جلد 20، شماره 7 - ( 7-1400 )
جلد 20 شماره 7 صفحات 834-817 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Ghaffarian Bahraman A, Taherifard A R, Rezaeian M. Status of Lead in Iranian Mothers' Milk: A Systematic Review. JRUMS 2021; 20 (7) :817-834
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-5964-fa.html
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-5964-fa.html
غفاریان بهرمان علی، طاهری فرد علیرضا، رضائیان محسن. بررسی وضعیت سرب در شیر مادران ایرانی: یک مرور سیستماتیک. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. 1400; 20 (7) :817-834
علوم پزشکی رفسنجان
متن کامل [PDF 400 kb]
(453 دریافت)
| چکیده (HTML) (983 مشاهده)
شکل 1- روندنمای مطالعات واجد شرایط در بررسی سیستماتیک
بحث
به طور کلی عوامل مورد بررسی در این مطالعات در سه دسته مربوط به مادر (سن، مرحله شیردهی، تعداد فرزندان، وزن، قد، شاخص توده بدنی)، عوامل خارجی (نوع تغذیه، مصرف سیگار، استفاده از مواد آرایشی) و عوامل اجتمایی (میزان درآمد، سطح تحصیلات، وضعیت شغلی، محل سکونت) قرار گرفتند.
تأثیر عوامل مادری بر روی سطح سرب شیر
سن از جمله عواملی است که می‌توان بر روی میزان سرب در شیر مادر تأثیر بگذارد. افزایش سن از طریق افزایش مواجهه محیطی افراد با سرب موجب افزایش سرب تحمیل شده به بدن می‌گردد. همچنین خاصیت تجمع پذیری سرب (به خصوص در استخوان) از جمله دیگر عوامل افزایش دهند غلظت سرب در بدن می‌باشد [35]. بررسی حاضر نشان می‌دهد که پنج مطالعه به بررسی ارتباط سن مادر با سطح سرب در شیر پرداختند. در هیچ کدام از مطالعات ارتباط معنی‌داری بین غلظت سرب شیر با سن مادر وجود نداشت
[34-33 ،30 ،29 ،26].
نتایج سه مطالعات نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادران با سن بالاتر بیش‌تر از مادران با سن پایین تر است [34، 30-29]. این در حالی است که نتایج مطالعه Vahidinia و همکارنش نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادران بالای 30 سال به طور غیر معنی‌داری کم‌تر از مادران زیر 30 سال است [26]. نتایج بررسی‌های تأثیر سن مادر بر روی میزان سرب شیر در کشورهای دیگر متفاوت می‌باشد. اگر چه اکثر مطالعات گزارش کرده‌اند که سطح سرب در زنان مسن تر بالاتر می‌باشد [37-36 ،23 ،12]. با این حال، در تعدادی از مطالعات گزارش شده که سطح سرب شیر در مادران جوان به طور غیر معنی‌داری بالاتر است [38 ،9]. در حقیقت، زنان مسن به دلیل مواجهه طولانی‌تر با منابع آلوده به سرب (مثل غذا، آب، هوا)، مقادیر بیش‌تری سرب را در خود جمع می‌کنند [40-39].
چهار مطالعه به بررسی ارتباط تعداد فرزندان با سطح سرب در شیر مادران پرداختند. در حقیقت نتایج دو مطالعه نشان داد که ارتباط معنی‌داری بین تعداد فرزندان با سطح سرب در شیر مادر وجود ندارد [33 ،29]. نتایج مطالعه Norouzi و همکاران نشان داد که میزان سرب در شیر مادران دارای فرزند اول به طور معنی‌داری بالاتر از مادران دارای چند فرزند می‌باشد [30]. در مقابل نتایج بررسی Khanjani بر روی زنان کرمانی نشان داد که میزان سرب در شیر مادران دارای چند فرزند به طور معنی‌داری بالاتر از مادران دارای فرزند اول می‌باشد [24].
اگرچه نتایج بعضی از مطالعات در کشورهای دیگر نشان دهنده تأثیر معنی‌دار تعداد فرزند بر روی غلظت سرب در شیر است [23]. اما در اکثر مطالعات هیچگونه ارتباط معنی‌داری بین تعداد فرزند و غلظت سرب شیر مادر گزارش نشده است [41 ،14 ،12 ،9]. همچنین در هیچ کدام از مطالعات ذکر شده در بالا، به چگونگی ارتباط بین تعداد فرزند و غلظت سرب در شیر مادر توضیحی ارائه نشده است [41 ،14 ،12 ،9].
در مجموع 2 مطالعه به بررسی ارتباط مرحله (ماه) شیردهی با سطح سرب در شیر مادر پرداختند. پیش‌تر بعضی از مطالعات گزارش کرده بودند که با افزایش ماه شیردهی میزان غلظت سرب در شیر کاهش می‌یابد، به طوری که بالاترین غلظت سرب در شیر کلستروم (آغوز) وجود دارد. بررسی Samiee و همکارانش نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادرانی که در ماه 2 شیردهی هستند به طور غیر معنی‌داری بالاتر از مادران در ماه 6، 8 و 12 است [25]. این در حالی است که دیگر مطالعه انجام شده در همدان نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادرانی که کم‌تر از 6 ماه از دوره شیر دهی آن‌ها می‌گذرد به طور غیر معنی‌داری بالاتر از دیگر مادران است [26]. بررسی‌های انجام شده در کشورهای دیگر نشان می‌دهد که غلظت سرب در طول دوره شیردهی کاهش یافته و سطح سرب در آغوز از شیر بالغ بالاتر است [42 ،23 ،12]. به نظر می‌رسد، وجود پروتئین بیش‌تر در آغوز (اتصال سرب به پروتیین) و افزایش قابل توجه تولید شیر در دوره بعدی شیردهی علت اصلی این تغییرات باشد [43].
بررسی ما نشان می‌دهد که 2 مطالعه به بررسی تأثیر شاخص توده بدنی مادر با غلظت سرب در شیر پرداخته اند. مطالعه Vahidinia و همکاران نشان داد که میزان سرب در مادران با شاخص توده بدنی کم‌تر از 5/18 به طوری غیر معناداری بالاتر از مادران با شاخص توده بدنی بالای 5/18 است [26]. این در حالی بود که، بررسی Samiee و همکارانش نشان داد که میزان سرب در مادران با شاخص توده بدنی بین 23 تا 25 به طوری غیر معناداری بالاتر از مادران با شاخص توده بدنی کم‌تر از 23 و یا بالای 25 است [25]. اگرچه یک مطالعه قبلی نشان داد که میزان سرب شیر در مادران دارای اضافه وزن و شاخص توده بدنی بالا به طور معنی‌داری بیش‌تر از مادران با وزن متوسط است [38]. اما اکثر مطالعات ارتباط معنی‌داری بین شاخص توده بدنی مادران با سطح سرب شیر مشاهده نکرده‌اند [46-44].
جدول 1- مشخصات و نتایج مختصر مطالعات وارد شده در بررسی نظام مند وضعیت سرب در شیر مادران ایرانی
تأثیر عوامل خارجی بر روی سطح سرب در شیر مادر
بررسی‌های قبلی نشان دهند بالا بودن میزان فلزات سنگین سرب و کادمیوم در رژ لب‌های استفاده شده در ایران است [48-47]. از این رو استفاده از رژ لب در دوران بارداری و شیردهی می‌تواند یک مسیر مهم مواجهه جنین و نوزاد با سرب باشد. نتایج دو بررسی انجام شده در همدان نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادرانی که از رژلب استفاده می‌کردند، به طور معنی‌داری بالاتر است [26-25]. نتایج بررسی Bahmani و همکاران در سنندج نیز نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادرانی که از رنگ مو استفاده می‌کنند، به طور غیر معنی‌داری بالاتر است [34].
