مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

مقاله پژوهشی

مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

دوره 13، شهریور 1393، 568-561

بررسی تأثیر ذکر «الله» بر مسکن مصرفی پس از جراحی پیوند عروق کرونر: یک گزارش کوتاه

مرتضی نصیری[1]، صدیقه فیاضی[2]، فریبا جمشیدی فر¹، رضا شیخ زائری[3]

دریافت مقاله: 20/2/93      ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 8/4/93      دریافت اصلاحیه از نویسنده: 25/5/93      پذیرش مقاله: 1/6/93

چکیده

زمینه و هدف: امروزه جهت تسکین درد بعد از جراحی از روش‌های غیر دارویی متنوعی استفاده می‌شود. هدف این مطالعه بررسی تأثیر ذکر «الله» بر مسکن مصرفی بعد از جراحی قلب می‌باشد.

مواد و روش‌ها: این کارآزمایی بالینی بر روی 80 بیمار بستری در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) بیمارستان بنت الهدی بوشهر انجام گردید. بیماران به صورت تصادفی به دو گروه آزمون و شاهد تقسیم شدند. در گروه آزمون از بیماران خواسته شد تسبیحات حضرت زهرا (ع) که در آن کلمه «الله» 100 مرتبه تکرار می‌شود را بعد از جراحی تکرار نمایند. داده‌ها از طریق فرم مسکن دریافتی در 24، 48 و 72 ساعت بعد از جراحی جمع آوری و با استفاده از آزمون مجذور کای و t مستقل تجزیه و تحلیل شدند.

یافته‌ها: هیچکدام از بیماران دو گروه، در روز سوم پس از جراحی داروی مسکن دریافت نکردند. زمان اولین تزریق مسکن دریافتی در 24 و 48 ساعت بعد از جراحی در گروه آزمون به طور معناداری طولانی‌تر بود (05/0p<). تعداد دفعات دریافت مسکن در 24 و 48 ساعت بعد از جراحی در گروه شاهد و آزمون اختلاف معنی داری نداشت (05/0p>)، درحالی که میزان مسکن مصرفی در هر بار به طور معنی داری در گروه آزمون کمتر بود (05/0p<).

نتیجه‌گیری: با توجه به عوارض جانبی درمان‌های دارویی، پیشنهاد می‌شود در کنار درمان‌های طبی از ذکر «الله» به عنوان یک روش ساده جهت کاهش میزان و تأخیر زمان مسکن دریافتی بعد از جراحی استفاده شود.

واژه‌های کلیدی: ذکر، الله، مسکن دریافتی، جراحی پیوند عروق کرونر

مقدمه

جراحی پیوند عروق کرونر ( CABG؛Coronary Artery Bypass Graft) از متداول‌ترین روش‌های درمان بیماری‌های ناشی از آترواسکلروز عروق کرونر می‌باشد که موجب کاهش آنژین صدری، بهبود کیفیت زندگی، افزایش تحمل فعالیت و کاهش نیاز به مصرف دارو می‌گردد
[2-1].

یکی از شکایات شایع بیماران بعد از جراحی CABG درد ناحیه قفسه سینه است که 60-7% از بیماران آن را تجربه می‌کنند [2]. درد بعد از جراحی در این بیماران می‌تواند باعث محدودیت حرکات تنفسی، عدم توانایی در سرفه کردن، آتلکتازی و کاهش تحرک بیمار بعد از جراحی گردد [3]. علاوه بر این، درد پس از جراحی با تحریک سیستم سمپاتیک سبب افزایش میزان نیاز به اکسیژن مورد نیاز بدن شده که در پی آن فشار روی قلب افزایش یافته و منجر به تأخیر بهبودی بیمار می‌شود [4]. لذا، کنترل درد بعد از عمل CABG از مهم‌ترین مراقبت‌های پرستاری بوده که جهت تسکین آن می‌توان از روش‌های دارویی و غیر دارویی استفاده نمود.

در حال حاضر در بخش مراقبت‌های ویژه
(ICU ؛Intensive Care Unit) جهت تسکین درد پس از جراحی CABG از داروی‌های مسکن به خصوص داروهای مخدر استفاده می‌شود. اگر چه داروهای فوق مؤثرترین وسیله در دسترس پرستاران برای کاهش درد بیماران می‌باشند، اما به دلیل عوارض جانبی این گونه داروها (زجر تنفسی، تغییرات همودینامیکی، تهوع و استفراغ، خواب آلودگی و یبوست) و تفاوت در پاسخ به آن‌ها، بهتر است در کنار این داروها از روش‌های غیر دارویی نیز استفاده گردد [5، 3].

