جلد 20، شماره 11 - ( 11-1400 )
جلد 20 شماره 11 صفحات 1288-1279 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Salari Sedigh S, Zeini N, Sadeghi M, Razifar M, Shai Z, Barzegar M. Prevalence and Position of Impacted Third Molars in Rafsanjan City in 2019- 2020: A Short Report. JRUMS 2022; 20 (11) :1279-1288
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-6199-fa.html
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-6199-fa.html
سالاری صدیق سمیه، زینی نگار، صادقی مصطفی، رازی فر مهسا، شاهی زهرا، برزگر مرضیه. بررسی شیوع و موقعیت دندانهای مولر سوم نهفته در شهرستان رفسنجان در سال 1398: یک گزارش کوتاه. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. 1400; 20 (11) :1279-1288
دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
متن کامل [PDF 392 kb]
(376 دریافت)
| چکیده (HTML) (763 مشاهده)
جدول 1- گزارش فراوانی مولر سوم نهفته برحسب معیارهای نهفتگی آن در شهرستان رفسنجان و در سال 1398.
بحث
مطالعه حاضر با هدف تعیین شیوع و موقعیت دندانهای مولر سوم نهفته در شهرستان رفسنجان در سال 1398 انجام شد. این مطالعه برروی تصاویر پانورامیک انجام گرفت، رادیوگرافی پانورامیک به عنوان روش پایه جهت شناسایی حضور دندان نهفته، زاویه نهفتگی، موانع آناتومیکی پیشگیری از رویش دندان نرمال، میزان استخوان اطراف، ارتباط با دندان مجاور و ساختارهای حیاتی در مطالعات اپیدمیولوژی، به دلیل ویژگی‌های اقتصادی و عملی‌شان، استفاده می‌شوند [10].
مطالعات نشان دادند که حدود 7/72 درصد جمعیت جهان، دارای حداقل یک دندان نهفته هستند (معمولاً دندان مولر سوم مندیبل) و شیوع نهفتگی در زنان بیش‌تر از مردان می‌باشد [11]. نتایج این مطالعه نیز نشان داد که میزان شیوع دندانهای نهفته در زنان بیش‌تر از مردان بوده است (62 درصد زنان در مقابل 38 درصد در مردان)، که با سایر مطالعات مطابقت داشت [13-12، 8]. شیوع بیش‌تر نهفتگی در زنان احتمالاً به علت کوچکتر بودن ابعاد فک آنان نسبت به مردان است، ولی در مطالعه Ayranci و همکاران [4]، شیوع نهفتگی در هر دو جنسیت مشابه بود که البته در این زمینه به مطالعات وسیعتری نیاز است تا بتوان به نتایج جامع‌تری دست یافت.
در فک بالا و یک کوادرانت فک پایین نشان داده شده شد نهفتگی مولر با زاویه نهفتگی آن رابطه معنی‌دار دارد و بیش‌ترین فراوانی مربوط به موقعیت عمودی بود و نهفتگی عمودی که با نتایج سایر مطالعات [5، 14]، مطابقت داشت اما برخی مطالعات دو نوع مزیوانگولار [15]، و دیستوانگلار [12] را نیز به عنوان شایعترین شکل معرفی کرده‌اند که این عدم همخوانی در نتایج می‌تواند به دلیل تفاوتهای نژادی در مطالعات مختلف باشد. در فک پایین، بیش‌ترین فراوانی مربوط به موقعیت مزیوانگولار بود که با سایر مطالعات در ایران [13، 8]، و سایر کشورها مطابقت داشت [14]، در مطالعات دیگر دو موقعیت عمودی [14، 5] و دیستولینگوال [12] نیز شایعتر بودهاند.