با توجه به تجمع فلزات سنگین مانند سرب و کادمیوم در گیاه تنباکو، از این رو مصرف سیگار یا مواجهه با دود آن می‌تواند یک منبع افزایش سرب در بدن باشد. اگرچه میزان سرب در دود حاصل از مصرف یک نخ سیگار ناچیز است، اما تجمع سرب در بدن در طی ماه‌ها و سال‌ها مواجهه با دود سیگار می‌تواند به عنوان یک منبع مهم مواجهه با سرب باشد [49]. از مجموع مطالعات وارد شده در این بررسی، 4 مطالعه به بررسی میزان سرب در زنان غیر سیگاری [34-33، 28، 25] و 3 مطالعه نیز به مقایسه سطح سرب در دو گروه مادران مواجهه یافته و مواجهه نیافته با دود سیگار پرداختند [29، 26، 24]. اگرچه نتایج یک مطالعه نشان داد که سطح سرب در مادران (غیرسیگاری) در معرض دود سیگار به طور غیرمعنی‌داری بالاتر از مادران مواجهه نیافته با دود سیگار است [29]، اما نتایج 2 مطالعه انجام شده در کرمان و همدان نشان دهند بالاتر بودن غلظت سرب در مادران مواجهه نیافته در مقایسه با مادران مواجهه یافته با دود سیگار است [24, 26]. از این رو به نظر می‌رسد دود سیگار یک منبع مهم برای مواجهه با سرب در زنان ایرانی نباشد. همچنین با توجه به بالا بودن غلظت سرب در مطالعات انجام شده بر روی مادران سالم که اصلا در معرض دود سیگار نبودند [30، 25]، از این رو به نظر می‌رسد منابع دیگر آلودگی (آب، غذا و هوا) نقش مهم‌تری در افزایش سرب شیر مادران ایرانی دارند.
با توجه به حضور آلاینده سرب در هوای شهرهای دارای ترافیک عمده وسایل نقلیه موتوری، از این رو به نظر می‌رسد مادران ایرانی که در شهرهای پرجمعیت مانند تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، اهواز، شیراز، زنجان و اراک زندگی می‌کنند بیش‌تر در معرض خطر مواجهه با سرب هستند [50]. از میان مطالعات انجام شده در ایران، تنها یک مطالعه به بررسی ارتباط میزان سرب شیر مادر با محل سکونت پرداخته است. نتایج بررسی Golmohammadi و همکارانش نشان می‌دهد که غلظت سرب در شیر مادران ساکن تهران به طور معنی‌داری بالاتر از میزان سرب شیر مادران ساکن یکی از روستاهای استان گیلان می‌باشد [28]. طبق جدول 1، بیش‌ترین غلظت سرب به ترتیب در شیر مادران ساکن در همدان، تهران و کرمان بوده است. در حالی که کم‌ترین میزان غلظت سرب در شیر مادران سنندج مشاهده شده است. به نظر می‌رسد منطقه محل سکونت می‌تواند بر میزان سرب در شیرمادر تأثیر بگذارد. تعدادی از مطالعات نشان داداند که غلظت سرب شیر در زنان ساکن مناطق شهری یا صنعتی به مراتب بیش‌تر از زنان ساکن در مناطق روستایی یا غیرصنعتی است [52-51، 38]. همچنین گزارش شده که محتوای سرب شیر مادر در مناطق به شدت آلوده می‌تواند تا 20 برابر بیش‌تر باشد [53]. از این رو به نظر می‌رسد، بالاتر بودن غلظت سرب در مطالعات کرمان، تهران و همدان در مقایسه با سنندج ممکن است ناشی از صنعتی بودن این شهرها باشد.
در مجموع 3 مطالعه به بررسی ارتباط بین تغذیه مادر با غلظت سرب در شیر پرداختند. نتایج مطالعات نشان می‌دهد که ارتباط معنی‌داری بین غلظت سرب در شیر با میزان مصرف ماهی، میوه، سبزیجات و ویتامین‌ها وجود ندارد [34، 26-24]. اگرچه مصرف دو وعده ماهی در هفته توسط اداره دارو و غذا و یا انجمن قلب امریکا توصیه شده است، اما تجمع آلاینده‌های محیطی مانند جیوه، کادمیوم و سرب می‌تواند از اهمیت این غذای با ارزش بکاهد [54]. بررسی‌ها انجام شده در ایران نشان می‌دهد که تفاوت معناداری بین غلظت سرب در شیر مادرانی که در هفته حداقل دو بار ماهی مصرف می‌کنند، در مقایسه با مادرانی که در هفته کم‌تر از 2 بار ماهی مصرف می‌کنند وجود ندارد [26-24]. در ادامه بررسی Khanjani و همکارانش نشان داد که بین میزان مصرف شیر، ماست، پنیر، مرغ، تخم مرغ، گوشت قرمز (گاو و گوسفند) و با غلظت سرب در شیر مادر ارتباط معنی‌داری وجود ندارد [24].
تأثیر عوامل اجتماعی بر روی سطح سرب در شیر
پنج مطالعه به بررسی اثر شاغل بودن مادر بر روی سطح سرب موجود شیر پرداختند. نتایج بررسی Bahmani و همکاران نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادران خانه دار در مقایسه با مادران شاغل به طور معنی‌داری بالاتر است [34]. در مقابل، نتایج دو مطالعه در همدان نشان می‌دهد که سطح سرب اگرچه در مادران شاغل نسبت به مادران خانه‌دار بالاتر است اما این افزایش مشاهده شده از نظر آماری معنی‌دار نیست [26-25]. بررسی Khanjani نشان می‌دهد که میزان سطح سرب در شیر مادران شاغل و غیر شاغل کرمانی مشابه یک‌دیگر می‌باشد [24]. همچنین در بررسی Soleimani و همکارانش هیچگونه اختلاف معنی‌داری بین میزان سطح سرب در شیر مادران شاغل و غیر شاغل مشاهده نشد [33]. به نظر می‌رسد شاغل بودن یا زندگی کردن زنان در نزدیکی معادن، شهرک‌های صنعتی، مغازه‌های رنگ فروشی، کارخانه‌های باطری سازی و دیگر مکان‌های آلوده، می‌تواند تأثیر مهمی‌در افزایش مواجهه زنان با سرب داشته باشد [55].
پنج مطالعه به بررسی ارتباط میزان تحصیلات با غلظت سرب شیر مادر پرداختند. اگرچه نتایج این مطالعات نشان می‌دهد که بین غلظت سرب شیر مادر با میزان تحصیلات ارتباط معنی‌داری وجود ندارد، بررسی‌ها در همدان نشان می‌دهد که میزان سرب به طور غیر معنی‌داری در شیرمادران با تحصیلات غیردانشگاهی بیش‌تر از مادران دانشگاهی است [26-25]. این در حالی است که بررسی‌ها در کرمان و سنندج نشان می‌دهد که میزان سرب در مادران با تحصیلات کم‌تر از دبیرستان به طور غیر معنی‌داری بیش‌تر از مادران با تحصیلات دبیرستان و دانشگاهی است [34 ،24]. در ادامه، یک مطالعه به بررسی ارتباط میزان درآمد خانواده با غلظت سرب در شیر مادران پرداخته است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که غلظت سرب در شیر مادران با در آمد بالاتر به طور غیر معنی‌داری بیش‌تر از مادران با درآمد پایین است [26].
تأثیر سایر فاکتورها بر سرب غلظت سرب در شیر
در تعدادی از مطالعات ارتباط بین میزان سرب در شیر مادر و فاکتورهای مربوط به کودک مورد بررسی قرار دادند. در هیچ کدام از این مطالعات ارتباطی بین غلظت سرب شیر مادر با وزن، قد، نوع تولد (طبیعی یا سزارین)، دور سر و جنسیت کودک مشاهده نشد [34، 30، 24].
با این حال، محدودیت‌هایی در مطالعه ما وجود داشت که هنگام تفسیر نتایج باید به آن‌ها توجه شود. مهم‌ترین محدودیت مطالعه ما نبود مقالات چاپ شده در مورد وضعیت سرب در اکثر مناطق کشور بود. به طوری که 25 استان کشور هیچ گونه بررسی در مورد وضعیت سرب در شیر مادران انجام نداده بودند. همچنین در بعضی از مطالعات وارده شده در این بررسی، تنها به بررسی سطح سرب در شیر مادران اکتفا شده است و تأثیر عوامل دیگر بررسی نشده است [32-31].
