مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

مقاله پژوهشی

مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

دوره 14، خرداد1394، 244-235

تأثیر آموزش مدیریت استرس بر میزان سازگاری اجتماعی کارکنان زن بیمارستان‌های علوم پزشکی رشت

وحید خوش‌روش[1]، معصومه پورمحسن[2]، سمیرا خیاط[3]

دریافت مقاله: 10/6/93      ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 25/10/93  دریافت اصلاحیه از نویسنده: 29/1/94      پذیرش مقاله: 2/2/94

چکیده

زمینه و هدف: مدیریت استرس به عنوان یکی از مهارت‌های زندگی، شامل آگاهی دادن و ارتقاء توانایی‌های روانی- اجتماعی است و باعث سازگاری بهتر و همچنین، افزایش سلامت روانی، جسمانی و اجتماعی افراد می‌شود. هدف این پژوهش، بررسی تأثیر آموزش مدیریت استرس بر میزان سازگاری اجتماعی کارکنان زن بیمارستان‌های علوم پزشکی رشت بود.

مواد و روش‌ها: این پژوهش از نوع کارآزمایی آموزشی است. جامعه آماری شامل کلیه کارکنان زن بیمارستان‌های علوم پزشکی رشت بودند. نمونه آماری شامل 30 نفر از کارکنان زن علوم پزشکی رشت بودند که به صورت نمونه‌گیری خوشه‌ای انتخاب و به طور تصادفی در گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. ابزار پژوهش، پرسشنامه سازگاری بل بود. لازم به ذکر است که هر چه آزمودنی نمره کمتری در آزمون سازگاری بل کسب کند، سازگاری بیشتری دارد و بالعکس. اطلاعات بدست آمده با استفاده از آمار توصیفی،  تی وابسته  (Paired t- Test) و تی مستقل (Independent t- Test) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها: میانگین و انحراف استاندارد نمره‌های پیش آزمون (41/1±20/19) نسبت به پس آزمون در گروه آزمایش (35/1±47/14) کاهش یافت که حاکی از افزایش سازگاری بعد از مداخله بود (0001/0>p). نتایج حاصل از آزمون تی مستقل نشان داد پس از آموزش مدیریت استرس، تفاوت معناداری بین دو گروه آزمایش و کنترل از نظر سازگاری اجتماعی وجود داشت (0001/0>p).

نتیجه‌گیری: نتایج نشان دادند آموزش مدیریت استرس بر سازگاری اجتماعی مؤثر است، و سازگاری افراد مورد پژوهش پس از آموزش مدیریت استرس افزایش یافته بود. آموزش برنامه مدیریت استرس، به ارتقای سازگاری مخصوصاً سازگاری اجتماعی در ابعاد مختلف زندگی کمک می‌کند.

واژه‌های کلیدی: آموزش مدیریت استرس، سازگاری اجتماعی

مقدمه

افزایش مشکلات بشر امروزی باعث ایجاد ترس و فشارهای روحی شده و بر سلامت جسمانی و روانی آن تأثیرات ناگواری گذاشته است [1]. انسان‌ها به اشکال مختلف با تعارضات، مشکلات، خطرات و نا امیدی خویش برخورد می نمایند و با استفاده از شیوه‌های متعدد کنترل استرس، سعی در سازگاری  با این موقعیت‌ها دارند. این روش‌ها عمدتاً بر کاهش اضطراب و برانگیختگی جسمانی متمرکز شده‌اند و لازم است که درمانگران با گستره‌ای از این راهکارها آشنایی داشته تا بتوانند به نحوه مطلوبی از روش‌های فردی و اجتماعی کنترل استرس استفاده نمایند [2].

استرس هیجانی معمولاً زمانی اتفاق می‌افتد که افراد مدیریت موقعیت‌ها را بسیار دشوار و خود را در کنترل آن ناتوان می‌بینند. استرس جسمانی اغلب به دنبال استرس هیجانی به صورت ناراحتی جسمانی نمایان می‌شود. مدیریت استرس می‌تواند با ایجاد تغییرات جسمانی و هیجانی، موقعیت‌های استرس‌زا را کنترل و تنش حاصله را کاهش دهد [3].

