مقاله پژوهشی
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 18، اسفند 1398، 1252-1233
اثرات ضد بیوفیلمینانوذرات نقره سنتز شده توسط عصاره گیاه سریشک (Asphodelus dendroides) بر روی ایزولههای بالینی مقاوم به آنتیبیوتیک و مولد بیوفیلم کلبسیلا پنومونیه: یک مطالعه آزمایشگاهی
مهتاب صباحی[1]، سید محمد مهدی حمدی[2]، امیر میرزایی[3]
دریافت مقاله: 9/4/98 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 5/8/98 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 18/8/98 پذیرش مقاله: 9/9/98
چکیده
زمینه و هدف: سنتز نانوذرات نقره توسط عصاره گیاهان یکی از روشهای مقرون به صرفه میباشد و یکی از کاربردهای نانوذرات نقره، اثرات ضد میکروبی و ضد بیوفیلمیآن میباشد و هدف از این مطالعه تعیین اثرات ضدبیوفیلمی نانوذرات نقره سنتز شده توسط عصاره گیاه سریشک بر روی ایزولههای بالینی کلبسیلا پنومونیه مقاوم به آنتیبیوتیک و مولد بیوفیلم است.
مواد و روشها: در این مطالعه آزمایشگاهی، ابتدا نانوذرات نقره توسط عصاره گیاه سریشک سنتز گردید و خصوصیات ساختاری آن توسط روشهای فیزیکی و شیمیایی مختلف تأیید شد. به دنبال آن اثرات ضد میکروبی و ضد بیوفیلمی نانوذرات نقره سنتز شده بر روی ایزولههای بالینی کلبسیلا پنومونیه مولد بیوفیلم به ترتیب توسط روشهای کمترین غلظت بهینه و Real Time PCR بررسی گردید.
یافتهها: نتایج تست UV-vis نشان داد که نانوذرات نقره سنتز شده دارای بیشینه جذب در طول موج 420 نانومتر بود. نتایج SEM (scanning electron microscope)، TEM (transmission electron microscopy) و XRD (X-ray powder diffraction) نشان داد که نانوذرات نقره سنتز شده دارای ساختار کروی و دارای اندازه میانگین و انحراف معیار 22±41/30 نانومتر بودند. همچنین نانوذرات نقره دارای اثرات ضد میکروبی و ضد بیوفیلمی معنیداری علیه سویههای کلبسیلا پنومونیه داشتند، بهطوریکه نانوذرات نقره باعث کاهش بیان معنیدار ژن کدکننده بیوفیلم (mrkA) در سویههای کلبسیلا پنومونیه شده بود (001/0P <).
نتیجهگیری: نتایج این مطالعه اثرات ضد میکروبی و ضد بیوفیلمی نانوذرات نقره علیه سویههای کلبسیلا پنومونیه را نشان داد. با توجه به نتایج این مطالعه، با انجام مطالعات تکمیلی احتمالاً بتوان از این ترکیب در آینده برای مهار بیوفیلم استفاده نمود.
واژههای کلیدی: نانوذرات نقره، کلبسیلا پنومونیه، اثرات ضد میکروبی، اثرات ضد بیوفیلمی، ژن mrkA
مقدمه
امروزه گسترش استفاده از آنتیبیوتیکها باعث ایجاد مقاومتهای دارویی و بهوجود آمدن باکتریهای مقاوم به چند دارو (Multi Drug Resistant) شده است ]2-1[، بهطوریکه 70 درصد از باکتریهایی که باعث ایجاد عفونت در بیمارستانها میشوند، حداقل به یکی از داروهای رایج درمانی مقاوم شدهاند ]4-3[. باکتریهای تولید کننده آنزیمهای بتالاکتاماز وسیعالطیف یکی از معضلات جدید در درمان باکتریها شدهاند، بهطوریکه این باکتریها توانایی از بین بردن سفالوسپورینهای نسل سوم را دارند ]5[.
یکی از مهمترین باکتریهای تولیدکننده آنزیم بتالاکتاماز وسیعالطیف، باکتریهای خانواده انتروباکتریاسه بهخصوص کلبسیلا پنومونیه میباشد ]6[. یکی دیگر از دلایل مقاومتهای دارویی باکتریها بخصوص کلبسیلا پنومونیه، تولید بیوفیلم میباشد. بیوفیلمها جمعیتی از باکتریهای درحال رشد هستند که تولید ماتریکس اگزوپلیمری میکنند و به سطوح متصل میشوند ]7[. از طرف دیگر، ماتریکس یک بیوفیلم موجب نفوذ آرام و ناکافی ترکیبات ضدمیکروبی شده و گرادیان غلظتی موجود در نقاط مختلف آن قادر به خنثی سازی برخی از ترکیبات راه یافته به درون بیوفیلم میشود ]8[.