از درمان‌های غیر دارویی که در پیشگیری و درمان بیماری‌ها نقش بسیار مهم دارد، اعتقادات مذهبی فرد است. تحقیقات پرستاری نشان داده که بعد معنوی، یکی از ابعاد مهم پرستاری در مراقبت و تسکین درد بیماران است و لازم است که پرستاران جنبه‌های مذهبی مردم منطقه خود را بشناسند تا به درمان‌های تسکینی کمک نمایند [6]. یکی از اعمال مذهبی که به صورت فردی و گروهی انجام می‌گیرد؛ دعا، نیایش و مناجات است. از انواع نیایش‌ها می‌توان به ذکر نام خداوند اشاره کرد که در تقرّب انسان به خدا و شکوفا شدن استعدادهای نهفته بشری نقش مهمی‌دارد [7]. امام علی (ع) یاد خدا را داروی بیماری‌های جان دانسته و پیامبر اکرم (ص) یاد خدا را به عنوان شفا و یاد مردم را به عنوان درد و بیماری بیان می‌کند [8]. در این راستا نتایج پژوهش‌های علمی حاکی از تأثیر موفقیت‌آمیز ذکر جلاله «الله» بر کاهش درد و اضطراب می‌باشد. در پژوهشی که توسط Avazeh و همکاران با هدف بررسی تأثیر ذکر «الله» بر درد و اضطراب ناشی از تعویض پانسمان در بیماران دچار سوختگی انجام شد، نتایج حاکی از مؤثر بودن این ذکر بر درد و اضطراب بیماران می‌باشد [9]. همچنین نتایج مطالعه Nikbakht Nasrabadi و همکاران مؤید این است که تکرار ذکر‌های مستحبی (تکرار صد بار لاحول و لاقوه الا با لله و هفت بار سوره حمد) بر کاهش اضطراب و ثبوت علایم حیاتی بیماران قبل از جراحی شکم مؤثر بوده است [7].

با اعتقاد به توصیه‌های اسلام و نظر به نتایج پژوهش‌های اخیر و همچنین با توجه به عوارض جانبی داروهای رایجی که جهت تسکین درد بعد از جراحی قلب استفاده می‌شود، بر آن شدیم تا اثر ذکر جلاله «الله» را بر دریافت مسکن پس از جراحی CABG مورد بررسی قرار دهیم.

مواد و روش‌ها

این مطالعه از نوع کارآزمایی بالینی است که جامعه پژوهش آن را بیماران بستری در ICU بیمارستان بنت‌الهدی بوشهر که تحت جراحی CABG در سال 1392 قرار گرفته بودند، تشکیل می‌دهند. از معیارهای ورود به مطالعه داشتن سن بالای 25 سال، مسلمان بودن، عدم ابتلاء به دردهای مزمن، عدم اعتیاد به داروهای مسکن، مواد مخدر و الکل، تحت جراحی قلب قرار گرفتن برای اولین بار، عدم داشتن پیس میکر و جراحی قلب باز غیر اورژانسی بود. شرایط خروج از مطالعه نداشتن هوشیاری کامل، نیاز به پمپ داخل آئورتی، اینتوبه بودن بیش از 24 ساعت، اتصال به پمپ بای پس قلبی ریوی بیش از 4 ساعت، خونریزی بیش از 200 سی سی در ساعت از چست تیوب و انجام اعمال ترمیم یا تعویض دریچه‌ای به همراه CABG بود.

حجم نمونه با توجه به نتایج مطالعه پایلوت که بر روی 10 نفر از بیماران انجام شد (جزء جامعه اصلی پژوهش بودند) به دست آمد. بر اساس نتایج مطالعه پایلوت که تفاوت معنی‌دار آماری (001/0p<) در میزان مسکن دریافتی در 24 ساعت بعد از جراحی CABG در بیمارانی که ذکر جلاله «الله» را بیان کرده بودند (11/10±30/26)، نسبت به گروه شاهد (10/14±40/35) نشان داد و با در نظر گرفتن خطای 05/0=α، 1/0=β و با 9/0=Power، تعداد 13/38 نفر برای هر گروه تخمین زده شد که با احتمال ریزش نمونه‌ها برای هر گروه 40 نمونه در نظر گرفته شد.