سازگاری ( (Adjustment مفهومی عام است و به همه راهبردهایی گفته می‌شود که فرد برای اداره کردن موقعیت‌های استرس‌زای زندگی (تهدیدهای واقعی یا غیر واقعی) به کار می‌برد[2]. به عبارت دیگر، برخورد موفقیت‌آمیز با همنوعان در اجتماع، سازگاری نامیده می‌شود[4]. بر اساس رویکرد یادگیری، سازگاری مجموعه‌ای از رفتارهای آموخته شده است و ناسازگاری زمانی به وجود می‌آید که فرد مهارت‌های لازم برای تطابق با مشکلات روزمره زندگی را یاد نگرفته باشد [5]. در عین حال سازگاری کامل وجود ندارد ولی سازگاری مطلوب احتمالاً زمانی روی می‌دهد که بین آنچه فرد راجع به خود می‌اندیشد با آنچه دیگران درباره او می‌اندیشند، توافق منطقی وجود داشته باشد [6].

ابعاد سازگاری شامل سازگاری جسمانی، سازگاری روانی، سازگاری اجتماعی و سازگاری اخلاقی است که در رأس همه سازگاری اجتماعی قرار دارد و پیش درآمد دستیابی به ابعاد دیگر سازگاری است [7].

برنامه آموزش مدیریت استرس با روش‌هایی چون بازسازی شناختی، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای، آموزش ابرازگری، مدیریت خشم و ایجاد حمایت اجتماعی، آگاهی فرد را در مورد فرایندهای ظریف پاسخ استرس افزایش می‌دهد [8]. آموزش مدیریت استرس به عنوان یکی ازمهارت‌های زندگی، باعث افزایش قدرت سازگاری و توانایی‌های روانی و اجتماعی افراد در مواجه شدن با دشواری‌های زندگی و کاهش اضطراب آنان می‌شود [9]. همچنین، برنامه مدیریت استرس برای توجه به مسائلی مانند فقدان کنترل شخصی، انزوای اجتماعی و اضطراب و افسردگی سازماندهی شده است که همگی در یک چهارچوب، استفاده از پاسخ‌های مقابله‌ای را تشویق می‌کند[8]. پیشینه‌های پژوهشی زیاد حاکی از تأثیر آموزش مدیریت استرس برسازگاری افراد می‌باشد. Heidari و همکاران در پژوهشی تحت عنوان بررسی تأثیر برنامه طراحی شده ارتقای سلامت بر مدیریت استرس زنان میانسال نشان دادند بین گروه آزمایش و کنترل از نظر میانگین نمرات مدیریت استرس و در رشد روحی اختلاف معناداری وجود دارد [10].

در پژوهش Hirokawa و همکاران در بررسی برنامه مدیریت استرس بر سازگاری و رفتار‌های بین فردی کارکنان بیمارستان در ژاپن، بین میانگین نمرات گروه آموزش مدیریت استرس و گروه کنترل، تفاوت معناداری وجود داشت. همچنین، نمرات اضطراب در گروه آزمایش کاهش یافته بود و مداخله مدیریت استرس برای کارکنان بیمارستان به طور قابل توجهی باعث بهبود سازگاری افراد با شرایط شده بود [11]. علاوه بر این، نتایج پژوهش‌های مختلف بیانگر این مطلب است که آموزش مدیریت استرس با بهبود کیفیت زندگی [12]، کاهش میزان استرس [13]، کاهش استرس شغلی [14]، افزایش سازگاری [15-20] همراه است.