نتیجه‌گیری
بررسی ما نشان می‌دهد که عواملی چون سن مادر، فرزند اول بودن، شاغل بودن، استفاده از رژ لب می‌تواند به طور معنی‌داری بر روی غلظت سرب در شیر مادر اثر بگذارد. همچنین در هیچ کدام از مطالعات بین فاکتورهایی چون نوع تغذیه، مصرف سیگار، سطح تحصیلات، میزان درآمد با سطح سرب در شیر مادر ارتباطی وجود نداشت. با توجه یافته‌های مطالعه حاضر، به نظر می‌رسد افزایش مراقبت‌های بهداشتی جهت کاهش مواجهه زنان باردار و مادران شیرده با سرب یک امری ضروری است. از این رو اقداماتی مانند کاهش مواجهه با منابع سرب مانند عدم استفاده از سیگار در منزل، فاصله گرفتن از مناطق صنعتی آلوده به سرب و یا همچنین داشتن یک رژیم غذایی متعادل با مصرف کافی آهن و کلسیم جهت کاهش جذب سرب و در نهایت ارزیابی سطح سرب خون در دوران حاملگی و شیردهی پیشنهاد می‌شود. علاوه براین، برای زنان در معرض مواجهه شغلی با سرب، استفاده صحیح از تجهیزات محافظ شخصی برای کاهش مواجهه صورت گیرد. در نهایت با توجه به اثرات غیرقابل جبران سرب بر روی نوزادان شیرخوار، نیاز به انجام مطالعات بیش‌تر در دیگر استان‌ها پیشنهاد می‌شود.
تشکر و قدردانی
از تمامی افرادی که در بهبود مقاله حاضر مشارکت داشته‌اند، مراتب سپاس و قدردانی به عمل می‌آید.
[1]- دکتری سم‌شناسی، مرکز تحیقات محیط کار، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
متن کامل: (1863 مشاهده)
مقاله مروری
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 20، مهر 1400، 834-817
بررسی وضعیت سرب در شیر مادران ایرانی: یک مرور سیستماتیک
علی غفاریان [j1] بهرمان[1]، علیرضا طاهری فرد[2]، محسن رضائیان[3]
دریافت مقاله: 6/4/00 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 2/3/00 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 23/3/00 پذیرش مقاله: 24/3/00
چکیده
زمینه و هدف: اگرچه شیر مادر یک غذای کامل برای رشد و نمو نوزاد تازه متولد شده می‌باشد، اما می‌تواند به عنوان یک مسیر مهم جهت مواجهه نوزاد با فلز سمی سرب نیز باشد. لذا هدف از مطالعه مروری حاضر،بررسی وضعیت آلودگی سرب در شیر مادران ایرانی و همچنین شناسایی عوامل مؤثر بر آن بود.
مواد و روش‌ها: در بررسی سیستماتیک حاضر، پایگاه داده‌های شامل Scopus،PubMed , Science Direct، Google Scholar، Scientific Information Database (SID)، IranMedex و Magiran به صورت کامل برای یافتن مقالات مربوطه تا پایان سال 1399 مورد بررسی قرار گرفت. پس از تکمیل جستجو، ارزیابی مقالات با توجه به چک لیست صورت گرفت.
یافته‌ها: در مجموع 10 مطالعه با توجه به معیارهای ورود و خروج وارد مطالعه شدند. بیش‌ترین میانگین غلظت سرب شیر مربوط به مادران مقیم استان همدان و تهران بود، در حالی که کم‌ترین میزان غلظت سرب مربوط به استان سنندج بود. از مجموع عوامل مورد بررسی شده در این مطالعات، فاکتورهایی چون سن مادر، فرزند اول بودن، شاغل بودن و استفاده از رژ لب نشان دادند که می‌توانند تأثیر معنی‌داری بر روی غلظت سرب در شیر مادر بگذارند.
نتیجه‌گیری: به نظر می‌رسد افزایش مراقبت‌های بهداشتی جهت کاهش مواجهه مادران باردار و شیرده با سرب به طور جدی باید توسط سیاست‌گذاران سلامت پیگیری شود. همچنین نیاز به انجام مطالعات گسترده تر جهت روشن‌تر شدن وضعیت مواجهه با سرب از طریق شیر مادر برای نوزادان دیگر مناطق کشور یک امر لازم و ضروری به نظر می‌رسد.
واژهای کلیدی: سرب، فلزات سمی، شیر مادر، ایران
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 20، مهر 1400، 834-817
بررسی وضعیت سرب در شیر مادران ایرانی: یک مرور سیستماتیک
علی غفاریان [j1] بهرمان[1]، علیرضا طاهری فرد[2]، محسن رضائیان[3]
دریافت مقاله: 6/4/00 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 2/3/00 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 23/3/00 پذیرش مقاله: 24/3/00
چکیده
زمینه و هدف: اگرچه شیر مادر یک غذای کامل برای رشد و نمو نوزاد تازه متولد شده می‌باشد، اما می‌تواند به عنوان یک مسیر مهم جهت مواجهه نوزاد با فلز سمی سرب نیز باشد. لذا هدف از مطالعه مروری حاضر،بررسی وضعیت آلودگی سرب در شیر مادران ایرانی و همچنین شناسایی عوامل مؤثر بر آن بود.
مواد و روش‌ها: در بررسی سیستماتیک حاضر، پایگاه داده‌های شامل Scopus،PubMed , Science Direct، Google Scholar، Scientific Information Database (SID)، IranMedex و Magiran به صورت کامل برای یافتن مقالات مربوطه تا پایان سال 1399 مورد بررسی قرار گرفت. پس از تکمیل جستجو، ارزیابی مقالات با توجه به چک لیست صورت گرفت.
یافته‌ها: در مجموع 10 مطالعه با توجه به معیارهای ورود و خروج وارد مطالعه شدند. بیش‌ترین میانگین غلظت سرب شیر مربوط به مادران مقیم استان همدان و تهران بود، در حالی که کم‌ترین میزان غلظت سرب مربوط به استان سنندج بود. از مجموع عوامل مورد بررسی شده در این مطالعات، فاکتورهایی چون سن مادر، فرزند اول بودن، شاغل بودن و استفاده از رژ لب نشان دادند که می‌توانند تأثیر معنی‌داری بر روی غلظت سرب در شیر مادر بگذارند.
نتیجه‌گیری: به نظر می‌رسد افزایش مراقبت‌های بهداشتی جهت کاهش مواجهه مادران باردار و شیرده با سرب به طور جدی باید توسط سیاست‌گذاران سلامت پیگیری شود. همچنین نیاز به انجام مطالعات گسترده تر جهت روشن‌تر شدن وضعیت مواجهه با سرب از طریق شیر مادر برای نوزادان دیگر مناطق کشور یک امر لازم و ضروری به نظر می‌رسد.
واژهای کلیدی: سرب، فلزات سمی، شیر مادر، ایران
مقدمه
تغذیه انحصاری با شیر مادر به عنوان بهینه‌ترین روش برای تأمین غذای نوزادان کم‌تر از 6 ماه است. این مسئله ناشی از حضور عوامل ایمونولوژیکی، هورمونی و مغذی موجود در شیر مادر است که منجر به فراهم آمدن یک غذای محافظت کننده و بهینه برای نوزاد است [1]. به طوری که سازمان جهانی بهداشت تأکید دارد که بیماری‌های عفونی در کودکان کم‌تر از 6 ماه با تغذیه انحصاری با شیر مادر به طور معنی‌داری کم‌تر از کودکان کم‌تر از 6 ماه دارای تغذیه غیر انحصاری با شیر مادر است [2]. اگرچه تغذیه با شیر مادر برای نوزادان دارای مزایای بسیاری است، اما شیر مادر می‌تواند به عنوان یک مسیر مهم مواجهه کودکان تازه به دنیا آمده با مواد سمی باشد [3]. فلزات سنگین یکی از مهم‌ترین سموم محیطی هستند که می‌توانند در طول دوران شیردهی به بدن نوزاد منتقل شوند [5-4]. در بین فلزات سنگین، چهار فلز آرسنیک، سرب، جیوه و کادمیوم به علت پیامد‌های جدی بر سلامتی از اهمیت خاصی برخوردارند [6].