یکی از ژنهای مؤثر در تشکیل بیوفیلم در سویههای بالینی کلبسیلا پنومونیه، ژن mrkA (Type 3 Fimbrial Shaft) میباشد و مطالعات نشان داده است که این ژن اتصال سویههای کلبسیلا پنومونیه را به سطوح مختلف تسهیل نموده و سبب تشکیل بیوفیلم میگردد ]9[. توانایی تولید بیوفیلم در باکتری کلبسیلا پنومونیه توانایی زنده ماندن آن را در محیطهای خشن در میزبان را میدهد و مسئول ایجاد عفونتهای مزمن و پایدار میباشد ]10[.
یکی از راهکارهای مقابله با تولید بیوفیلم و مقاومت آنتیبیوتیکی، استفاده از علم نانوتکنولوژی میباشد ]11[. یکی از نانوذرات مورد استفاده جهت از بین بردن بیوفیلم باکتریایی، نانوذرات نقره میباشد ]13-12[. تاکنون مطالعات کمی در زمینه بررسی اثرات ضد بیوفیلمی نانوذرات نقره به انجام رسیده است. Gutierrez و همکارانش اثرات ضد بیوفیلمی نانوذرات نقره را بروی باکتریهای مختلف پاتوژن مورد مطالعه قرار دادند. نتایج این مطالعه نشان داد که نانوذرات نقره در غلظت 100 میکروگرم در میلیلیتر باعث جلوگیری از تولید بیوفیلم در سویههای سودوموناس آئروژینوزا میشود ]14[.
امروزه به منظور سنتز نانوذرات نقره روشهای فیزیکی و شیمیایی از جمله احیاء شیمیایی، لیتوگرافی، الکتروشیمیایی، لیزر و امواج میکروویو متفاوتی وجود دارد. از معایب روشهای شیمیایی که نقش عوامل احیایی و تثیبت کننده را ایفاء میکنند، این است که در طبیعت به صورت تجزیه نشده باقی میمانند و در نهایت موجب آلودگی شیمیایی محیط زیست میشوند ]15[. اخیراً سنتز زیستی نانوذرات نقره توسط عوامل طبیعی و زیستی مانند گیاهان مورد توجه محققان قرار گرفته است ]16[. تاکنون از گیاهان مختلفی مانند Plumbago zeylanica، Albizia adianthifolia، Acacia leucophloea, Chrysanthemum indicum L., Achillea biebersteinii, Lantana camara. جهت سنتز نانوذرات نقره استفاده کردهاند ]17[.
در این مطالعه از عصاره گیاه سریشک (Asphodelus dendroides) جهت سنتز سبز نانوذرات نقره استفاده شد. سریشک نام یک سرده از زیرخانواده علف درختان آسفودلویدآ است. سریشک گیاهی است که غالباً در جنوب و کشورهای شمال آفریقا و پاکستان و هندوستان مشاهده میشود و فصل گلدهی آن از اواسط اردیبهشت ماه تا اواسط خرداد است. عصاره این گیاه، در درمان ناراحتیهای کبد و معده مؤثر است و به عنوان ضد عفونی کننده در طب سنتی استفاده میشود ]18[. با توجه به اینکه مطالعات نشان میدهد که عصاره این گیاه دارای ترکیبات ثانویه فلاوونوئیدها و ترپنوئیدها میباشد و این ترکیبات نقش بهسزایی در سنتز نانوذرات نقره دارند و بنا به اثرات درمانی عصاره این گیاه و کاربردهای وسیع نانوذرات نقره، هدف از این مطالعه برای اولین بار سنتز بیولوژیک نانوذرات نقره با استفاده از عصاره گیاه سریشک و اثرات ضد بیوفیلمی آن بروی ایزولههای بالینی کلبسیلا پنومونیه میباشد.