هزینه‌های سنگین درمان اختلالات روانی و زمان بر بودن خدمات پیشگیری در سطح دوم و سوم باعث شده که صاحب نظران حوزه بهداشت روانی در جهان بخش عمده توجه و کوشش خود را حول محور پیشگیری در سطح اول متمرکز کنند. عمده‌ترین هدف بهداشت روانی پیشگیری است. در پیشگیری اولیه جمعیت سالم جامعه مورد نظر هستند و تمام اقداماتی که در این حیطه صورت می‌گیرد درجهت آماده‌سازی افراد و فراهم نمودن شرایط مناسب برای زندگی سالم از تمامی جوانب جسمانی، روانی و اجتماعی می‌باشد [21]. آموزش مدیریت استرس به عنوان یکی ازمهارت‌های زندگی که شامل آگاهی دادن و ارتقاء توانایی‌های روانی – اجتماعی بوده و سلامت روانی، جسمانی و اجتماعی را تامین می‌کند جزء پیشگیری اولیه محسوب می‌شود. از طرفی کارکنان بیمارستان‌ها به تناسب شغل خود با مشکلاتی مانند نوبت کاری شب، دیدن مکرر مرگ بیماران، بی‌تابی و ناله همراهان مریض و درد و رنج بیماران مواجه هستند که این موارد علاوه بر مشکلات شخصی، استرس  و تنش زیادی را بر آنان وارد می‌کند.

از آنجا که آموزش مدیریت استرس، فرد را قادر می‌سازد تا دانش، ارزش‌ها و نگرش‌های خود را به توانایی‌های بالفعل تبدیل کند و بر احساس فرد از خود و دیگران مؤثر است. همچنین، با کاهش اضطراب، باعث سازگاری و افزایش اعتماد به نفس و افزایش سلامت روانی افراد می‌شود و نیز در پیشگیری از بیماری‌های روانی و مشکلات رفتاری نقش مؤثری دارد [22] لذا ضرورت و اهمیت این تحقیق بیش از پیش احساس می‌شود . هدف این پژوهش، بررسی تأثیر آموزش مدیریت استرس بر میزان سازگاری اجتماعی، کارکنان زن بیمارستان‌های علوم پزشکی رشت بود.

مواد وروش‌ها

روش این پژوهش از نوع کارآزمایی آموزشی (Educational trial) بود. جامعه آماری شامل کلیه کارکنان زن بیمارستان‌های دانشگاه علوم پزشکی شهر رشت بود که به صورت نمونه گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب شدند. به این ترتیب که از بین 7 بیمارستان دانشگاهی موجود شهر رشت، به طور تصادفی 4 بیمارستان انتخاب و سپس در قدم بعدی از بین بخش‌های موجود به طور تصادفی دو بخش جراحی و ارتوپدی در هر یک از 4 بیمارستان مذکور انتخاب شدند. معیار‌های ورود شامل کارکنان زن و تمایل به شرکت در پژوهش، وضعیت استخدامی ثابت و سابقه کار 5 تا 10 سال بود. همچنین، عدم وجود اختلافات خانوادگی و شغلی شدید در شش ماه گذشته از دیگر معیار‌های ورود به مطالعه بود. معیارهای خروجی شامل بیماری جسمی جدی، سابقه بستری در بخش روان پزشکی و همچنین، وجود سابقه ناگوار مرگ عزیزان در یک سال گذشته بود.

ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش، پرسشنامه سازگاری Bell (Bell Adjustment Inventory) بود. این پرسشنامه حاوی ٣٢ سؤال است. آزمودنی به هر سؤال به صورت بلی یا خیر پاسخ می‌دهد. پاسخ خیر به سؤالات 32، 30، 26، 23، 21، 19، 17، 14، 13، 9، 8، 2 پرسشنامه، نمره یک و پاسخ بلی این سؤالات، نمره صفر می‌گیرند. همچنین، سؤالات 31، 29، 28، 27، 25، 24، 22، 20، 18، 16، 15، 12، 11، 10، 7، 6، 5، 4، 3، 1 پرسشنامه، به پاسخ بلی نمره یک، و پاسخ خیر نمره صفر داده می‌شود. به این ترتیب دامنه نمرات هر  فرد بین ٠ تا ٣٢ خواهد بود. هر چه آزمودنی نمره کمتری در آزمون سازگاری بل کسب کند، سازگاری بیشتری دارد و بالعکس. بر اساس امتیازبندی پرسشنامه بل، وضعیت سازگاری فرد بر حسب خوب (نمره 8-5)، متوسط (نمره 16-9) و ضعیف (نمره 17 و بیشتر) طبقه‌بندی گردید. این ابزار یک پرسش‌نامه استاندارد می‌باشد که در ایران روایی آن با اعتبار محتوا تأیید و پایایی آن، 98% گزارش شده است [23].

