی‌داری 05/0 در نظر گرفته شد.

نتایج

میانگین سنی 726 بیمار شرکت کننده 92/13±10/52 سال بود. 471 نفر (8/64%) از افراد زن و 255 نفر (2/35%) مرد بودند. میانگین تعداد فرزندان 24/2± 73/3 و محل سکونت 670 نفر (3/92%) از مبتلایان شهر و 56 نفر (7/7%) روستا بود. 466 نفر از افراد تحصیلات زیر دیپلم (5/64%) داشتند. از نظر وجود عوارض، 437 (3/60%) از افراد دچار عوارض این بیماری شده بودند و بیشترین عارضه در هر دو جنس، مربوط به عوارض چشمی (171 نفر) بود. میانگین مدت ابتلا به بیماری (از زمان آگاهی از بیماری) 23/6±8 سال با دامنه 1 تا 36 سال بود.

جدول 1- مقایسه میانگین و انحراف معیار حیطه های مختلف آگاهی، عملکرد و خودمراقبتی برحسب جنس

                                                * با استفاده از آزمون t-test مستقل

میزان حیطه‌های مختلف آگاهی، عملکرد و خود‏مراقبتی افراد و ارتباط آن با جنس در جدول 1 آمده است. بر اساس تقسیم‏بندی افراد از نظر میزان آگاهی، عملکرد و خودمراقبتی، 201 نفر (7/27%) از شرکت‌کنندگان دارای میزان آگاهی کم، 542 نفر (5/74%) دارای میزان عملکرد پایین و 508 نفر (8/69%) از افراد نیز خودمراقبتی ضعیف یا پایین داشتند.

بین میزان آگاهی و عملکرد و متغیرهای سن، داشتن عوارض، شغل، تحصیلات و وضعیت اقتصادی با استفاده از رگرسیون لجستیک ارتباط گرفته شد، اما فقط ارتباط بین دو متغیر میزان آگاهی و عملکرد با سطح تحصیلات از نظر آماری معنی‏دار بود، به طوری که با افزایش سطح تحصیلات میزان آگاهی و عملکرد نیز بیشتر می‏شد (15/3-45/1; CI:3/2OR=).

همچنین، بین میزان آگاهی و طول مدت ابتلا به بیماری در زنان ارتباط معنی‏داری یافت شد (001(p<. در تحلیل ارتباط خودمراقبتی با متغیرهای سن، داشتن عوارض و طول مدت ابتلا ارتباط معنی‏داری یافت نشد و فقط تحصیلات (7/3-3/1; CI: 5/2OR=)، وضعیت اقتصادی (33/2-27/1; CI: 8/1OR=)، میزان آگاهی (92/1-1/1CI:؛ 51/1OR=) و عملکرد  (3/2-5/1CI:؛ 9/1OR=) روی خودمراقبتی تأثیر داشتند.

بحث

نتایج حاصل از مطالعه نشان داد 7/27% از شرکت کنندگان دارای میزان آگاهی کم، 5/74% دارای میزان عملکرد پایین بودند که نشان دهنده این نکته می‏باشد که افزایش آگاهی افراد لزوماً منجر به ارتقای رفتارهای پیشگیری کننده نمی‏شود. در مطالعه Abedini و همکاران میزان آگاهی و عملکرد در بیماران دیابتی نسبت به مراقبت از خود در حد متوسط بود ]3[. در پژوهش Baghaiee و همکاران 59% بیماران آگاهی خوب و 63% از افراد عملکردی در سطح خوب داشتند ]5[. عملکرد خوب در سایر مطالعات می‏تواند به دلیل نحوه، تأثیرات و سطوح متفاوت آموزش در سایر مراکز و مطالعات باشد. در این مطالعه بین میزان آگاهی و عملکرد و سطح تحصیلات ارتباط معنی‏دار وجود داشت، به طوری که با افزایش سطح تحصیلات میزان آگاهی و عملکرد نیز بیشتر می‏شد که با سایر مطالعات در این زمینه همخوانی دارد ]3، 7-6[.Shakibazade  و همکاران تحصیلات را دومین پیشگویی کننده رفتارهای خودمراقبتی معرفی کرده است ]6[. Vaezi و همکارش نشان داد رعایت موارد عملکرد خودمراقبتی با سطح تحصیلات بیماران ارتباط معناداری دارد، به طوری که هرچه سطح سواد بالاتر باشد، تعداد رعایت موارد عملکرد خودمراقبتی هم در آنها بیشتر می‏شود ]8[. طبیعی است که افراد با میزان تحصیلات پایین ممکن است از توصیه‏های بهداشتی برداشت اشتباهی داشته و بیماران دارای سطح تحصیلات بالاتر توجه بیشتری به عوارض دیابت و درک بهتری نسبت به ماهیت بیماری داشته باشند، بنابراین باید آموزش در افراد بی‏سواد و یا سطح سواد پایین‏تر مورد تأکید قرار گیرد. بر اساس یافته‏ها جنس با میزان آگاهی ارتباط نداشته و از حیطه عملکرد نیز فقط با فعالیت فیزیکی و ورزش و کنترل عوارض دیررس ارتباط معنی‌دار داشت که با مطالعه Vaezi و همکارش مغایر است چرا که در این مطالعه بیشترین آگاهی و عملکرد مربوط به زنان بوده است ]8[. خودمراقبتی در دیابت از مسائل مهم جهت کنترل بیماری، به تعویق انداختن و کاهش هزینه‏ها می باشد و ماهیت مزمن این بیماری می‏تواند منجر به کاهش انگیزه برای دریافت اطلاعات و آگاهی و همچنین مراقبت از خود شود. بر اساس نتایج 8/69% از افراد خودمراقبتی ضعیف یا پایین داشته و متغیرهای سطح تحصیلات، وضعیت اقتصادی، میزان آگاهی و عملکرد روی خودمراقبتی تأثیر داشتند که با مطالعه Borhani و همکاران که در آن میانگین مدت ابتلا افراد نیز مشابه مطالعه حاضر می‏باشد همسو است ]7[. با توجه به این که اکثر افراد این مطالعه از آگاهی خوبی برخوردار بودند در نتیجه می‏توان گفت که آگاهی و دانش به تنهایی نمی‏تواند روی عملکرد و به تبع روی خودمراقبتی بیماران تأثیر داشته باشد.