سرب یکی از فلزات سمی مهم می‌باشد که از نظر بهداشت عمومی مورد توجه گسترده سازمان جهانی بهداشت است. از این رو سازمان جهانی بهداشت سرب را یکی از 10 ماده شیمیایی عمده مورد نگرانی بهداشت عمومی می‌داند که هیچ سطح ایمنی برای مواجهه انسان با این فلز مشخص نکرده است [7]. در جمعیت عمومی مواجهه با سرب عمدتاً از طریق آب، غذا، هوا و خاک می‌باشد [8]. منابع دیگر مواجهه با سرب شامل آلودگی‌های ناشی از مشاغل مربوط به استخراج معادن، بازسازی خانه، تولید باتری اتومبیل، تولید پلاستیک، سرامیک، رنگ و رنگدانه است [9]. این در حالی است که شیر مادر به عنوان یک منبع بالقوه مهم برای مواجهه نوزادان با فلز سمی سرب است [10]. مواجهه نوزاد با سرب در طی دوران شیردهی عمدتاً به مواجهه اخیر مادر با منابع حاوی سرب (مثل آب، غذا و هوا) و همچنین آزاد شدن سرب تجمع یافته در استخوان مادر بستگی دارد [12-11]. سرب در استخوان‌ها جمع شده و برای مدت طولانی در بدن باقی می‌ماند. به دلیل افزایش تقاضا برای کلسیم در دوران بارداری و شیردهی، کلسیم به همراه سرب از استخوان آزاد می‌شود که این مسئله موجب افزایش غلظت بیش‌تر سرب در خون می‌شود [13]. طبق یک مطالعه، سرب توزیع شده از استخوان به خون ممکن است تأثیر بیش‌تری در میزان سرب خون نسبت به رژیم غذایی داشته باشد، مگر این‌که سرب مستقیماً مصرف شود [14]. میزان جذب روده‌ای سرب معدنی در بزرگ‌سالان 20 درصد است، اما این مقدار در کودکان به طور چشم‌گیری بالاتر است [15]. مطالعات قبلی نشان می‌دهد که بیش از 40 درصد سرب دریافت شده از طریق شیر و غذاهای تجاری کودک در نوزادان کم‌تر از 2 سال جذب می‌شود [16]. طیف اثرات سمی ناشی از سرب بسته به دوز و مدت زمان مواجهه متفاوت می‌باشد. این اثرات سمی‌از مهار آنزیم‌ها تا ایجاد آسیب‌های پاتولوژی شدید یا مرگ را شامل می‌شود [17]. تأثیر سرب بر روی سیستم عصبی مرکزی کودکان به عنوان نگران کننده‌ترین اثر شناخته شده این فلز سمی می‌باشد. به طوری که نتایج بعضی از مطالعات نشان دهند ارتباط بین سطح سرمی‌سرب و کاهش بهره هوشی است [19-18]. بنابراین بعضی از مطالعات تأکید دارند که هیچ سطح ایمنی برای مواجهه با سرب وجود ندارد و پیشگیری اولیه بهترین راه جهت جلوگیری از اثرات مخرب سرب بر روی سیستم عصبی مرکزی می‌باشد [20]. همچنین، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری آمریکا توصیه کرده که مادران با غلظت خونی سرب 40 میکروگرم بر دسی‌لیتر یا بالاتر، شیر خود را دوشیده و دور بریزند تا زمانی که میزان سرب در خون آن‌ها به زیر 40 میکروگرم در دسی‌لیتر برسد [9].
بررسی‌های اخیر در ایران نشان می‌دهد که بیش از 50 درصد مادران ایرانی تمایل به تغذیه انحصاری با شیر مادر تا سن شش ماهگی برای نوزاد خود دارند [21]. همچنین نتایج یک بررسی در سطح ملی نشان می‌دهد که به ترتیب 90 درصد و 57 درصد از نوزادان ایرانی تا سن 1 و 2 سالگی هنوز از تغذیه با شیر مادر بهرمند می‌شوند [22]. با وجود کاهش کلی منابع محیطی سرب، مواجهه با سرب به دلیل احتمال قرار گرفتن جنین در حال رشد و نوزاد شیرخوار، هم‌چنان یک مشکل مهم بهداشت عمومی برای گروه‌های خاص از جمله زنان در سن باروری است [23]. همچنین، با توجه به رشد و نمو سریع و توانایی پایین نوزادان برای حذف سموم فلزی، ارزیابی میزان فلزات سمی در شیر مادران از اهمیت بالایی برخوردار است. در سال‌های اخیر چندین مطالعه در زمینـه آلـودگی شـیر مادر به فلز سرب در ایران انجام شده است [26-24]. با این حال، بررسی نظام مند این مقالات جهت دسـت‌یابی به نمای کلی از وضعیت آلودگی فلز سرب در شیرمادران ایرانی ضروری به نظر می‌رسد. بنابراین هدف مقاله حاضر، تعیین وضعیت آلودگی سرب و همچنین شناسایی عوامل مؤثر در افزایش سطح سرب در شیر مادران ایرانی بود.
مواد و روش‌ها
بــرای انجــام پــژوهش حاضر، از یــک مــرور نظام مند جهت بررسی غلظت سرب و همچنین عوامل موثر بر غلظت سرب در شیر مادارن ایرانی اســتفاده شــد. به این منظور ، ابتدا مقالات با توجه به کلید واژهای فارسی فلزات سنگین ، فلزات سمی، سرب، شیر انسان، شیر مادر، شیردهی، ایران و یا کلید واژهای انگلیسی heavy metals، toxic metals، lead، human milk،breast milk، Breastfeeding، Iran در پایگاه‌های داده داخلی و بین المللی شامل PubMed, Science Direct، Google Scholar،IranMedex، Scientific Information Database (SID) و Magiran مورد بررسی قرار گرفتند. محدودیت زمانی ابتدایی برای جستجوی مقالات در نظر گرفته نشد، اما پایان جستجوی مقالات تا پایان سال 1399در نظر گرفته شد. در ادامه، قسمت منابع مطالعات انتخاب شده نیز برای یافتن مقالات بیش‌تر، مورد بررسی قرار گرفت. همچنین رهنمودهای Preferred Reporting Items for Systematic Reviews and Meta-Analyses((PRISMA برای گزارش بررسی سیستماتیک برای غربال‌گری و بررسی فرآیندهای مربوط به این مطالعه دنبال شد [27].
انتخاب مطالعات
همه مقالاتی که طی جستجوی اولیه، دارای کلید واژه‌های مورد نظر در قسمت عنوان، خلاصه و کلمات کلیدی بودند، وارد مطالعه شدند. سپس مطالعاتی که به صورت کتاب، پایان نامه، همایش، خلاصه مقالات پوستر شده در کنگره‌ها بودند، از مطالعه خارج شدند. مقالاتی که غلظت فلزات سمی دیگر به جزء سرب را در شیر مادران گزارش کرده بودند نیزحذف شدند. در نهایت مقالات دارای متن کامل که سطح فلز سرب را در شیر مادران ایرانی را بررسی کرده بودند، انتخاب و جهت استخراج داده بررسی شدند.
استخراج داده
در ابتدا دو داور به صورت مستقل مطالعات انتخاب شده را مورد ارزیابی کامل قرار دادند. هر گونه اختلاف نظر بین داوران مورد بحث قرار گرفت تا به یک نتیجه واحد دست یافتند. سپس با توجه به نظرات دو داور چک لیستی از اطلاعات لازم تهیه و در صورت نیاز مورد بحث قرار گرفت. سپس با توجه به چک لیست نهایی مورد توافق دو داور، اطلاعات شامل نام نویسنده، تعداد نمونه، غلظت سرب (میانگین ± انحراف معیار، میانه و چارک)، دامنه غلظت سرب، استان، عوامل مورد بررسی و عوامل دارای تأثیر معنی‌دار از مطالعات استخراج شد.