به منظور جلب رضایت شرکت‌کنندگان پیش از اجرا، اطلاعاتی در مورد هدف تحقیق در اختیار آنان قرار گرفت و در مورد محرمانه نگه داشتن کلیه اطلاعات کسب شده و استفاده از آن به صورت نتیجه‌گیری کلی به آنها اطمینان داده شد. برای اجرای پیش آزمون، ابتدا پرسشنامه سازگاری اجتماعی در اختیار همه 142 نفر از کارکنان زن شاغل در بخش‌های منتخب 4 بیمارستان قرار گرفت تا آنها را پر کنند و سپس با توجه به نمره پرسشنامه سازگاری، از میان آنها افرادی که نمره سازگاری ضعیف (17 و بیشتر) داشتند و نیز با توجه به معیارهای ورود و خروج نهایتاً 30 نفر انتخاب شدند. در ادامه 15 نفر از این افراد به صورت تصادفی در گروه آزمایش و 15 نفر در گروه کنترل جایگزین شدند. گروه آزمایش به مدت 7 جلسه 120 دقیقه‌ای تحت آموزش مدیریت استرس قرار گرفته ولی برای گروه کنترل هیچگونه مداخله درمانی (آموزشی ) صورت  نگرفت. بعد از اجرای پس آزمون و جمع‌آوری داده‌ها، اطلاعات با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 18و با استفاده از آمار توصیفی، تی وابسته (Paired t- test) برای مقایسه قبل و بعد از مداخله با آموزش مدیریت استرس در هر دو گروه آزمایش و کنترل و تی مستقل(Independent t-teat) پس از بررسی یکسانی واریانس گروه‌ها (آزمون Levene)، برای مقایسه بین گروه‌های آزمایش و کنترل، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. همچنین، سطح معناداری آزمون‌های آماری، 05/0 در نظر گرفته شد. با توجه به حجم نمونه فرض نرمالیتی داده‌ها با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرونوف بررسی شد.

نتایج

شرکت کنندگان این پژوهش 30 نفر از کارکنان زن علوم پزشکی رشت بودند. میانگین و انحراف معیار سن شرکت کنندگان 03/4±80/33 سال بود. تحصیلات 4 نفر (3/13 %) از شرکت کنندگان کارشناسی ارشد و 18 نفر (60%) درصد، کارشناسی و 8 نفر (7/26%) آنها، کاردانی بود. از نظر تأهل، 24 نفر(80%) از شرکت کنندگان متاهل و 6 نفر (20%) مجرد بودند. نتایج آزمون تی وابسته برای قبل و بعد از آموزش مدیریت استرس گرو‌های آزمایش و کنترل نشان داد درگروه آزمایش، بعد از آموزش مدیریت استرس تفاوت معناداری با قبل از آموزش وجود دارد (0001/0>p، 88/30=t) و اما در گروه کنترل تفاوت معناداری وجود نداشت (164/0=p،46/1=t). همچنین، آزمون تی مستقل در جدول 1، نشان داد تفاوت معنی‌داری بین پس آزمون‌های گروه آزمایش و کنترل وجود داشت (0001/0>p، 04/11=t). در حالی که بین پیش آزمون‌های گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد (437/0=p، 78/0=t).

جدول 1- مقایسه میانگین پیش آزمون‌ها و پس آزمون‌های گروه‌های آزمایش و کنترل در میزان سازگاری اجتماعی