از نظر نهفتگی عمودی، بیش‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی عمودی C و کم‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی عمودی A بود که تفاوتی از نظر شیوع نهفتگی عمودی در دو فک مشاهده نشد. از نظر شیوع نهفتگی عمودی در فک بالا با نتیجه مطالعه Pillai و همکاران [14]، مطابقت داشت ولی در برخی مطالعات [8]، نهفتگی A و در مطالعه Khani [9]، نهفتگی B، شایعترین نوع نهفتگی در فک پایین بودند که ممکن است این تفاوت به علت در نظر نگرفتن محدودیت سنی در مطالعه حاضر باشد. هم‌چنین نشان داده شد نهفتگی عمودی در فک بالا سمت راست از سایرین بیش‌تر است
از نظر نهفتگی افقی، بیش‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی افقی کلاس II و کم‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی افقی کلاس III بود که در مطالعه Eshghpour و همکاران همانند این مطالعه شایعترین نوع نهفتگی کلاس II بود، اگرچه در مطالعه Khani و همکاران [9]، در جمعیت ایرانی کلاس III و در مطالعه Kumar و همکاران [8]، کلاس I شایعترین نهفتگی بود که می‌تواند به علت در نظر گرفتن محدودیت سنی، تفاوت در نژاد و عادات غذایی متفاوت جوامع مورد مطالعه در این مطالعات باشد. هم‌چنین نشان داده شد نهفتگی مولر سوم در فک پایین بیش‌تر می‌تواند همراه با ضایعه باشد، که با سایر یافته ها همسو بود [15، 9].
با توجه به اینکه در نژادها و ملل مختلف آمار شیوع دندانهای نهفته در فک‌ها می‌تواند متفاوت باشد [12-11]، این مطالعه با هدف تعیین شیوع و موقعیت دندانهای مولر سوم نهفته در بیماران مراجعه‌کننده به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی و یک کلینیک تخصصی واقع در شهرستان رفسنجان در بازه زمانی تیرماه 1398 تا تیرماه 1399 صورت پذیرفت. با توجه به محدودیت‌های مططالعه حاضر، انجام مطالعات آینده‌نگر چند مرکزی به منظور تعیین شیوع این پدیده در جمعیت ایرانی توصیه می‌شود و هم‌چنین عوامل دیگری نیز بر شیوع نهفتگی مؤثر هستند، لذا توصیه می‌شود که در مطالعات بعدی نژادهای منطقه‌ای و دارای عادات غذایی متفاوت با در نظر گرفتن محدودیت سنی مورد بررسی قرار گیرند.
نتیجه‌گیری
بر اساس نتایج به دست آمده، شیوع دندانهای نهفته در شهرستان رفسنجان نسبتاً بالا بوده و شیوع دندان مولرسوم نهفته در زنان بیش‌تر از مردان و در فک پایین بیش‌تر از فک بالا بود. هم‌چنین شایع ترین زاویه نهفتگی، نوع عمودی و پس از آن مزیوانگولار بوده بوده است. این موضوع، بیان‌گر ضرورت انجام غربالگری، تشخیص و درمان به موقع را به منظور کاهش عوارض و پیشگیری از آسیب‌های متعدد فردی و درمانی و اقتصادی می‌باشد.
References
Prevalence and Position of Impacted Third Molars in Rafsanjan City in 2019- 2020: A Short Report
S. Salari Sedigh[7], N. Zeini[8], M. Sadeghi[9], M. Razifar[10], Z. Shai[11], M. Barzegar[12]
Received: 26/09/21 Sent for Revision: 17/10/21 Received Revised Manuscript: 18/01/22 Accepted: 19/01/22
Background and Objectives: The presence of impacted teeth is a common phenomenon and is considerably prevalent in different societies. This study aimed to determine the prevalence and position of impacted third molars in Rafsanjan, Iran in 2019-2020.
Materials and Methods: In this cross-sectional retrospective study, 1200 panoramic radiographs were examined. The tooth position and angle of impaction was recorded and determined by two specialists. Independent t-test and chi-square test were used for statistical analysis.
Results: C vertical position with 1382 teeth (63.33%) and horizontal class II position in the mandible with 767 teeth (59.54%) were the most common. A statistically significant relationship was observed between the position of the mandibular third molars and the presence of lesion (p=0.001).