نتایج
با توجه به شکل 1، در جستجوی الکترونیکی اولیه در پایگاه‌های علمی در مجموع 241 مقاله بدست آمد. پس از حذف مقالات تکراری، مجموع مطالعات به 103 مقاله رسید. با توجه به عنوان و چکیده مقالات، 42 مقاله مناسب جهت بررسی متن در نظر گرفته شد. در نهایت 34 مقاله با توجه به دلایلی چون اندازه‌گیری فلزات دیگر در شیر مادر، اندازه‌گیری سرب در شیر حیوانات، اندازه‌گیری سرب در شیر مادران کشورهای دیگر و اندازه‌گیری سرب در شیر خشک از مطالعه حذف شدند. در نهایت 10 مقاله واجد معیارهای ورود جهت بررسی نظام مند شدند. یک مطالعه به صورت مورد – شاهد [28] و 9 مطالعه دیگر به صورت مقطعی بود. مطالعات در شش استان اصفهان [32-29]، تهران [33 ،28]، همدان [26 ,25]، کرمان [24]، سنندج [34] و گیلان [28] انجام و در یک بازه زمانی 1387 تا 1399 منتشر شدند (جدول 1). بیش‌ترین میانگین غلظت سرب شیر مربوط به مادران مقیم استان همدان و تهران بود، در حالی که کم‌ترین میزان غلظت سرب مربوط به استان سنندج بود. از مجموع عوامل مورد بررسی شده در این مطالعات، فاکتورهایی چون سن مادر، فرزند اول بودن، شاغل بودن و استفاده از رژ لب نشان دادند که می‌توانند تأثیر معنی‌داری بر روی غلظت سرب در شیر مادر بگذارند.
تغذیه انحصاری با شیر مادر به عنوان بهینه‌ترین روش برای تأمین غذای نوزادان کم‌تر از 6 ماه است. این مسئله ناشی از حضور عوامل ایمونولوژیکی، هورمونی و مغذی موجود در شیر مادر است که منجر به فراهم آمدن یک غذای محافظت کننده و بهینه برای نوزاد است [1]. به طوری که سازمان جهانی بهداشت تأکید دارد که بیماری‌های عفونی در کودکان کم‌تر از 6 ماه با تغذیه انحصاری با شیر مادر به طور معنی‌داری کم‌تر از کودکان کم‌تر از 6 ماه دارای تغذیه غیر انحصاری با شیر مادر است [2]. اگرچه تغذیه با شیر مادر برای نوزادان دارای مزایای بسیاری است، اما شیر مادر می‌تواند به عنوان یک مسیر مهم مواجهه کودکان تازه به دنیا آمده با مواد سمی باشد [3]. فلزات سنگین یکی از مهم‌ترین سموم محیطی هستند که می‌توانند در طول دوران شیردهی به بدن نوزاد منتقل شوند [5-4]. در بین فلزات سنگین، چهار فلز آرسنیک، سرب، جیوه و کادمیوم به علت پیامد‌های جدی بر سلامتی از اهمیت خاصی برخوردارند [6].
سرب یکی از فلزات سمی مهم می‌باشد که از نظر بهداشت عمومی مورد توجه گسترده سازمان جهانی بهداشت است. از این رو سازمان جهانی بهداشت سرب را یکی از 10 ماده شیمیایی عمده مورد نگرانی بهداشت عمومی می‌داند که هیچ سطح ایمنی برای مواجهه انسان با این فلز مشخص نکرده است [7]. در جمعیت عمومی مواجهه با سرب عمدتاً از طریق آب، غذا، هوا و خاک می‌باشد [8]. منابع دیگر مواجهه با سرب شامل آلودگی‌های ناشی از مشاغل مربوط به استخراج معادن، بازسازی خانه، تولید باتری اتومبیل، تولید پلاستیک، سرامیک، رنگ و رنگدانه است [9]. این در حالی است که شیر مادر به عنوان یک منبع بالقوه مهم برای مواجهه نوزادان با فلز سمی سرب است [10]. مواجهه نوزاد با سرب در طی دوران شیردهی عمدتاً به مواجهه اخیر مادر با منابع حاوی سرب (مثل آب، غذا و هوا) و همچنین آزاد شدن سرب تجمع یافته در استخوان مادر بستگی دارد [12-11]. سرب در استخوان‌ها جمع شده و برای مدت طولانی در بدن باقی می‌ماند. به دلیل افزایش تقاضا برای کلسیم در دوران بارداری و شیردهی، کلسیم به همراه سرب از استخوان آزاد می‌شود که این مسئله موجب افزایش غلظت بیش‌تر سرب در خون می‌شود [13]. طبق یک مطالعه، سرب توزیع شده از استخوان به خون ممکن است تأثیر بیش‌تری در میزان سرب خون نسبت به رژیم غذایی داشته باشد، مگر این‌که سرب مستقیماً مصرف شود [14]. میزان جذب روده‌ای سرب معدنی در بزرگ‌سالان 20 درصد است، اما این مقدار در کودکان به طور چشم‌گیری بالاتر است [15]. مطالعات قبلی نشان می‌دهد که بیش از 40 درصد سرب دریافت شده از طریق شیر و غذاهای تجاری کودک در نوزادان کم‌تر از 2 سال جذب می‌شود [16]. طیف اثرات سمی ناشی از سرب بسته به دوز و مدت زمان مواجهه متفاوت می‌باشد. این اثرات سمی‌از مهار آنزیم‌ها تا ایجاد آسیب‌های پاتولوژی شدید یا مرگ را شامل می‌شود [17]. تأثیر سرب بر روی سیستم عصبی مرکزی کودکان به عنوان نگران کننده‌ترین اثر شناخته شده این فلز سمی می‌باشد. به طوری که نتایج بعضی از مطالعات نشان دهند ارتباط بین سطح سرمی‌سرب و کاهش بهره هوشی است [19-18]. بنابراین بعضی از مطالعات تأکید دارند که هیچ سطح ایمنی برای مواجهه با سرب وجود ندارد و پیشگیری اولیه بهترین راه جهت جلوگیری از اثرات مخرب سرب بر روی سیستم عصبی مرکزی می‌باشد [20]. همچنین، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری آمریکا توصیه کرده که مادران با غلظت خونی سرب 40 میکروگرم بر دسی‌لیتر یا بالاتر، شیر خود را دوشیده و دور بریزند تا زمانی که میزان سرب در خون آن‌ها به زیر 40 میکروگرم در دسی‌لیتر برسد [9].
بررسی‌های اخیر در ایران نشان می‌دهد که بیش از 50 درصد مادران ایرانی تمایل به تغذیه انحصاری با شیر مادر تا سن شش ماهگی برای نوزاد خود دارند [21]. همچنین نتایج یک بررسی در سطح ملی نشان می‌دهد که به ترتیب 90 درصد و 57 درصد از نوزادان ایرانی تا سن 1 و 2 سالگی هنوز از تغذیه با شیر مادر بهرمند می‌شوند [22]. با وجود کاهش کلی منابع محیطی سرب، مواجهه با سرب به دلیل احتمال قرار گرفتن جنین در حال رشد و نوزاد شیرخوار، هم‌چنان یک مشکل مهم بهداشت عمومی برای گروه‌های خاص از جمله زنان در سن باروری است [23]. همچنین، با توجه به رشد و نمو سریع و توانایی پایین نوزادان برای حذف سموم فلزی، ارزیابی میزان فلزات سمی در شیر مادران از اهمیت بالایی برخوردار است. در سال‌های اخیر چندین مطالعه در زمینـه آلـودگی شـیر مادر به فلز سرب در ایران انجام شده است [26-24]. با این حال، بررسی نظام مند این مقالات جهت دسـت‌یابی به نمای کلی از وضعیت آلودگی فلز سرب در شیرمادران ایرانی ضروری به نظر می‌رسد. بنابراین هدف مقاله حاضر، تعیین وضعیت آلودگی سرب و همچنین شناسایی عوامل مؤثر در افزایش سطح سرب در شیر مادران ایرانی بود.
مواد و روش‌ها
بــرای انجــام پــژوهش حاضر، از یــک مــرور نظام مند جهت بررسی غلظت سرب و همچنین عوامل موثر بر غلظت سرب در شیر مادارن ایرانی اســتفاده شــد. به این منظور ، ابتدا مقالات با توجه به کلید واژهای فارسی فلزات سنگین ، فلزات سمی، سرب، شیر انسان، شیر مادر، شیردهی، ایران و یا کلید واژهای انگلیسی heavy metals، toxic metals، lead، human milk،breast milk، Breastfeeding، Iran در پایگاه‌های داده داخلی و بین المللی شامل PubMed, Science Direct، Google Scholar،IranMedex، Scientific Information Database (SID) و Magiran مورد بررسی قرار گرفتند. محدودیت زمانی ابتدایی برای جستجوی مقالات در نظر گرفته نشد، اما پایان جستجوی مقالات تا پایان سال 1399در نظر گرفته شد. در ادامه، قسمت منابع مطالعات انتخاب شده نیز برای یافتن مقالات بیش‌تر، مورد بررسی قرار گرفت. همچنین رهنمودهای Preferred Reporting Items for Systematic Reviews and Meta-Analyses((PRISMA برای گزارش بررسی سیستماتیک برای غربال‌گری و بررسی فرآیندهای مربوط به این مطالعه دنبال شد [27].