* آزمون تی مستقل 0.05 ≥p ارتباط از نظرآماری معنادار

بحث

پژوهش‌ها نشان می‌دهد آموزش برنامه مدیریت استرس به ارتقای سازگاری مخصوصاً سازگاری اجتماعی در ابعاد مختلف زندگی کمک می‌کند و از اساسی‌ترین برنامه‌های پیشگیرانه و درمانی در سطوح اولیه به شمار می‌رود. در پژوهش حاضر تأثیر آموزش مدیریت استرس بر میزان سازگاری اجتماعی کارکنان علوم پزشکی مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌های تحقیق نشان داد نمرات سازگاری اجتماعی پس از آموزش مدیریت استرس در گروه آزمایش (35/1±47/14) به نسبت قبل از آموزش (41/1±20/19) بهبود یافته، در حالی که در گروه کنترل تغییری حاصل نشده است. همانطور که در جدول 1  مشاهده می‌شود، با توجه به معنادار شدن t محاسبه شده (0001/0>p)، آموزش مدیریت استرس بر سازگاری اجتماعی مؤثر بوده است و میزان سازگاری اجتماعی را در کارکنان زن آموزش دیده افزایش داده است.

این پژوهش در راستای پژوهش‌های Hirokava و همکاران[12]، و Eniola و همکارش [24]،  Kraagو همکاران [25] بوده با یافته‌های Abbasian و همکاران[26]، Chinaveh [27]، Shirbim و همکاران [28]، Hashemian و همکاران [29]،Naderi  و همکاران [30]، و Attari و همکاران [31] همسو می‌باشد. در پژوهش‌های ذکر شده، آموزش برنامه مدیریت استرس باعث افزایش سازگاری فردی و اجتماعی درافراد مورد پژوهش شده بود.

یافته‌های پژوهش به ما می‌گوید که با توجه به مهارت‌های آموزش داده شده، افراد مورد بررسی تا حدودی توانستند با تعمق و تأمل در ویژگی‌های خود به نقاط ضعف خود پی برده و درصدد اصلاح آن برآیند و با تکیه بر نقاط مثبت و جایگزینی درست افکار منطقی به جای تحریفات شناختی نامطلوب؛ سعی در بهبودی افکار، احساسات و عواطف خود با دیگران داشته باشند. این مهارت‌ها به آنها کمک کرد تا در توانایی انجام رفتارهای مثبت، سازگارانه و ارزشی با کنترل استرس‌ها و استفاده از مهارتهای مقابله با استرس، بتوانند استعدادهای ذاتی خویش را نشان داده و به سازگاری با خود و محیط پیرامونشان دست یابند. بر اساس رویکرد یادگیری، سازگاری مجموعه‌ای از رفتارهای آموخته شده است و ناسازگاری زمانی به وجود می‌آید که فرد مهارت‌های لازم برای تطابق با مشکلات روزمره زندگی را یاد نگرفته باشد. به طور کلی فرایندهای یادگیری در بروز پاسخ‌های سازگارانه یا ناسازگارانه نقش اساسی دارد و افراد برای سازگاری مطلوب باید مهارت‌های اجتماعی لازم را فرا بگیرند. چنانچهKeogh  و همکاران [32] و Whit و همکاران [33] در پژوهش‌های خود نشان دادند که آموزش مدیریت استرس باعث بهبود معنادار سازگاری و همچنین، باعث کاهش استرس افراد می‌شود.Kraag  و همکاران [25] در یک متاآنالیز نشان دادند برنامه‌های پیشگیری اولیه از طریق آموزش مدیریت استرس باعث ارتقاء سلامت روان افراد می‌شوند.

اصول رفتار ناسازگارانه زمانی از طرف فرد نشان داده می‌شود که فرد موقعیت موجود را به عنوان تهدیدی برای سلامتی خود قلمداد کند. بنابراین، ایجاد موقعیتی اطمینان بخش برای افراد به آنها کمک می‌کند که رفتارهای سازگارانه را از خود بروز دهند. افرادی که در این پژوهش این برنامه را دریافت کردند، یاد گرفتند که چگونه حس اطمینان را جایگزین احساس تردید کنند و در یک چهار چوب‌دهی مجدد افکار منفی، تحریفات شناختی خود را شناسایی و آنها را با افکار منطقی بطور مناسب‌تری جایگزین و سازمان‌دهی کنند.

با توجه به یافته‌های پژوهش حاضر، می‌توان پیشنهاد
کرد که آموزش برنامه مدیریت استرس به عنوان یک رویکرد مداخله‌ای با تکیه بر مهارت‌هایی چون ابراز وجود، مدیریت و کنترل خشم، شناسایی افکار منفی و تحریف شده می‌تواند در پیشگیری و درمان ناسازگاری‌ها مؤثر واقع گردد.