Conclusion: This study showed a relatively high frequency of impacted teeth in patients in Rafsanjan city. Therefore, given the occurrence of common complications such as caries and periodontal diseases caused by impacted teeth, accurate screening, timely diagnosis, and proper treatment are recommended.
Key words: Impacted tooth, Third molar tooth, Prevalence, Position, Rafsanjan
Funding: This study did not have any funds.
Conflict of interest: None declared.
Ethical approval: The Ethics Committee of Rafsanjan University of Medical Sciences approved the study (IR.RUMS.REC.1399.175).
How to cite this article: Salari Sedigh S, Zeini N, Sadeghi M, Razifar M, Shai Z, Barzegar M. Prevalence and Position of Impacted Third Molars in Rafsanjan City in 2019-2020: A Short Report. J Rafsanjan Univ Med Sci 2022; 20 (11): 1279-88. [Farsi]
[1]- 1 استادیار ، گروه پریودنتیک ، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
[7]- Assistant Prof., Dept. of Periodontics, School of Dentistry, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsenjan, Iran
ORCIDE: 0000-0002-1571-3842
متن کامل: (465 مشاهده)
گزارش کوتاه
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 20، بهمن 1400، 1288-1279
بررسی شیوع و موقعیت دندانهای مولر سوم نهفته در شهرستان رفسنجان در سال 1398: یک گزارش کوتاه
سمیه سالاری صدیق[1]، نگار زینی[2]، مصطفی صادقی[3]، مهسا رازی فر[4]، زهرا شاهی[5]، مرضیه برزگر[6]
دریافت مقاله: 04/07/00 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 26/08/00 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 28/10/00 پذیرش مقاله: 29/10/00
چکیده
زمینه و هدف: وجود دندانهای نهفته پدیده شایعی است و در جوامع مختلف، شیوع قابل ملاحظه‌ای دارد. هدف این مطالعه تعیین شیوع و موقعیت دندانهای مولر سوم نهفته در شهرستان رفسنجان در سال 1398 بود.
مواد و روش‌ها: در این مطالعه مقطعی،گذشته نگر 1200 رادیوگرافی پانورامیک بررسی و موقعیت و زاویه نهفتگی دندان بهوسیله دو متخصص ثبت گردید. برای آنالیز دادهها از آزمون‌های t مستقل و مجذور کای استفاده شد.
یافته‌ها: نهفتگی عمودی C با 1382 دندان (33/63 درصد) و نهفتگی افقی در فک پایین، کلاس II با 767 دندان (54/59 درصد) بیش‌ترین شیوع را داشتند. ارتباط آماری معناداری بین نهفتگی مولر سوم فک پایین و وجود ضایعه مشاهده شد (001/0=P).
نتیجه‌گیری: فراوانی دندانهای نهفته در بیماران شهرستان رفسنجان نسبتاً بالا بود. لذا با توجه به بروز عوارض شایعی مانند پوسیدگی و بیماریهای پریودنتال، انجام غربالگری، تشخیص و درمان مناسب پیشنهاد میگردد.
واژه‌های کلیدی: دندان نهفته، دندان مولر سوم، شیوع، موقعیت، رفسنجان
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 20، بهمن 1400، 1288-1279
بررسی شیوع و موقعیت دندانهای مولر سوم نهفته در شهرستان رفسنجان در سال 1398: یک گزارش کوتاه
سمیه سالاری صدیق[1]، نگار زینی[2]، مصطفی صادقی[3]، مهسا رازی فر[4]، زهرا شاهی[5]، مرضیه برزگر[6]
دریافت مقاله: 04/07/00 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 26/08/00 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 28/10/00 پذیرش مقاله: 29/10/00
چکیده
زمینه و هدف: وجود دندانهای نهفته پدیده شایعی است و در جوامع مختلف، شیوع قابل ملاحظه‌ای دارد. هدف این مطالعه تعیین شیوع و موقعیت دندانهای مولر سوم نهفته در شهرستان رفسنجان در سال 1398 بود.