مواد و روشها
در این مطالعه آزمایشگاهی که از اردیبهشت ماه 97 تا شهریور ماه 97 در دانشگاه آزاد اسلامیواحد تهران مرکز به انجام رسیده است و دارای کد اخلاق IR.IAU, Tehran.REC.1397.019 میباشد، تعداد 50 نمونه مشکوک به کلبسیلا پنومونیه از بیماران مراجعه کننده بیمارستان امام خمینی شامل ادرار، زخم، مایع مغزی-نخاعی، خون و خلط جمعآوری شدند. نمونهها پس از انتقال به آزمایشگاه تحقیقاتی میکروبشناسی روی محیطهای کشت ائوزین متیلن بلو آگار (EMB) و مک کانکی (مرک، آلمان) آگار کشت داده شدند و در 37 درجه سانتیگراد به مدت 24 ساعت نگهداری شدند. بعد از تهیه لام و مشاهده باسیلهای گرم منفی، تستهای بیوشمیایی معمول نظیر کشت در محیطهای کشت (Sulfide, Indole, Motility) SIM، Triple Sugar Iron Agar (TSI)، Voges-Proskauer و Methyl Red (MRVP)، اوره و سیترات و تست اکسیداز (مرک، آلمان) برای تأیید کلبسیلا پنومونیه انجام شد. سپس باکتریها در محیط ترپتیک سوی براث (TSB) و گلیسرول در 70- درجه سانتیگراد برای انجام تستهای بعدی مطالعه و ذخیره شدند ]19[. تست حساسیت ضد میکروبی با روش کربی بائر انتشار (دیسک دیفیوژن) روی محیط کشت مولر هینتون آگار، نسبت به دیسکهای آنتیبیوتیکی (MAST, UK) سفتری اکسون (CRO, 30 µg)، سفتازیدیم (CAZ, 30 µg)، سفوکسیتین (FOX, 30 µg)، سفوتاکسیم (CTX, 30 µg)، نالیدیکسیک اسید (NA, 30 µg)، سیپروفلوکساسین (CP, 5 µg)، ایمیپینم (IPM, 10 µg) انجام شد و نتایج طبق راهنمای CLSI (2018) بررسی شد ]20[.
جهت تعیین سویههای کلبسیلا پنومونیه مولد بیوفیلم، سویهها بر روی محیط کشت گنگورد آگار دارای 40 گرم سوکروز کشت داده شدند و به مدت 24 ساعت در دمای 37 درجه سانتیگراد انکوبه گذاری شدند (Memert, Germany) و سپس به مدت 24 ساعت در دمای اتاق قرار گرفتند. کلنیهای سیاه رنگ به عنوان سویههای مولد بیوفیلم و کلنیهای قرمز روشن به عنوان سویههای فاقد قدرت بیوفیلم شناسایی شدند ]21[.
گیاه سریشک از بانک گیاهی مرکز ذخایر زیستی با شماره هرباریومی 1395 خریداری شد. اندام هوایی گیاه ابتدا در جریان هوا قرار داده و سپس در سایه کاملاً خشک شدند و توسط دستگاه آسیاب برقی (IKA M20 Universal, China) کاملا پودر گردیده و درون ظرفهای شیشهای نگهداری شدند. از پودر تهیه شده برای عصارهگیری اتانولی با استفاده از روش ماسراسیون استفاده شد. عصاره به دست آمده توسط کاغذ صافی (واتمن، آلمان) فیلتر شد و جهت سنتز نانوذرات نقره، از روش رسوبگذاری با احیای یونهای نقره توسط عصاره گیاه سریشک انجام گرفت. به این صورت که نانوذرات نقره با افزودن 2 میلیلیتر عصاره با غلظت mM 001/0 از نیترات نقره (مرک، آلمان) تحت شرایط دمایی 60 درجه سانتیگراد و همزدن سنتز شدند. احیای کامل یونهای نقره به نانوذرات نقره با تغییر رنگ محیط مشخص میشود. پس از سپری شدن یک ساعت از زمان واکنش و تغییر رنگ محلول، سه مرتبه شستشوی رسوب با آب مقطر انجام میگیرد. تمامی مراحل شستشو با دور rpm 13000 به مدت 20 دقیقه سانتریفیوژ (Hettich, Germany) میگردد. در نهایت رسوب نهایی بعد از خشک شدن در شیشه ساعت جمعآوری میشود ]22[.