از محدودیت این تحقیق می‌توان ایجاد اختلال در روند جلسات آموزش برنامه مدیریت استرس به دلیل جدی نگرفتن برخی از شرکت کنندگان در اوایل شروع آموزش را ذکر کرد. از طرفی پیشنهاد می‌شود که جامعه آماری گسترده‌تر برای تعمیم بهتر نتایج در تحقیقات مشابه استفاده شود.

نتیجه‌گیری

در یک نتیجه‌گیری کلی می‌توان گفت که افرادی که تحت آموزش مدیریت استرس قرار گرفتند، نمرات سازگاری آن‌ها پس از آموزش، ارتقا یافت و توانستند سازگاری خود را افزایش دهند. با استفاده از آموزش مدیریت استرس در مدارس و دانشگاه‌ها، می‌توان گام بزرگی در جهت ارتقای بهداشت روانی جامعه برداشت.

تشکر و قدردانی

هزینه اجرایی این پژوهش ازاعتبارات پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی‌ تنکابن تأمین شده است. بدین وسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه، تشکر و قدردانی می‌شود. همچنین، از کارکنان علوم پزشکی رشت که در این پژوهش ما را همراهی کردند کمال تشکر را داریم.

References

[1] Parand A, Movallaly G. Effects of stress management training in reducing psychological problems of families of children with hearing impairment. J Family Research 2011; 7(1): 23-34. [Farsi]

[2] Sadook B, Sadook B. The Summary of Psychiatry: Behavioral Sciences/ Clinical Psychiatry, translated by Rezaee F. Tehran: Nasle Farda Publication 2010; pp: 263. [Farsi]

[3] Taheri M, Mohebzadegan U, Zamapour A. Effects of stress management training on psychological stress and teacher efficacy beliefs. Research in Educational Systems 2010; 8(4): 135-54. [Farsi]

[4] Atkinson R, Atkinson R. C, Smith E. E Bem, D J. Hilgard's Introduction to psychology, sixth edition. Translated by Rafiei H, Hejazi N. editor. Tehran: Arjmand 2004; p: 188. [Farsi]

[5] Timothy JT, Phares J. Clinical Psychology Concepts, Methods, & Profession. Translated by Firoozbakht, Tehran: Roshd, 2004; p: 168. [Farsi]

[6] Navabinejad S. Guidance and group counseling. First Edition. Tehran, Samt, 2010; pp: 89-96. [Farsi]

[7] Vaalipour A. Psychological adjustment. Third edition. Tehran: Vahid, 2001; pp: 58. [Farsi]

[8] Anthony M, Ayrvnsvn G, Ashnaydrmn N. Practical guide to cognitive behavioral stress management. Translated by Aale mohammad, Jokar S, NeshatDoost H. Isfahan University Jihad J First Edition 2007; p: 193. [Farsi]

[9] Tarmyan F. Life skills. Second edition. Tehran: Tarbiat, 1999; p: 87. [Farsi]

[10] Heidari F, Mohmmadkhan kermanshahi S, Vanaki Z, Kazemnejad A. Effects of stress management program designed to improve the health on stress management of middle-aged women. Nurs Res 2011; 6(22): 17-23. [Farsi]

[11] Hirokawa K, Taninguchi T, Tsuchiya M,Kawakami M N. Effects of a Stress Management Program for Hospital Staffs on Their Coping Strategies and Interpersonal Behaviors. Industr Health 2012; 50(6): 487-98.