ابزار جمع‌آوری داده‌ها در این پژوهش فرم مشخصات فردی و بالینی (سن، جنسیت، وضعیت تأهل، سابقه بستری و سابقه جراحی) و فرم مسکن دریافتی (نام دارو، تعداد دفعات مصرف، زمان مصرف، میزان مصرف و راه تجویز) بود. در این مطالعه منظور از مسکن دریافتی، استفاده از داروهایی چون مورفین، پتدین، دیکلوفناک، ایندومتاسین و استامینوفن بوده که به طور معمول در ICU جهت تسکین درد بیماران بعد از عمل CABG استفاده می‌شود. جهت تعیین روایی علمی پرسش‌نامه تهیه شده از روش اعتبار محتوی استفاده شد. بدین منظور پس از مطالعه کتب و منابع موجود در این زمینه چک لیستی تهیه گردید و در اختیار 10 نفر از اساتید محترم دانشکده پرستاری و مامایی اهواز قرار داده شد و میزان موافقت آن با اجزاء چارچوب پیشنهادی اخذ و پس از شناسایی اشکالات، اصلاحات لازم صورت گرفت و سؤالات نهایی انتخاب گردید.

جهت نمونه‌گیری، پس از کسب مجوز کمیته اخلاق، پژوهشگر در شب قبل از جراحی (ساعت 19:30) به بخش جراحی قلب مراجعه و بیمارانی که دارای شرایط ورود به مطالعه بودند را انتخاب و پس از صحبت کردن در مورد چگونگی پژوهش و اهداف و شرایط آن و اخذ رضایت نامه کتبی، آن‌ها را به صورت نمونه‌گیری تصادفی (اولین بیمار با استفاده از مهره شماره یک که خود بیمار انتخاب نمود در گروه شاهد قرار گرفت و سایر بیماران به طور متوالی در دو گروه آزمون و شاهد تخصیص داده شد) به دو گروه آزمون (40 نفر) و شاهد (40 نفر) تقسیم نمود.

در 24، 48 و 72 ساعت بعد از جراحی در ساعات پایانی شیفت عصر (به علت کمتر بودن میزان رفت و آمد پرسنل)، پژوهشگر بر بالین بیماران حضور یافته و از بیماران گروه آزمون خواسته شد در کنار روش‌های درمانی رایج بیمارستان، تسبیحات حضرت زهرا را که شامل تکرار نام جلاله «الله» به تعداد صد مرتبه (به ترتیب 34 بار الله ‌اکبر، 33 بار الحمدالله و 33 بار سبحان‌الله) است، در حضور پژوهشگر و بر حسب شرایط به مدت 10 تا 15 دقیقه و به دفعات 5 تا 7 بار ذکر نمایند، در حالی که بیماران گروه شاهد تنها روش‌های رایج درمانی بیمارستان را دریافت کردند. فرم مسکن دریافتی در هر دو گروه توسط یکی از پرستاران بخش ICU که از دو گروه آزمون و شاهد اطلاع نداشت در خارج از شیفت کاری خود و در اوایل شیفت صبح روز بعد از مداخله تکمیل شد و داده‌های دو گروه در 24، 48 و 72 ساعت بعد از جراحی با هم مقایسه گردید.

داده‌های جمع‌آوری شده با استفاده از نرم‌افزار آماریSPSS  نسخه 19 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. برای توصیف فراوانی مطلق، فراوانی نسبی، میانگین و انحراف معیار از آمار توصیفی و جهت مقایسه متغیرهای کمی و کیفی دو گروه به ترتیب از آزمون t مستقل و مجذور کای استفاده شد. جهت مقایسه میزان مسکن دریافتی و زمان اولین درخواست مسکن مصرفی دو گروه از آزمون t مستقل استفاده گردید. همچنین برای مقایسه تعداد دفعات مسکن دریافتی دو گروه از آزمون مجذور کای استفاده شد. در تمام آزمون‌ها 05/0p< به عنوان اختلاف آماری معنادار در نظر گرفته شد.

نتایج

براساس اطلاعات به دست آمده میانگین سنی بیماران گروه آزمون و شاهد به ترتیب 73/7±60/56 و 48/8±25/57 سال بود که آزمون آماری t مستقل اختلاف آماری معنی‌داری بین دو گروه نشان نداد (491/0=p). بر اساس نتایج اکثریت بیماران دو گروه، مرد (5/67% در گروه شاهد و 75% در گروه آزمون) و متأهل (100% در گروه شاهد و 5/97% در گروه آزمون) بودند. اکثریت بیماران گروه آزمون (5/27%) سابقه یکبار بستری شدن در بیمارستان و 5/57% فاقد سابقه هر گونه عمل جراحی بودند، در حالی که در گروه شاهد اکثریت بیماران (25%) سابقه دو بار بستری شدن و 50% فاقد سابقه عمل جراحی بودند. بر اساس آزمون آماری مجذور کای، اختلاف آماری معنی‌دار از نظر جنسیت (459/0=p)، وضعیت تأهل (310/0=p)، سابقه بستری (610/0=p) و سابقه عمل جراحی (716/0=p) بین دو گروه وجود نداشت.