بعد از گذشت 60 دقیقه از زمان واکنش رسوبگذاری، تغییر رنگ واکنش و سنتز نانوذرات نقره، آنالیز طیف سنجی مرئی فرابنفش نانوذرات نقره سنتز شده با استفاده از دستگاه طیف سنجی UV-vis (JASCO V-670 Spectrophtometer, USA) بین 200 تا 700 نانومتر مورد ارزیابی قرار گرفت ]17[. به منظور تعیین ساختار کریستالوگرافی نانوذرات نقره از آزمون اشعه ایکس توسط دستگاه XRD با تشعشع لامپ CuKa (Olympus ، ژاپن) در دامنه 0 تا 110 درجه استفاده شد. به منظور بررسی ریخت شناسی و تأیید اندازه نانوذرات نقره، یک قطره از نمونه سوسپانسیونی ذرات نقره بر روی گرید فیلم کربنی قرار داده شد و پس از خشک شدن آن در دمای آزمایشگاه با استفاده از دستگاه میکروسکوپ الکترونی گذاره (Leo 906) (TEM مدل KV 100( Zeiss، ساخت کشور آلمان با ولتاژ شتاب دهنده Kv120 تصویر برداری شد.
مورفولوژی نانوذرات نقره با استفاده از میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) (شرکت KYKY، کشور ژاپن) بررسی شد. تصاویر میکروسکوپ الکترونی روبشی و مطالعه نقطه به نقطه، جهت بررسی اندازه و مورفولوژی نانوذرات پس از پوشش دهی با طلا در ولتاژ زیر KV 30 و تحت فشار خلاء (10-5 Torr) با استفاده از میکروسکوپ الکترونی مدل XL30 شرکت فیلیپس ساخت کشور ژاپن مورد مطالعه قرار گرفت. نانوذرات در مقداری آب حل شده و سوسپانسیون حاصل روی گرید طلا مورد تصویربرداری SEM قرار گرفت. دستگاه لایه نشانی طلا Sputter coater، ساخت شرکت KYKY، کشور ژاپن و مدل دستگاه SBC12 بود ]23[.
به منظور بررسی خواض ضد باکتریایی نانوذرات نقره از روش کمترین غلظت مهارکنندگی (MIC) استفاده شد. آزمایش MIC بهصورت سه بار تکرار بر اساس استاندارد CLSI به روش میکرودایلوشن در میکروپلیت 96 خانهای انجام گرفت. حداقل غلظت مهاری (MIC) به کمترین غلظت از نانوذره نقره که رشد میکروارگانیسم را مهار مینماید، اطلاق می شود. به این منظور ابتدا، نانوذرات نقره در غلظتهای (100، 50، 25، 5/12، 25/6، 125/3 میکرو گرم بر میلیلیتر) تهیه شد. طرز تهیه غلظتهای مختلف نانوذرات نقره، استفاده از روش رقیقسازی متوالی بود یعنی ابتدا غلظت 100 میکروگرم در میلیلیتر از نانوذرات نقره ساخته شد و به صورت متوالی رقیقسازی شد (به نسبت 2/1) ]23[. به دنبال آن پلیتهای 96 چاهکی به کمک توزیع 95 میکرولیتر از محیط مولرهینتون براث و 5 میکرولیتر از تلقیح میکروبی (نمونههای جداسازی شده کلبسیلا پنومونیه) به داخل هر یک از چاهکها فراهم گردید. 100 میکرولیتر از نانوذرات در غلظتهای مختلف در چاهکها ریخته شد. چاهک آخر شامل 95 میکرولیتر محیط مولر هینتون براث و 5 میکرولیتر از تلقیح میکروبی در هر ردیف به منزله کنترل مورد استفاده قرار گرفت. پلیت با درپوش پلیتاستریل پوشانده شد و محتویات هر چاهک روی شیکر (Cleaver Scientific، UK) به مدت 60 ثانیه با دور rpm 100 مخلوط گردید و سپس در دمای 37 درجه به مدت 24 ساعت انکوبه شد و بعد از مدت زمان 24 ساعت رشد یا عدم رشد میکروبی بررسی شد ]23[.