از میان عوارض طولانی مدت این بیماری، بیشترین عارضه با 39% مربوط به عوارض چشمی بود که با سایر مطالعات که بیانگر شیوع بالای رتینوپاتی در میان عارضه‏های این بیماری می‏باشد هم جهت است ]5[. از محدودیت‏های این مطالعه می توان به ماهیت مقطعی مطالعه، عدم وجود پرسشنامه‏های استاندارد ‏شده جمعیتی، جمع‌آوری داده‏ها به صورت خود گزارش‏دهی و انتخاب شرکت ‏کنندگان در بین بیماران مراجعه‌کننده به کلینیک دیابت اشاره کرد که ممکن است نماینده کل بیماران دیابتی در این استان نباشد و نتوان نتایج را به کل بیماران تعمیم داد. بزرگترین نقطه قوت نیز می‏تواند حجم نمونه بالای مطالعه باشد.

نتیجه‌گیری

با توجه به نتایج که نشان دهنده میزان عملکرد و خودمراقبتی پایین در افراد می‏باشد، لزوم برنامه‏های
آموزشی خودمراقبتی بیشتر و جامع‌تر و تشخیص موانعی که مانع از تغییر رفتار و خودمراقبتی بیشتر در بیماران می گردد ضروری به نظر می‏رسد. گرچه مسئولیت اصلی خودمراقبتی در دیابتی‏ها به عهده خود بیماران می‏باشد ولی پرستاران مراکز دیابت می‏توانند در تغییر میزان آگاهی و تبدیل دانش به عمل و همچنین، تغییر رفتار بیماران بسیار مؤثر باشند، بنابراین آموزش این افراد نیز می‏تواند کمک کننده باشد.

تشکر و قدردانی

در پایان از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، کلیه کارکنان مرکز تحقیقات دیابت و همچنین، بیمارانی که پژوهشگران را در انجام این تحقیق یاری نمودند، تشکر و قدردانی به عمل می‏آید.

References

[1]  Wild S, Roglic G, Green A, Sicree R, King H. Global prevalence of diabetes: estimates for the year 2000 and projections for 2030. Diabetes Care 2004; 24: 1047-53.

[2]  Vaughan L. Embedding Education into Diabetes Practice. Human Nutrition and Dietetics 2006; 19(3): 240-45.

[3]  Abedini Z, Shouri Bidgoli A, Ahmari Tehran H. Study of Knowledge and Practice of Patient Self directed Care among Diabetics Patients. J Qom Univ Med Sci 2008; 2(2): 37-41. [Farsi]

[4]  Farsi Z, Jabari-Moroui M, Ebadi A. Application of Health Belief Model in Change of Self Care Behaviors of Diabetic Patients. Iran Journal of Nursing 2009; 22(61): 61-71. [Farsi]

[5]  Baghaiee P, Zandi M, Vares Z, Masuodi alavi N, Adib Haj bagheri M. State of self-diabetic patients in Kashan in 2005. Fayz 2008; 12(1): 88-93. [Farsi]

[6]  Shakibazade E, Rashidian A, Larijani B, Shojaiee zadeh D, Frounzanfar M.H, Karimi A. The relationship between self-efficacy and perceived barrier function in patients with type II diabetes. Hayat 2009; 15(4): 69-78. [Farsi]

[7]  Borhani F, Kohan S, Abaszadeh A, Taebi M. Relationship of Self efficacy and health beliefs of patients with Type II diabetes. Payesh 2010; 9(4): 371-83. [Farsi]

[8]  Vaezi A, Afkhami M. The Study of Foot self care in Diabetic patients in 2001. J Shahid Sadoughi Univ Med Sci 2003; 11(3): 33-8. [Farsi]