از نظر نوع مسکن دریافتی، برای تمام بیماران از مورفین (تزریق وریدی) یا دیکلوفناک (تزریق عضلانی) استفاده شد. از نظر زمان دریافت مسکن، هیچ کدام از بیماران دو گروه در روز سوم پس از جراحی مسکن دریافت نکردند. بر اساس نتایج، تعداد دفعات دریافت مورفین و دیکلوفناک در 24 و 48 ساعت بعد از جراحی در گروه شاهد بیشتر از آزمون بود، با این وجود آزمون مجذور کای اختلاف معنی‌داری از این نظر بین دو گروه نشان نداد (05/0p>) (جدول 1). زمان اولین تزریق مسکن دریافتی در 24 و 48 ساعت بعد از جراحی در گروه آزمون به طور معناداری طولانی‌تر از گروه شاهد بود (05/0p<). همچنین، میزان مسکن مصرفی در 24 و 48 ساعت بعد از جراحی به طور معنی‌داری در گروه شاهد بیشتر از گروه آزمون بود (05/0p<) (جدول 2).

جدول 1– مقایسه توزیع فراوانی دفعات مسکن دریافتی در 24 و 48  ساعت پس از جراحی قلب

† آزمون آماری مجذور کای

* 05/0>p به عنوان اختلاف معنادار در نظر گرفته شد.

جدول 2- میانگین و انحراف معیار میزان و زمان اولین تزریق مسکن دریافتی در 24 و 48 ساعت پس از جراحی قلب

† آزمون آماری t مستقل

* 05/0>p به عنوان اختلاف معنادار در نظر گرفته شد.

بحث

نتایج پژوهش حاضر نشان داد که بین دو گروه آزمون و شاهد از نظر تعداد دفعات دریافت دیکلوفناک و مورفین در 24 و 48 ساعت پس از جراحی اختلاف، معنی‌دار نمی‌باشد. با این وجود، میانگین زمان اولین تزریق مسکن در 24 و 48 ساعت بعد از جراحی در گروه آزمون به طور معناداری طولانی‌تر از گروه شاهد بود. به عبارتی بیماران گروه شاهد به طور معناداری نسبت به گروه آزمون زودتر نیاز به مسکن داشتند. یافته‌های پژوهش در ارتباط با میزان مسکن دریافتی در گروه آزمون و شاهد تفاوت معنی‌داری بین دو گروه نشان داد، به طوری که میزان مسکن دریافتی در بیمارانی که ذکر «الله» را بیان کرده بودند کمتر بود.

در سال‌های اخیر تحقیقات و پژوهش‌های زیادی در زمینه تأثیر اعجاب انگیز دعا، نیایش و مناجات در درمان عوارض جسمی و روحی ناشی از جراحی CABG انجام گرفته است [12-10]. با این وجود تحقیقات اندکی به بررسی تأثیر اذکار مستحبی در درمان بیماری‌های جسمی و روحی پرداخته‌اند [9، 7]. از آن جا که  در رابطه با تأثیر ذکر «الله» بر دریافت مسکن پس از جراحی در جستجوهای صورت گرفته توسط محقق مطالعه‌ای یافت نشد، لذا امکان مقایسه در این زمینه وجود ندارد.

با توجه به دریافت میزان کمتر مسکن و همچنین زمان طولانی‌تر تزریق اولین مسکن دریافتی در گروه مورد، پیشنهاد می‌شود پرستاران و پزشکان در کنار درمان‌های طبی خود به اعتقادات مذهبی بیماران توجه نمایند و به جای استفاده از روش‌های دارویی که عوارضی دارند از ذکر‌هایی که در میان مردم مسلمان رایج و شناخته شده است، استفاده نمایند.