مواد و روش‌ها: در این مطالعه مقطعی،گذشته نگر 1200 رادیوگرافی پانورامیک بررسی و موقعیت و زاویه نهفتگی دندان بهوسیله دو متخصص ثبت گردید. برای آنالیز دادهها از آزمون‌های t مستقل و مجذور کای استفاده شد.
یافته‌ها: نهفتگی عمودی C با 1382 دندان (33/63 درصد) و نهفتگی افقی در فک پایین، کلاس II با 767 دندان (54/59 درصد) بیش‌ترین شیوع را داشتند. ارتباط آماری معناداری بین نهفتگی مولر سوم فک پایین و وجود ضایعه مشاهده شد (001/0=P).
نتیجه‌گیری: فراوانی دندانهای نهفته در بیماران شهرستان رفسنجان نسبتاً بالا بود. لذا با توجه به بروز عوارض شایعی مانند پوسیدگی و بیماریهای پریودنتال، انجام غربالگری، تشخیص و درمان مناسب پیشنهاد میگردد.
واژه‌های کلیدی: دندان نهفته، دندان مولر سوم، شیوع، موقعیت، رفسنجان
مقدمه
موضوع دندانهای نهفته به دلیل اهمیت فراوانی که دارد در اکثر شاخه‌های علم دندانپزشکی مورد بحث و توجه قرار گرفته است [1]. نهفتگی دندانهای دائمی یک موقعیت پاتولوژیک است که در آن طی محدوده زمانی معمول و مورد انتظار، دندان بدون درمان قادر به رویش در موقعیت عملکردی نرمال نمی‌باشد [2]. هر دندانی که دو سوم از ریشه آن تشکیل شده باشد ولی هنوز به سطح اکلوزال نرسیده باشد، نهفته (Impacted) نامیده می‌شود [3].
شایعترین دندانهای نهفته، مولرهای سوم فک بالا و پایین می‌باشند؛ آخرین دندان‌هایی که رویش پیدا می‌کنند و به احتمال زیاد فضای کافی برای رویش نخواهند داشت [2]. شیوع نهفتگی مولر سوم ممکن است به صورت منطقه‌ای، قومی و نژادی متفاوت باشد [4]، که این مسئله با فاکتورهای مختلفی از جمله: جنسیت، سابقه خانوادگی، فقدان یا وجود آنرمالی در سایر دندان‌ها خصوصاً دندانهای لترال و پرمولر دوم و نیز سایز نسبی فک بالا مرتبط می‌باشد. مشکلات مرتبط با نهفتگی دندان شامل پوسیدگی، بیماری پالپ و پری‌اپیکال، بیماری پریودونتال، اختلال مفصل گیجگاهی فکی (Temporomandibular joint; TMJ)، عفونت ناحیه صورت، تحلیل ریشه دندان مجاور و حتی تومور‌های دهان و سر و گردن می‌باشد [5].
حضور مولر سوم نهفته، میزان استخوان را در سطح دیستال مولر دوم مجاور کاهش می‌دهد و گاهی این تحلیل به حدی است که علاوه بر ایجاد مشکلات پریودنتال، سبب فشار از جانب مولر سوم نهفته بر روی ریشه دندان مجاور و تحلیل ریشه می‌شود [6]. فولیکول دندانی هایپرپلاستیک، کیست دنتی‌ژروس و کیستهای ادنتوژنیک رایجترین مشکلات مشاهده شده در نهفتگی دندان هستند. به این علت خارج کردن پروفیلاکتیک دندانهای مولر سوم برای پیشگیری از بیماریهای بعدی تجویز شده است [5[. لذا افزایش دانش دندانپزشکان در خصوص دندانهای نهفته که شیوع فراوانی در اقدامات بالینی روزمره دارد بر اهمیت تشخیص و مداخله زود هنگام برای جلوگیری از پیامدهای مضر احتمالی تأکید میکند [7].