انتخاب مطالعات
همه مقالاتی که طی جستجوی اولیه، دارای کلید واژه‌های مورد نظر در قسمت عنوان، خلاصه و کلمات کلیدی بودند، وارد مطالعه شدند. سپس مطالعاتی که به صورت کتاب، پایان نامه، همایش، خلاصه مقالات پوستر شده در کنگره‌ها بودند، از مطالعه خارج شدند. مقالاتی که غلظت فلزات سمی دیگر به جزء سرب را در شیر مادران گزارش کرده بودند نیزحذف شدند. در نهایت مقالات دارای متن کامل که سطح فلز سرب را در شیر مادران ایرانی را بررسی کرده بودند، انتخاب و جهت استخراج داده بررسی شدند.
استخراج داده
در ابتدا دو داور به صورت مستقل مطالعات انتخاب شده را مورد ارزیابی کامل قرار دادند. هر گونه اختلاف نظر بین داوران مورد بحث قرار گرفت تا به یک نتیجه واحد دست یافتند. سپس با توجه به نظرات دو داور چک لیستی از اطلاعات لازم تهیه و در صورت نیاز مورد بحث قرار گرفت. سپس با توجه به چک لیست نهایی مورد توافق دو داور، اطلاعات شامل نام نویسنده، تعداد نمونه، غلظت سرب (میانگین ± انحراف معیار، میانه و چارک)، دامنه غلظت سرب، استان، عوامل مورد بررسی و عوامل دارای تأثیر معنی‌دار از مطالعات استخراج شد.
نتایج
با توجه به شکل 1، در جستجوی الکترونیکی اولیه در پایگاه‌های علمی در مجموع 241 مقاله بدست آمد. پس از حذف مقالات تکراری، مجموع مطالعات به 103 مقاله رسید. با توجه به عنوان و چکیده مقالات، 42 مقاله مناسب جهت بررسی متن در نظر گرفته شد. در نهایت 34 مقاله با توجه به دلایلی چون اندازه‌گیری فلزات دیگر در شیر مادر، اندازه‌گیری سرب در شیر حیوانات، اندازه‌گیری سرب در شیر مادران کشورهای دیگر و اندازه‌گیری سرب در شیر خشک از مطالعه حذف شدند. در نهایت 10 مقاله واجد معیارهای ورود جهت بررسی نظام مند شدند. یک مطالعه به صورت مورد – شاهد [28] و 9 مطالعه دیگر به صورت مقطعی بود. مطالعات در شش استان اصفهان [32-29]، تهران [33 ،28]، همدان [26 ,25]، کرمان [24]، سنندج [34] و گیلان [28] انجام و در یک بازه زمانی 1387 تا 1399 منتشر شدند (جدول 1). بیش‌ترین میانگین غلظت سرب شیر مربوط به مادران مقیم استان همدان و تهران بود، در حالی که کم‌ترین میزان غلظت سرب مربوط به استان سنندج بود. از مجموع عوامل مورد بررسی شده در این مطالعات، فاکتورهایی چون سن مادر، فرزند اول بودن، شاغل بودن و استفاده از رژ لب نشان دادند که می‌توانند تأثیر معنی‌داری بر روی غلظت سرب در شیر مادر بگذارند.
شکل 1- روندنمای مطالعات واجد شرایط در بررسی سیستماتیک
بحث
به طور کلی عوامل مورد بررسی در این مطالعات در سه دسته مربوط به مادر (سن، مرحله شیردهی، تعداد فرزندان، وزن، قد، شاخص توده بدنی)، عوامل خارجی (نوع تغذیه، مصرف سیگار، استفاده از مواد آرایشی) و عوامل اجتمایی (میزان درآمد، سطح تحصیلات، وضعیت شغلی، محل سکونت) قرار گرفتند.
تأثیر عوامل مادری بر روی سطح سرب شیر
سن از جمله عواملی است که می‌توان بر روی میزان سرب در شیر مادر تأثیر بگذارد. افزایش سن از طریق افزایش مواجهه محیطی افراد با سرب موجب افزایش سرب تحمیل شده به بدن می‌گردد. همچنین خاصیت تجمع پذیری سرب (به خصوص در استخوان) از جمله دیگر عوامل افزایش دهند غلظت سرب در بدن می‌باشد [35]. بررسی حاضر نشان می‌دهد که پنج مطالعه به بررسی ارتباط سن مادر با سطح سرب در شیر پرداختند. در هیچ کدام از مطالعات ارتباط معنی‌داری بین غلظت سرب شیر با سن مادر وجود نداشت
[34-33 ،30 ،29 ،26].
نتایج سه مطالعات نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادران با سن بالاتر بیش‌تر از مادران با سن پایین تر است [34، 30-29]. این در حالی است که نتایج مطالعه Vahidinia و همکارنش نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادران بالای 30 سال به طور غیر معنی‌داری کم‌تر از مادران زیر 30 سال است [26]. نتایج بررسی‌های تأثیر سن مادر بر روی میزان سرب شیر در کشورهای دیگر متفاوت می‌باشد. اگر چه اکثر مطالعات گزارش کرده‌اند که سطح سرب در زنان مسن تر بالاتر می‌باشد [37-36 ،23 ،12]. با این حال، در تعدادی از مطالعات گزارش شده که سطح سرب شیر در مادران جوان به طور غیر معنی‌داری بالاتر است [38 ،9]. در حقیقت، زنان مسن به دلیل مواجهه طولانی‌تر با منابع آلوده به سرب (مثل غذا، آب، هوا)، مقادیر بیش‌تری سرب را در خود جمع می‌کنند [40-39].
چهار مطالعه به بررسی ارتباط تعداد فرزندان با سطح سرب در شیر مادران پرداختند. در حقیقت نتایج دو مطالعه نشان داد که ارتباط معنی‌داری بین تعداد فرزندان با سطح سرب در شیر مادر وجود ندارد [33 ،29]. نتایج مطالعه Norouzi و همکاران نشان داد که میزان سرب در شیر مادران دارای فرزند اول به طور معنی‌داری بالاتر از مادران دارای چند فرزند می‌باشد [30]. در مقابل نتایج بررسی Khanjani بر روی زنان کرمانی نشان داد که میزان سرب در شیر مادران دارای چند فرزند به طور معنی‌داری بالاتر از مادران دارای فرزند اول می‌باشد [24].
اگرچه نتایج بعضی از مطالعات در کشورهای دیگر نشان دهنده تأثیر معنی‌دار تعداد فرزند بر روی غلظت سرب در شیر است [23]. اما در اکثر مطالعات هیچگونه ارتباط معنی‌داری بین تعداد فرزند و غلظت سرب شیر مادر گزارش نشده است [41 ،14 ،12 ،9]. همچنین در هیچ کدام از مطالعات ذکر شده در بالا، به چگونگی ارتباط بین تعداد فرزند و غلظت سرب در شیر مادر توضیحی ارائه نشده است [41 ،14 ،12 ،9].
در مجموع 2 مطالعه به بررسی ارتباط مرحله (ماه) شیردهی با سطح سرب در شیر مادر پرداختند. پیش‌تر بعضی از مطالعات گزارش کرده بودند که با افزایش ماه شیردهی میزان غلظت سرب در شیر کاهش می‌یابد، به طوری که بالاترین غلظت سرب در شیر کلستروم (آغوز) وجود دارد. بررسی Samiee و همکارانش نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادرانی که در ماه 2 شیردهی هستند به طور غیر معنی‌داری بالاتر از مادران در ماه 6، 8 و 12 است [25]. این در حالی است که دیگر مطالعه انجام شده در همدان نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادرانی که کم‌تر از 6 ماه از دوره شیر دهی آن‌ها می‌گذرد به طور غیر معنی‌داری بالاتر از دیگر مادران است [26]. بررسی‌های انجام شده در کشورهای دیگر نشان می‌دهد که غلظت سرب در طول دوره شیردهی کاهش یافته و سطح سرب در آغوز از شیر بالغ بالاتر است [42 ،23 ،12]. به نظر می‌رسد، وجود پروتئین بیش‌تر در آغوز (اتصال سرب به پروتیین) و افزایش قابل توجه تولید شیر در دوره بعدی شیردهی علت اصلی این تغییرات باشد [43].