به منظور تعیین اثرات ضدبیوفیلمی نانوذرات نقره از روش Real Time PCR استفاده شد ]24[ بهطوری که ابتدا سویههای کلبسیلا پنومونیه با غلظت زیرحد MIC (SubMIC) نانوذرات نقره تیمار شدند و به دنبال آن از سویههای تحت تیمار با نانوذره، استخراج RNA با استفاده از کیت استخراج RNA (کیاژن، آمریکا) بر طبق دستورالعمل انجام گرفت. در ادامه، سنتز cDNA با استفاده از کیت Quanti Tect Reverse Transcription kit (کیاژن، آمریکا) انجام گرفت. به منظور ارزیابی بیان ژن بیوفیلم mrkA از روش Real Time PCR کمیQuantitative Real-Time-PCR (qRT-PCR)) با استفاده مسترمیکس حاوی سایبرگرین (Applied Biosystem، انگلستان) انجام گرفت. مواد مورد استفاده در حجم 20 میکرولیتر مسترمیکس شامل 2 میکرولیتر از cDNA، 10 پیکومول از پرایمرهای رفت و برگشت، 10 میکرولیتر از مسترمیکس حاوی سایبر گرین بود که در دستگاه Bioneer کره انجام گرفت برنامه دمایی مورد استفاده در qPCR شامل 90 درجه سانتیگراد به مدت 10 دقیقه، 95 درجه سانتیگراد 15 ثانیه، 1 دقیقه دمای 60 درجه سانتیگراد بود که در 40 سیکل انجام شد. هم چنین ژن 16S rRNA به عنوان کنترل داخلی مورد استفاده قرار گرفت. در انتها بیان نسبی ژن mrkA توسط روش ΔΔCт محاسبه گردید. لازم به ذکر است پرایمرهای مورد استفاده برای ژن mrkA F 5/- TTCTTCTCTCTGCAGCAATG -3’ و mrkA R-5’- TACCGGAGACAGGTAAACGT -3’ و همچنین F5’- GAGCGGCGGACGGGTGAGTA -3’ 16SrRNA و 16SrRNA -R 5’- GGGCACATCTGATGGCATGA -3’ بود ]24[.
در این مطالعه تمامیتست ها بهصورت 3 بار تکرار انجام شد و نتایج توسط نرم افزار SPSS نسخه 20 و با استفاده از آزمون آماری آنالیز واریانس یکطرفه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و 05/0P< به عنوان اختلاف معنیدار در نظر گرفته شد. نتایج به صورت انحراف از معیار ± میانگین گزارش شد.
نتایج
در این مطالعه، از میان 50 نمونه بالینی مشکوک به کلبسیلا پنومونیه، کلنیهای لاکتوز مثبت و موکوئیدی جداسازی شد و با استفاده از تستهای میکروسکوپی و بیوشیمیایی، تعداد 20 سویه کلبسیلا پنومونیه جداسازی گردید. نتایج تست حساسیت میکروبی نشان داد که سویههای کلبسیلا پنومونیه جداسازی شده دارای پروفایل مقاومت آنتیبیوتیکی متنوعی هستند که در جدول 1 نشان داده شده است، بهطوریکه اکثر سویهها مقاوم به چند دارو (MDR) بودند.
جدول 1- نتایج تست آنتی بیوگرام 20 سویه کلبسیلا پنومونیه جداسازی شده از نمونه های بالینی
نام آنتی بیوتیک |
شماره سویه |
ایمیپنم |
سیپروفلوکساسین |
نالیدیکسیک اسید |
سفوتاکسیم |
سفوکسیتین |
سفتازیدیم |
سفتری اکسون |
S |
R |
R |
R |
R |
R |
R |
2 |
R |
R |
R |
R |
S |
R |
R |
6 |
R |
R |
S |
R |
R |
R |
R |
7 |
R |
R |
R |
R |
R |
S |
R |
9 |
S |
R |
R |
R |
R |
R |
S |
11 |
R |
R |
R |
R |
R |
R |
R |
16 |
R |
R |
R |
S |
I |
R |
R |
19 |
S |
R |
R |
R |
R |
R |
S |
22 |
S |
R |
S |
R |
R |
R |
R |
23 |
S |
R |
R |
R |
R |
R |
S |
25 |
S |
I |
R |
R |
R |
R |
R |
26 |
R |
R |
S |
R |
R |
R |
S |
31 |
S |
S |
R |
I |
R |
R |
R |
33 |
R |
R |
R |
R |
I |
S |
R |
39 |
I |
R |
R |
R |
R |
R |
R |
40 |
S |
R |
R |
R |
R |
S |
R |
42 |
S |
R |
R |
R |
R |
R |
R |
44 |
I |
S |
R |
R |
R |
R |
I |
46 |
S |
R |
I |
R |
R |
R |
R |
49 |
S |
R |
R |
S |
R |
R |
R |
50 |
R: مقاوم، I: نیمه حساس، S: حساس
در این مطالعه، از محیط کشت کنگورد آگار برای بررسی فنوتیپی بیوفیلم استفاده شد. باکتریهای بیوفیلم مثبت کلنیهای مشکی رنگ تولید میکنند در صورتی که باکتریهای فاقد بیوفیلم به همان حالت اولیه یعنی قرمز رنگ باقی میمانند. از میان 20 سویه بالینی کلبسیلا پنومونیه، تمامیسویهها از نظر تست فنوتیپی بیوفیلم مثبت بودند (شکل 1).