هدف از این مطالعه تعیین شیوع و موقعیت دندانهای نهفته عقل بالا و پایین در تصاویر رادیوگرافی پانورامیک بیماران برای نخستین بار در شهرستان رفسنجان در سال 1398 می‌باشد تا با توجه به آن بتوان با تمرکز بهتر بر مسئله غربالگری در سنین پایینتر و هم‌چنین آگاهی بخشی بیش‌تر به دندانپزشکان، از عوارض یاد شده به‌دنبال نهفتگی دندان عقل جلوگیری شود.
مواد و روش‌ها
در این مطالعه مقطعی، گذشته نگر تعداد 1200 کلیشه رادیوگرافی پانورامیک جهت ارزیابی شیوع و موقعیت مولر سوم نهفته فک بالا و پایین بررسی شدند. رادیوگرافی‌های پانورامیک در بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی و یک کلینیک تخصصی فک و صورت واقع در شهرستان رفسنجان در طول سال 1398 بهوسیله دستگاه رادیوگرافی خارج دهانی پانورامیک مدل PromaX 3D (Planmeca، هلینسکی، فنلاند) گرفته شده بوده و به طور همزمان توسط یک متخصص رادیولوژی دهان، فک و صورت و یک متخصص پریودانتیکس مورد ارزیابی قرار گرفتند (Inter observer Agreement = 0.93 و Intera observer Agreement = 0.88) در موارد شک نیز با یک جراح دهان، فک و صورت مشورت شد. کد اخلاق از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان به شماره IR.RUMS.REC.1399.175 اخذ شد.
کلیشه‌های رادیوگرافی که شامل مولر سوم کامل رویش‌یافته، مولر سوم با ریشه‌های فیوز شده یا دایلسریشن، بیماران دارای درمان ارتودنسی از مطالعه خارج شدند. اطلاعات طبق طبقه‌بندی‌هایPell و Gregory، در دو بعد افقی (شکل 1) و عمودی (شکل 2) و طبقهبندی Schiller که به صورت مزیوانگولار، افقی، عمودی و دیستو انگولار گروه‌بندی می‌شود (شکل 3)، ثبت شدند [9-8]. جنسیت بیمار، نوع فک (فک بالا و پایین) و سمت آن و وجود یا عدم وجود ضایعه (رادیولوسنت یا رادیواپک) در اطراف دندان نیز ثبت شد.
دادههای جمعآوری شده وارد نرمافزار SPSS نسخه 21 شد و برای تجزیه و تحلیل دادهها از روشهای آماری توصیفی و استنباطی استفاده شد. نرمال بودن توزیع فراوانی دادهها توسط آزمون Shapiro-Wilk مورد تأیید قرار گرفت (05/0<P). سپس برای بررسی تفاوت بین گروه‌ها از آزمون t مستقل و آزمون مجذور کای استفاده شد. سطح معنیداری در آزمونها 05/0 در نظر گرفته شد.
موضوع دندانهای نهفته به دلیل اهمیت فراوانی که دارد در اکثر شاخه‌های علم دندانپزشکی مورد بحث و توجه قرار گرفته است [1]. نهفتگی دندانهای دائمی یک موقعیت پاتولوژیک است که در آن طی محدوده زمانی معمول و مورد انتظار، دندان بدون درمان قادر به رویش در موقعیت عملکردی نرمال نمی‌باشد [2]. هر دندانی که دو سوم از ریشه آن تشکیل شده باشد ولی هنوز به سطح اکلوزال نرسیده باشد، نهفته (Impacted) نامیده می‌شود [3].