بررسی ما نشان می‌دهد که 2 مطالعه به بررسی تأثیر شاخص توده بدنی مادر با غلظت سرب در شیر پرداخته اند. مطالعه Vahidinia و همکاران نشان داد که میزان سرب در مادران با شاخص توده بدنی کم‌تر از 5/18 به طوری غیر معناداری بالاتر از مادران با شاخص توده بدنی بالای 5/18 است [26]. این در حالی بود که، بررسی Samiee و همکارانش نشان داد که میزان سرب در مادران با شاخص توده بدنی بین 23 تا 25 به طوری غیر معناداری بالاتر از مادران با شاخص توده بدنی کم‌تر از 23 و یا بالای 25 است [25]. اگرچه یک مطالعه قبلی نشان داد که میزان سرب شیر در مادران دارای اضافه وزن و شاخص توده بدنی بالا به طور معنی‌داری بیش‌تر از مادران با وزن متوسط است [38]. اما اکثر مطالعات ارتباط معنی‌داری بین شاخص توده بدنی مادران با سطح سرب شیر مشاهده نکرده‌اند [46-44].
جدول 1- مشخصات و نتایج مختصر مطالعات وارد شده در بررسی نظام مند وضعیت سرب در شیر مادران ایرانی
| نام محقق- سال انتشار مقاله (رفرنس) | تعداد نمونه (نفر) | غلظت سرب (میکروگرم بر لیتر) |
دامنه غلظت سرب (میکروگرم بر لیتر) | استان | فاکتورهای مورد بررسی | فاکتور دارای تأثیر معنی‌دار |
| Golmohammadi و همکاران 2007 (28) | 85 | 55 ± 58 | 271-11 | تهران | محل سکونت مادر سن مادر |
محل سکونت |
| 86 | 22 ± 42 | 135-3 | گیلان | |||
| Rahimi و همکاران 2009 (29) | 44 | 72/4 ± 39/10 | 67/24-18/3 | اصفهان | سن مادر، مواجهه با دود سیگار، تعداد فرزندان | تعداد فرزندان |
| Norouzi و همکاران 2010 (30) | 27 | - | - | اصفهان | تعداد فرزند، سن مادر | تعداد فرزند |
| Goudarzi و همکاران 2013 (31) | 37 | 96/3 ± 11/7 | 47/19-06/3 | اصفهان | - | - |
| Abdollahi و همکاران 2013 (32) |
7/14 | - | اصفهان | - | - | |
| Soleimani و همکاران 2014 (33) | 43 | 43/22 ± 66/23 | - | تهران | سن مادر، وزن مادر، قد مادر، تعداد فرزندان، تحصیلات مادر | - |
| Bahmani و همکاران 2018 (34) | 8/6 | 9/6-7/1 | سنندج | سن، تحصیلات، شاغل یا خانه‌دار بودن، مواجهه با دود سیگار، استفاده از مواد آرایشی، تغذیه مادر | خانه‌دار بودن | |
| Khanjani و همکاران 2018 (24) | 100 | 9/64 ± 6/53 | - | کرمان | سن مادر، تغذیه مادر، تعداد فرزند، شاغل یا خانه‌دار بودن، مواجهه با دود سیگار، تحصیلات مادر | تعداد فرزند |
| Samiee و همکاران 2019 (25) | 100 | 62/98 ± 47/75 | 1950-10≥ | همدان | سن مادر، شاخص توده بدنی، شاغل یا خانه‌دار بودن سطح تحصیلات، تغذیه مادر، استفاده از مواد آرایشی | استفاده از مواد آرایشی (رژ لب) |
| Vahidinia-(26) | 96 | 41.9 | 1950-1 | همدان | سن مادر، شاخص توده بدنی، شاغل یا خانه‌دار بودن، سطح تحصیلات، تغذیه مادر، استفاده از مواد آرایشی | استفاده از مواد آرایشی (رژ لب) |
تأثیر عوامل خارجی بر روی سطح سرب در شیر مادر
بررسی‌های قبلی نشان دهند بالا بودن میزان فلزات سنگین سرب و کادمیوم در رژ لب‌های استفاده شده در ایران است [48-47]. از این رو استفاده از رژ لب در دوران بارداری و شیردهی می‌تواند یک مسیر مهم مواجهه جنین و نوزاد با سرب باشد. نتایج دو بررسی انجام شده در همدان نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادرانی که از رژلب استفاده می‌کردند، به طور معنی‌داری بالاتر است [26-25]. نتایج بررسی Bahmani و همکاران در سنندج نیز نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادرانی که از رنگ مو استفاده می‌کنند، به طور غیر معنی‌داری بالاتر است [34].
با توجه به تجمع فلزات سنگین مانند سرب و کادمیوم در گیاه تنباکو، از این رو مصرف سیگار یا مواجهه با دود آن می‌تواند یک منبع افزایش سرب در بدن باشد. اگرچه میزان سرب در دود حاصل از مصرف یک نخ سیگار ناچیز است، اما تجمع سرب در بدن در طی ماه‌ها و سال‌ها مواجهه با دود سیگار می‌تواند به عنوان یک منبع مهم مواجهه با سرب باشد [49]. از مجموع مطالعات وارد شده در این بررسی، 4 مطالعه به بررسی میزان سرب در زنان غیر سیگاری [34-33، 28، 25] و 3 مطالعه نیز به مقایسه سطح سرب در دو گروه مادران مواجهه یافته و مواجهه نیافته با دود سیگار پرداختند [29، 26، 24]. اگرچه نتایج یک مطالعه نشان داد که سطح سرب در مادران (غیرسیگاری) در معرض دود سیگار به طور غیرمعنی‌داری بالاتر از مادران مواجهه نیافته با دود سیگار است [29]، اما نتایج 2 مطالعه انجام شده در کرمان و همدان نشان دهند بالاتر بودن غلظت سرب در مادران مواجهه نیافته در مقایسه با مادران مواجهه یافته با دود سیگار است [24, 26]. از این رو به نظر می‌رسد دود سیگار یک منبع مهم برای مواجهه با سرب در زنان ایرانی نباشد. همچنین با توجه به بالا بودن غلظت سرب در مطالعات انجام شده بر روی مادران سالم که اصلا در معرض دود سیگار نبودند [30، 25]، از این رو به نظر می‌رسد منابع دیگر آلودگی (آب، غذا و هوا) نقش مهم‌تری در افزایش سرب شیر مادران ایرانی دارند.
با توجه به حضور آلاینده سرب در هوای شهرهای دارای ترافیک عمده وسایل نقلیه موتوری، از این رو به نظر می‌رسد مادران ایرانی که در شهرهای پرجمعیت مانند تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، اهواز، شیراز، زنجان و اراک زندگی می‌کنند بیش‌تر در معرض خطر مواجهه با سرب هستند [50]. از میان مطالعات انجام شده در ایران، تنها یک مطالعه به بررسی ارتباط میزان سرب شیر مادر با محل سکونت پرداخته است. نتایج بررسی Golmohammadi و همکارانش نشان می‌دهد که غلظت سرب در شیر مادران ساکن تهران به طور معنی‌داری بالاتر از میزان سرب شیر مادران ساکن یکی از روستاهای استان گیلان می‌باشد [28]. طبق جدول 1، بیش‌ترین غلظت سرب به ترتیب در شیر مادران ساکن در همدان، تهران و کرمان بوده است. در حالی که کم‌ترین میزان غلظت سرب در شیر مادران سنندج مشاهده شده است. به نظر می‌رسد منطقه محل سکونت می‌تواند بر میزان سرب در شیرمادر تأثیر بگذارد. تعدادی از مطالعات نشان داداند که غلظت سرب شیر در زنان ساکن مناطق شهری یا صنعتی به مراتب بیش‌تر از زنان ساکن در مناطق روستایی یا غیرصنعتی است [52-51، 38]. همچنین گزارش شده که محتوای سرب شیر مادر در مناطق به شدت آلوده می‌تواند تا 20 برابر بیش‌تر باشد [53]. از این رو به نظر می‌رسد، بالاتر بودن غلظت سرب در مطالعات کرمان، تهران و همدان در مقایسه با سنندج ممکن است ناشی از صنعتی بودن این شهرها باشد.