[12] Jabalameli S, Neshat Doost HT, Molavi H. Effectiveness of cognitive-behavioral management intervention on quality of life and blood pressure in hypertensive patients. J Kurdistan Uni Med Sci 2010; 15(2): 97 88. [Farsi]

[13] Neissiani Habib Abadi F, Neshat Doost HT, Molavi H, Seyed Bonakdar Z. The efficacy of cognitive-behavioral stress management on perceived stress in women with systemic lupus erythematous. Behavioral Sciences Research 2011; 9(3): 222-8. [Farsi]

[14] Hosseini Z, Moeini B, Hazavehei M, Aghamollaei T, as in Beygi. Effects of stress management training based Precede model on occupational stress of Nurses. Hormozgan Medi J 2012; 15(3): 208-200. [Farsi]

[15] Javaheri R, NeshatDoost H T, Molavi H, Zaare M. The efficacy of cognitive-behavioral stress management on the quality of life in women with temporal lobe epilepsy. J Arak Uni of Med Sci 2010; 13(2): 43, 32. [Farsi]

[16] Dehghani F, Neshat Doost HT, Molavi H, Nilfroshzadeh MA. Effectiveness of cognitive-behavioral therapy, stress management, anxiety and depression in women with alopecia areata. Jo Clin Psych 2009; 1(2): 1-9. [Farsi]

[17] Rezaei F, Neshat Doost H T, Molavi H. Effectiveness of cognitive behavioral stress management on the quality of life in women with asthma. Behavioral Sci Res 2009; 7(1): 9-16. [Farsi]

[18] Hirokawa K, Yagi A, Miyata Y. An examination of the effects of stress management training for Japanese college students of social work. I Stress Manage 2002; 9(2): 113-23.

[19] Hastings RP, Beck A. Practitioner review: Stress intervention for parents of children with intellectual disabilities. J Child Psychol Psychiatry, 2004; 45(8): 1338-49.

[20] Huli PR, Stress Management in Adolescence. J Res Humanities & Social Science 2014; 2(7): 50-7.

[21] Aqajani M. Examine the role of life skills on high school student's mental health. [Dissertation], Tehran: University of Al-Zahra. 2002. [Farsi]

[22] World Health Organization. World Health Report 2001; Mental health: new understanding. New hope. Geneva: World health organization.2001. http://www.who.int/whr/2001/en/whr01_en.pdf

[23] Ghasemi M. Validity and reliability of ell Inventory [Dissertation]: Thehran Azad University, Research Science Branch, 1998.

[24] Eniola M, Busari AO. Effects of stress management training of self-mage perception of the visually impaired individuals. Essays in Education 2007; 19(4): 10-7.

[25] Kraag G, Zeegers MP, Kok G, Hosman C, Abu-Saad HH, School programs targeting stress management in children and adolescents: A meta-analysis. J School Psych 2006; 44(6): 449-72.

[26] Abbasian F, Najimi A, Ghasemi G, Afshar H, Meftagh SD. The effectiveness of the cognitive - behavioral strategies of stress management training on social adjustment of depressed women. J Research & Health 2013; 3(1): 303-9.

[27] Chinaveh M. The Effectiveness of Multiple Stress Management Intervention on the Level of Stress, and Coping Responses among Iranian Students. Procedia - Social and Behavioral Sci 2013; 84(9): 593-600.

[28] Shirbim Z, Sudani M ,Shafiabadi A. Effectiveness of stress management training in reducing student anxiety and somatization. Women's Studies, Social Psychology 2009; 7(3): 139-63. [Farsi]

[29] Hashemian F, Shafi Abadi A, Sudani M. The effectiveness of anger control skills on Personal-social adjustment the first year of secondary school girls of Mahshahr. J Knowledge & Research in Applied Psychology 2008; 10(35): 1-14.

[30] Naderi F, Pasha GR, Makvandi F. The impact of social skills training on personal-social adjustment, aggression and assertiveness girls at risk high school students in Ahwaz. Journal of Knowledge & Research in Applied Psychology 2007; 2(33): 62-37. [Farsi]

[31] Attari A, Shahni Yeylagh M, Bshlideh K, Kochaki AM. Effects of group social skills training on personal-social adjustment of juvenile offenders in Gonbad Kavous. J Edu &Psych 2005; 12(2): 25-46.

[32] Keogh E, Bond FW, Flaxman PE. Improving academic performance and mental health through a stress management intervention: Outcomes and mediators of change. Behavior Res & Therapy, 2006; 44 (3): 339-57.

[33] Whit J. Mental health concepts and skill. Salem- Keizer Public Schools, 2001; pp: 89-99.