از محدودیت‌های این مطالعه می‌توان به حجم کم نمونه اشاره کرد. همچنین، از آن جا که عوامل محیطی و فیزیکی نقش تعیین‌کننده‌ای در بیماران دارند ممکن است
که نتایج حاصل تحت تأثیر این عوامل قرار گرفته باشد. علاوه بر این، چون این مطالعه تنها در یک بیمارستان و در بین افراد مسلمان انجام شد، از این رو تعمیم نتایج ممکن است امکان پذیر نباشد. لذا، پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های آینده با در نظر گرفتن محدودیت‌های ذکر شده و با استفاده از سایر ذکرهای مذهبی چون «لا حول ولا قوه الا بالله العلی‌العظیم» انجام شود و نتایج با هم مقایسه گردد.

نتیجه‌گیری

با توجه به دریافت میزان کمتر مسکن و همچنین زمان طولانی‌تر تزریق اولین مسکن دریافتی در گروه مورد، و نظر به عوارض جانبی درمان‌های دارویی، پیشنهاد می‌شود پرستاران و پزشکان در کنار درمان‌های طبی خود از ذکر «الله» به عنوان یک روش ساده و بدون عارضه جهت کاهش میزان و تأخیر زمان مسکن دریافتی بعد از جراحی استفاده نمایند.

تشکر و قدردانی

این مقاله بر گرفته از طرح تحقیقاتی دانشجویی است که با حمایت مالی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز انجام و با شماره کد IRCT2013080314251N1 در سایت کارآزمایی بالینی ایران ثبت شده است. بدین وسیله از معاونت محترم تحقیقات و فناوری و کمیته تحقیقات دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز و همچنین از پرسنل محترم ICU بیمارستان بنت‌الهدی بوشهر و بیماران ارجمند که بدون همکاری آن‌ها انجام این پژوهش غیر ممکن بود صمیمانه سپاسگزاری می‌نماییم.

References

• 1[ Babaee J, Keshavarz M, Haidarnia A, Shayegan M. Effect of a health education program on quality of line in patients undergoing Coronary Artery Bypass surgery. Acta media Iranica 2007;45(1):69-74.
• 2[ Choinière M, Watt-Watson J, Victor JC, Baskett RJ, Bussières JS, Carrier M, et al. Prevalence of and risk factors for persistent postoperative nonanginal pain after cardiac surgery: a 2-year prospective multicentre study. CMAJ 2014; 186(7): 213-23.
• 3[ Bagheri Nesami M, Zargar N, Gholipour Baradari A. The effect of foot reflexology massage on pain and fatigue of patients undergoing Coronary Artery Bypass Graft. J Mazandaran Univ Med Sci 2012; 22)92(: 51-62. [Farsi]
• 4[  Sadeghi M, Bozorgzad P, Ghaforian A, Ebadi A, Razmjoie N, Afzali M, et al. Effect of foot reflexology on sternotomy pain after Coronary Artery Bypass Graft surgery. IJCCN 2009; 2)2(: 51-4.
• 5[ White PF, Kehlet HC. Improving postoperative pain management: what are the unresolved issues? Anesthesiology 2010; 112(1): 220-5.
• 6 [Sharifnia S, Hojjati H, Nazari R, Qorbani M, Akhoondzade G. The effect of prayer on mental health of hemodialysis patients. IJCCN 2012; 5)1(: 29-34. [Farsi]
• 7[ Nikbakht Nasrabadi AR, Taghavi Larijani T, Mahmoudi M, Taghlili F. A comparative study of the effect of Benson’s relaxation technique and Zekr [rosary] on the anxiety level of patients awaiting abdominal surgery. Hayat 2004; 10)23(: 29-37. [Farsi]
• 8[ Jafari E, Norozi RA. The recitation and remembrance of Allah and its effects on mental health. JRBS 2003; 1(1): 40-4. [Farsi]
• 9[ Avazeh A, Ghorbani F, Vahedian Azimi A, Rabi’i Siahkali S, Taghi Khodadadi M, Mahdizadeh S. Evaluation of the effect of reciting the word Allah on the pain and anxiety of dressing change in burn patients. Qur and Med 2011; 2)1(: 43-7. [Farsi]
• 10[ Krucoff MW, Crater SW, Green CL. Integrative notice therapies as adjuncts to percutaneous intervention during unstable coronary syndromes. Am Heart I 2001; 142: 760-9.
• 11[ Byrd RC. Positive therapeutic effects of intercessory prayer in a coronary care unit population. South med J 1988; 81: 826-9.
• 12[ Hosseini M, Salehi A, Fallahi Khoshknab M, Rokofian A, Davidson PM. The effect of a preoperative spiritual/religious intervention on anxiety in Shia Muslim patients undergoing coronary artery bypass graft surgery: a randomized controlled trial. J Holist Nurs 2013; 31(3): 164-72.