مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

گزارش کوتاه

مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

دوره 15، خرداد 1395، 286-281

نگرش کشاورزان شهرستان رفسنجان به روش‌های مبارزه با آفات پسته در سال 1393: یک گزارش کوتاه

مریم دهجی‌پور حیدرآبادی[1]، حمیدرضا میرزایی‌خلیل‌آبادی[2]

دریافت مقاله: 1/10/94      ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 19/10/94  دریافت اصلاحیه از نویسنده: 22/1/95      پذیرش مقاله: 24/1/95

چکیده

زمینه و هدف: حفظ بهداشت محیط زیست و سلامت انسان در استفاده از سموم شیمیایی جهت مبارزه با آفات اهمیت به سزایی دارد. پژوهش حاضر با هدف بررسی نگرش کشاورزان شهرستان رفسنجان به روش­های مبارزه با آفات پسته انجام گرفت.

مواد و روش‌ها: این تحقیق به­طور مقطعی و به شیوه پیمایشی صورت گرفت. جامعه آماری این تحقیق شامل 130 کشاورز شهرستان رفسنجان بود. پرسش­نامه شامل سؤالاتی در زمینه کمیت و کیفیت سموم مورد استفاده و روش­های مختلف مبارزه با آفات بر اساس طیف ساعتی بود. اطلاعات با استفاده از شاخص­های آمار توصیفی (میانگین و انحراف معیار) و مدل تحلیل سلسله مراتبی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها: نتایج نشان داد که از دید کشاورزان معیار اثربخشی و زیست محیطی روش مبارزه، به ترتیب دارای بیشترین و کمترین اهمیت بود. لذا مبارزه شیمیایی نسبت به سایر روش­های مبارزه در اولویت قرار گرفته است.

نتیجه‌گیری: مناسب­ترین روش از دید کشاورزان، روش مبارزه شیمیایی، به دلیل اثربخشی بیشتر آن در مبارزه با آفات بود. لذا آموزش و تشویق آنها به استفاده از روش­های غیرشیمیایی و تلفیقی مؤثر، جهت حفظ سلامتی خود و محیط زیست ضروری است.

واژه‌های کلیدی: آفات، پسته، روش مبارزه، سموم

مقدمه

آفات گیاهی گروهی از موجودات زنده­اند که با ایجاد اختلال در رشد و نمو عادی گیاهان موجب خسارت اقتصادی و کاهش کمیت و کیفیت محصول می­گردند. کشاورزان جهت جلوگیری از نابودی و از بین رفتن محصولات خود از روش­های مختلفی جهت کنترل و دفع آفات گیاهی استفاده می­کنند که رایج­ترین این روش­ها استفاده از سموم دفع آفات می­باشد ]1[.

هر چند کنترل عوامل خسارت­زا با استفاده از سموم شیمیایی در بخش کشاورزی سودمند و ضروری است، اما بی­توجهی و استفاده بی­رویه از سموم دفع آفات علاوه بر مشکلات زیست محیطی باعث مسمومیت و به خطر افتادن جان انسان­ها به خصوص کشاورزان می­شود ]2[. از این­رو کارشناسان کشاورزی در مبارزه با آفات روش­های مبارزه غیرشیمیایی مانند استفاده از بالتوری، کفشدوزک، زنبورهای پارازیتوئید، عنکبوت­ها و تله­های زردرنگ و چسبنده را توصیه می­کنند ]3[.

یکی از عمده­ترین مصرف­کنندگان سم در استان کرمان، پسته­کاران شهرستان رفسنجان هستند. با توجه به وجود 112 هزار هکتار باغ پسته در این منطقه، سالانه بین 800 تا 1000 تن سم توسط کشاورزان مصرف می­شود که گردش مالی آن نزدیک به 40 میلیارد تومان است ]4[.

آمار مبتلایان به سرطان در مناطقی که از سموم به صورت بی­رویه استفاده می­شود، رو به افزایش است. استان کرمان از نظر رشد سرطان 6% از متوسط نرخ کشور بالاتر است و از نظر میزان ابتلا، وضعیت نگران­کننده­ای دارد. بنا به گزارش­ دانشگاه علوم پزشکی کرمان بار اقتصادی سرطان به 80 میلیارد تومان می­رسد ]5[. از آن جایی­ که هزینه­های مربوط به معالجات پزشکی، تلفات نیروی کار و بهره­وری پایین­تر، در بلندمدت بالا است، لذا هزینه­های بالای مراقبت­های بهداشتی و زمان کار از دست رفته، بیشتر از منافع ناشی از مصرف سموم شیمیایی است ]6[.

با توجه به اثرات سوء روش مبارزه شیمیایی بر سلامتی کشاورزان و حفظ محیط زیست و تأکید بر جایگزینی این روش­ با روش­های غیرشیمیایی و تلفیقی، هدف از این مطالعه تعیین نگرش کشاورزان رفسنجان به روش­های مختلف مبارزه با آفات پسته بود.