در مجموع 3 مطالعه به بررسی ارتباط بین تغذیه مادر با غلظت سرب در شیر پرداختند. نتایج مطالعات نشان می‌دهد که ارتباط معنی‌داری بین غلظت سرب در شیر با میزان مصرف ماهی، میوه، سبزیجات و ویتامین‌ها وجود ندارد [34، 26-24]. اگرچه مصرف دو وعده ماهی در هفته توسط اداره دارو و غذا و یا انجمن قلب امریکا توصیه شده است، اما تجمع آلاینده‌های محیطی مانند جیوه، کادمیوم و سرب می‌تواند از اهمیت این غذای با ارزش بکاهد [54]. بررسی‌ها انجام شده در ایران نشان می‌دهد که تفاوت معناداری بین غلظت سرب در شیر مادرانی که در هفته حداقل دو بار ماهی مصرف می‌کنند، در مقایسه با مادرانی که در هفته کم‌تر از 2 بار ماهی مصرف می‌کنند وجود ندارد [26-24]. در ادامه بررسی Khanjani و همکارانش نشان داد که بین میزان مصرف شیر، ماست، پنیر، مرغ، تخم مرغ، گوشت قرمز (گاو و گوسفند) و با غلظت سرب در شیر مادر ارتباط معنی‌داری وجود ندارد [24].
تأثیر عوامل اجتماعی بر روی سطح سرب در شیر
پنج مطالعه به بررسی اثر شاغل بودن مادر بر روی سطح سرب موجود شیر پرداختند. نتایج بررسی Bahmani و همکاران نشان می‌دهد که میزان سرب در شیر مادران خانه دار در مقایسه با مادران شاغل به طور معنی‌داری بالاتر است [34]. در مقابل، نتایج دو مطالعه در همدان نشان می‌دهد که سطح سرب اگرچه در مادران شاغل نسبت به مادران خانه‌دار بالاتر است اما این افزایش مشاهده شده از نظر آماری معنی‌دار نیست [26-25]. بررسی Khanjani نشان می‌دهد که میزان سطح سرب در شیر مادران شاغل و غیر شاغل کرمانی مشابه یک‌دیگر می‌باشد [24]. همچنین در بررسی Soleimani و همکارانش هیچگونه اختلاف معنی‌داری بین میزان سطح سرب در شیر مادران شاغل و غیر شاغل مشاهده نشد [33]. به نظر می‌رسد شاغل بودن یا زندگی کردن زنان در نزدیکی معادن، شهرک‌های صنعتی، مغازه‌های رنگ فروشی، کارخانه‌های باطری سازی و دیگر مکان‌های آلوده، می‌تواند تأثیر مهمی‌در افزایش مواجهه زنان با سرب داشته باشد [55].
پنج مطالعه به بررسی ارتباط میزان تحصیلات با غلظت سرب شیر مادر پرداختند. اگرچه نتایج این مطالعات نشان می‌دهد که بین غلظت سرب شیر مادر با میزان تحصیلات ارتباط معنی‌داری وجود ندارد، بررسی‌ها در همدان نشان می‌دهد که میزان سرب به طور غیر معنی‌داری در شیرمادران با تحصیلات غیردانشگاهی بیش‌تر از مادران دانشگاهی است [26-25]. این در حالی است که بررسی‌ها در کرمان و سنندج نشان می‌دهد که میزان سرب در مادران با تحصیلات کم‌تر از دبیرستان به طور غیر معنی‌داری بیش‌تر از مادران با تحصیلات دبیرستان و دانشگاهی است [34 ،24]. در ادامه، یک مطالعه به بررسی ارتباط میزان درآمد خانواده با غلظت سرب در شیر مادران پرداخته است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که غلظت سرب در شیر مادران با در آمد بالاتر به طور غیر معنی‌داری بیش‌تر از مادران با درآمد پایین است [26].
تأثیر سایر فاکتورها بر سرب غلظت سرب در شیر
در تعدادی از مطالعات ارتباط بین میزان سرب در شیر مادر و فاکتورهای مربوط به کودک مورد بررسی قرار دادند. در هیچ کدام از این مطالعات ارتباطی بین غلظت سرب شیر مادر با وزن، قد، نوع تولد (طبیعی یا سزارین)، دور سر و جنسیت کودک مشاهده نشد [34، 30، 24].
با این حال، محدودیت‌هایی در مطالعه ما وجود داشت که هنگام تفسیر نتایج باید به آن‌ها توجه شود. مهم‌ترین محدودیت مطالعه ما نبود مقالات چاپ شده در مورد وضعیت سرب در اکثر مناطق کشور بود. به طوری که 25 استان کشور هیچ گونه بررسی در مورد وضعیت سرب در شیر مادران انجام نداده بودند. همچنین در بعضی از مطالعات وارده شده در این بررسی، تنها به بررسی سطح سرب در شیر مادران اکتفا شده است و تأثیر عوامل دیگر بررسی نشده است [32-31].
نتیجه‌گیری
بررسی ما نشان می‌دهد که عواملی چون سن مادر، فرزند اول بودن، شاغل بودن، استفاده از رژ لب می‌تواند به طور معنی‌داری بر روی غلظت سرب در شیر مادر اثر بگذارد. همچنین در هیچ کدام از مطالعات بین فاکتورهایی چون نوع تغذیه، مصرف سیگار، سطح تحصیلات، میزان درآمد با سطح سرب در شیر مادر ارتباطی وجود نداشت. با توجه یافته‌های مطالعه حاضر، به نظر می‌رسد افزایش مراقبت‌های بهداشتی جهت کاهش مواجهه زنان باردار و مادران شیرده با سرب یک امری ضروری است. از این رو اقداماتی مانند کاهش مواجهه با منابع سرب مانند عدم استفاده از سیگار در منزل، فاصله گرفتن از مناطق صنعتی آلوده به سرب و یا همچنین داشتن یک رژیم غذایی متعادل با مصرف کافی آهن و کلسیم جهت کاهش جذب سرب و در نهایت ارزیابی سطح سرب خون در دوران حاملگی و شیردهی پیشنهاد می‌شود. علاوه براین، برای زنان در معرض مواجهه شغلی با سرب، استفاده صحیح از تجهیزات محافظ شخصی برای کاهش مواجهه صورت گیرد. در نهایت با توجه به اثرات غیرقابل جبران سرب بر روی نوزادان شیرخوار، نیاز به انجام مطالعات بیش‌تر در دیگر استان‌ها پیشنهاد می‌شود.
تشکر و قدردانی
از تمامی افرادی که در بهبود مقاله حاضر مشارکت داشته‌اند، مراتب سپاس و قدردانی به عمل می‌آید.
[1]- دکتری سم‌شناسی، مرکز تحیقات محیط کار، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
[2]- کارشناسی ارشد اکولوژی انسانی، مرکز تحیقات محیط کار، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
[3]- استاد گروه آموزشی اپیدمیولوژی و آمار زیستی، دانشکده پزشکی، مرکز تحقیقات محیط کار، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
تلفن: 31315123-034، دورنگار:، 31315123-034، پست الکترونیکی: moeygmr2@yahoo.co.uk
تلفن: 31315123-034، دورنگار:، 31315123-034، پست الکترونیکی: moeygmr2@yahoo.co.uk
[j1]با سلام
نویسنده مسئول این مقاله با مشخصات مربوط به نویسنده مسدول همخوانی ندارد. لطفا پس از هماهنگی با نویسندگان محترم اصلاحات انجام گیرد.
نویسنده مسئول این مقاله با مشخصات مربوط به نویسنده مسدول همخوانی ندارد. لطفا پس از هماهنگی با نویسندگان محترم اصلاحات انجام گیرد.
نوع مطالعه: مقاله مروري |
موضوع مقاله:
بهداشت
دریافت: 1400/2/6 | پذیرش: 1400/3/24 | انتشار: 1400/7/26
دریافت: 1400/2/6 | پذیرش: 1400/3/24 | انتشار: 1400/7/26
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