مواد و روش‌ها

پژوهش حاضر از نوع مقطعی و جامعه آماری این تحقیق، کشاورزان شهرستان رفسنجان بود. این تحقیق به شیوه پیمایشی توسط روش نمونه­گیری خوشه­ای دو مرحله­ای در سال 1393 صورت گرفت. به این صورت که از بین بخش­های شهرستان رفسنجان، سه بخش و از داخل بخش­ها، پنج روستا و از داخل روستاها، تعدادی کشاورز به صورت تصادفی انتخاب گردید. در ابتدا تعداد 30 پرسش­نامه (pretest) توسط کشاورزان کامل شد و سپس حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران، معادل 130 کشاورز تعیین شد. این پرسش­نامه جمع‌آوری اطلاعات شامل پرسش­های دموگرافیکی (سن، میزان تحصیلات، سابقه پسته­کاری، مساحت باغ) و پرسش­هایی در زمینه نوع سم، کیفیت سم، تعداد دفعات سمپاشی و نگرش آن­ها در مورد روش­های مختلف مبارزه با آفات بود که به روش مصاحبه حضوری تکمیل شد. تعدادی از کشاورزان به دلیل عدم رضایت برای شرکت در تحقیق، از مطالعه خارج شدند و نهایتاً با جایگزینی تعدادی کشاورز دیگر 130 کشاورز وارد مطالعه شدند.

به منظور بررسی و تعیین نگرش کشاورزان به روش­های مختلف مبارزه با آفات (مبارزه شیمیایی، غیرشیمیایی و تلفیقی) از روش تحلیل سلسله مراتبی (Analytical Hierarchy Process; AHP ) استفاده شد. برای ایجاد ساختار سلسله مراتبی، باید مراحلی طی شود که در این تحقیق در سه سطح اهداف، معیارها و گزینه­ها صورت گرفته است ]7[. هدف، شامل تعیین مناسب­ترین روش مبارزه با آفات؛ معیارها، شامل هزینه­های انجام، اثرات زیست محیطی، اثربخشی، تکنولوژی موجود؛ و گزینه­ها، شامل مبارزه شیمیایی، مبارزه غیرشیمیایی و مبارزه تلفیقی به صورت زیر می­باشد:

فلوچارت روش تحلیل سلسله مراتبی

به منظور اولویت­بندی روش مبارزه با آفات از دیدگاه کشاورزان، جداول مقایسات زوجی تشکیل ­شد. برای مقایسه زوجی گزینه‌ها، از طیف پنج نقطه‌ای ساعتی به شرح امتیاز 1 برای پاسخ به گزینه «ترجیح یکسان»، 3 برای «کمی بهتر»، 5 برای «بهتر»، 7 برای «خیلی بهتر» و 9 برای «کاملاً بهتر» استفاده شد.

وزن هر عامل نشان دهنده اهمیت و ارزش آن نسبت به عوامل دیگر در عملیات تعیین مکان است. بنابراین انتخاب آگاهانه و صحیح وزن­ها کمک بزرگی در جهت تعیین هدف مورد نظر می­نماید. به منظور تحلیل داده­ها و تصریح مدل از بسته­های نرم­افزاری Excel نسخه 2013 و Expert Choice نسخه 11 استفاده شد.

نتایج

با توجه به یافته­های تحقیق، میانگین سن پسته­کاران مورد مطالعه 76/8±32/49 سال، میانگین تحصیلات پسته­کاران 29/4±70/10 سال، میانگین سابقه پسته­کاری 85/10±53/17 سال و 9/47% از پسته­کاران دارای شغل جانبی غیرکشاورزی و در 52% آنها پسته­کاری به عنوان تنها منبع درآمدشان بود. هم­چنین مساحت باغ تحت تملک پسته­کاران حداکثر 10 هکتار و حداقل 25/0 هکتار با میانگین 62/1±31/3 هکتار بود. در راستای علت مصرف بی­رویه سموم، نتایج نشان داد که 8/63% از کشاورزان عدم کیفیت سموم شیمیایی، 5/18% سمپاشی نکردن به موقع، 10% عدم اطلاعات در مورد سم و سمپاشی و 7/7% از آنها نبود نظارت بر سمپاشی را علت این افزایش می­دانستند.

 همان­طور که داده­های جدول 1 نشان می­دهد با توجه به وزن بالای تکنولوژی موجود و اثربخشی روش مبارزه شیمیایی، این روش به­عنوان اولین اولویت از دید کشاورزان جهت مبارزه با آفات بود. از طرف دیگر روش‌های مبارزه غیرشیمیایی و تلفیقی علی­رغم وزن بالای معیار اثرات زیست‌محیطی، به­دلیل عدم ارائه تکنولوژی مناسب، اثربخشی کمتر و هزینه­های بالا در اولویت­های بعدی کشاورزان قرار گرفتند.

جدول 1- مقایسات زوجی و اولویت‌بندی گزینه­ها و معیارها براساس نگرش کشاورزان شهرستان رفسنجان در سال 1393

ارقام جدول نشان‌دهنده وزن معیارها و گزینه­ها براساس مدل تحلیل سلسله مراتبی می­باشد. منظور از مقایسات زوجی مقایسه گزینه­ها براساس یک معیار به­صورت دو به­ دو با یکدیگر است.

بحث

نتایج به ­دست آمده از روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی نشان می­دهد وزن معیارهای هزینه­های انجام، اثرات زیست‌محیطی، اثربخشی و تکنولوژی­های موجود به ترتیب 25/0، 08/0، 57/0 و 13/0 می­باشد. وزن بالای معیار اثربخشی به این دلیل است که از نظر کشاورزان، روش مبارزه شیمیایی کارایی بیشتری در از بین بردن آفات نسبت به دیگر روش­های مبارزه دارد. در مقابل پایین بودن وزن معیار زیست‌محیطی، با عدم آگاهی کافی کشاورزان از خطرات بکارگیری سموم شیمیایی مرتبط می­باشد. هم­چنین پایین بودن هزینه روش مبارزه شیمیایی نسبت به سایر روش­ها باعث شده وزن این معیار از دید کشاورزان بالا باشد و در نهایت وزن پایین معیار تکنولوژی­های موجود نشان می­دهد که تاکنون تکنولوژی‌های مناسب برای روش­های غیرشیمیایی ارائه نشده است. برایند این وزن­ها به این نتیجه منجر می­شود که مناسب­ترین روش مبارزه با آفات از دید کشاورزان، روش مبارزه شیمیایی است.

دلیل عدم بکارگیری روش­های مبارزه غیر­شیمیایی و تلفیقی توسط کشاورزان، عدم آگاهی از این روش­ها و مشکلات فنی و اجرایی آنهاست. این نتایج با یافته­های Loloei و همکاران ]8[ و مطالعه Razzaghi و همکاران مطابقت داشت ]9[. لذا وزارت کشاورزی و مؤسسات تحقیقاتی می­بایست برای صیانت از محیط زیست در جهت یافتن و ارائه روش­های مبارزه غیرشیمیایی کارا، گام بردارند. لازمه این امر ارائه و ترویج تکنولوژی­های مناسب و احداث باغات نمونه در شهرستان است که با روش­های مبارزه غیرشیمیایی یا تلفیقی مدیریت شوند تا کشاورزان عملاً نتایج بکارگیری تکنولوژی­های نو را ببینند و آنها را به کار گیرند.

از مهم­ترین محدودیت­های مطالعه حاضر می­توان به امکان پاسخ­های غیرواقعی افراد به دلیل کم‌سوادی و ترس از افشای اطلاعات اشاره کرد.

نتیجه­گیری

در شرایط کنونی کشاورزان روش مبارزه شیمیایی را به دلیل پایین بودن هزینه و کارایی بیشتر در نابودی آفات، نسبت به دیگر روش­های مبارزه ترجیح می­دهند. لذا جهت تشویق آنها به استفاده از روش­های غیرشیمیایی و تلفیقی نیاز به ارائه تکنولوژی­های مناسب و فرهنگ­سازی می­باشد.

تشکر و قدردانی

بدین­وسیله از تمامی کارشناسان و کشاورزان منطقه که در انجام این تحقیق ما را یاری نموده­اند، تشکر می­نماییم.

References

[1] Wasim Aktar MD, Sengupta D, Chowdhury A. Impact of pesticides use in agriculture: their benefits and hazards. Interdisc Toxicol 2009; 2(1): 1–12.

[2] Skevas Th, Lansink A. Reducing Pesticide Use and Pesticide Impact by Productivity Growth: the Case of Dutch Arable Farming. J Agri Econ 2014; 65(1): 191-211.

[3] Aghilinejad M, Farshad A, Naghavi M. Assessment of the relationship between pesticide and their effects on farmer health in various state. Iran Occup Health J 2006; 3(1): 81-5. [Farsi]

[4] Mohammd Rezaei M, Hayati D, Rafiee Z. Analysis of administrative barriers to pistachio integrated pest management: A case study in Rafsanjan city. Int J Mod Man Foresight 2014; 1(1): 35-43.

[5] Amiri M. Investigation of affecting factors on reducing use of pesticides in pistachio production,
[Thesis], Kerman, Shahid Bahonar University; Agriculture faculty; 2011; p: 58. [Farsi]

[6] Farokhi Noori MR, Holakouie Naieni K, Haghdoost AA, Emami A. Cost Analysis for Cancer Subgroups in Kerman, IRAN. Iranian J Epidemiol 2012; 8(1): 62-70. [Farsi]

[7] Saaty TL. The Analytic Hierarchy Process: Planning, Priority Setting, Resource Allocation. Pittsburgh, RWS Publications, 1980; p: 287-315.

[8] Loloei M, Zolala F, Razzaghi A. Farmers’ Pesticide Using Behaviors: A Case Study on Pistachio Farms in Kerman, Iran. Health Scope 2014; 3(2): 1-4.

[9] Razzaghi F, Rezvanfar A, Shabanali Fami H, Hoseinpour A. Comparable application cultural, biological and chemical control of pests, diseases and weeds in rice. Biol control pest plant dis 2013; 2(2): 81-95. [Farsi]