شایعترین دندانهای نهفته، مولرهای سوم فک بالا و پایین می‌باشند؛ آخرین دندان‌هایی که رویش پیدا می‌کنند و به احتمال زیاد فضای کافی برای رویش نخواهند داشت [2]. شیوع نهفتگی مولر سوم ممکن است به صورت منطقه‌ای، قومی و نژادی متفاوت باشد [4]، که این مسئله با فاکتورهای مختلفی از جمله: جنسیت، سابقه خانوادگی، فقدان یا وجود آنرمالی در سایر دندان‌ها خصوصاً دندانهای لترال و پرمولر دوم و نیز سایز نسبی فک بالا مرتبط می‌باشد. مشکلات مرتبط با نهفتگی دندان شامل پوسیدگی، بیماری پالپ و پری‌اپیکال، بیماری پریودونتال، اختلال مفصل گیجگاهی فکی (Temporomandibular joint; TMJ)، عفونت ناحیه صورت، تحلیل ریشه دندان مجاور و حتی تومور‌های دهان و سر و گردن می‌باشد [5].
حضور مولر سوم نهفته، میزان استخوان را در سطح دیستال مولر دوم مجاور کاهش می‌دهد و گاهی این تحلیل به حدی است که علاوه بر ایجاد مشکلات پریودنتال، سبب فشار از جانب مولر سوم نهفته بر روی ریشه دندان مجاور و تحلیل ریشه می‌شود [6]. فولیکول دندانی هایپرپلاستیک، کیست دنتی‌ژروس و کیستهای ادنتوژنیک رایجترین مشکلات مشاهده شده در نهفتگی دندان هستند. به این علت خارج کردن پروفیلاکتیک دندانهای مولر سوم برای پیشگیری از بیماریهای بعدی تجویز شده است [5[. لذا افزایش دانش دندانپزشکان در خصوص دندانهای نهفته که شیوع فراوانی در اقدامات بالینی روزمره دارد بر اهمیت تشخیص و مداخله زود هنگام برای جلوگیری از پیامدهای مضر احتمالی تأکید میکند [7].
هدف از این مطالعه تعیین شیوع و موقعیت دندانهای نهفته عقل بالا و پایین در تصاویر رادیوگرافی پانورامیک بیماران برای نخستین بار در شهرستان رفسنجان در سال 1398 می‌باشد تا با توجه به آن بتوان با تمرکز بهتر بر مسئله غربالگری در سنین پایینتر و هم‌چنین آگاهی بخشی بیش‌تر به دندانپزشکان، از عوارض یاد شده به‌دنبال نهفتگی دندان عقل جلوگیری شود.
مواد و روش‌ها
در این مطالعه مقطعی، گذشته نگر تعداد 1200 کلیشه رادیوگرافی پانورامیک جهت ارزیابی شیوع و موقعیت مولر سوم نهفته فک بالا و پایین بررسی شدند. رادیوگرافی‌های پانورامیک در بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی و یک کلینیک تخصصی فک و صورت واقع در شهرستان رفسنجان در طول سال 1398 بهوسیله دستگاه رادیوگرافی خارج دهانی پانورامیک مدل PromaX 3D (Planmeca، هلینسکی، فنلاند) گرفته شده بوده و به طور همزمان توسط یک متخصص رادیولوژی دهان، فک و صورت و یک متخصص پریودانتیکس مورد ارزیابی قرار گرفتند (Inter observer Agreement = 0.93 و Intera observer Agreement = 0.88) در موارد شک نیز با یک جراح دهان، فک و صورت مشورت شد. کد اخلاق از کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان به شماره IR.RUMS.REC.1399.175 اخذ شد.
کلیشه‌های رادیوگرافی که شامل مولر سوم کامل رویش‌یافته، مولر سوم با ریشه‌های فیوز شده یا دایلسریشن، بیماران دارای درمان ارتودنسی از مطالعه خارج شدند. اطلاعات طبق طبقه‌بندی‌هایPell و Gregory، در دو بعد افقی (شکل 1) و عمودی (شکل 2) و طبقهبندی Schiller که به صورت مزیوانگولار، افقی، عمودی و دیستو انگولار گروه‌بندی می‌شود (شکل 3)، ثبت شدند [9-8]. جنسیت بیمار، نوع فک (فک بالا و پایین) و سمت آن و وجود یا عدم وجود ضایعه (رادیولوسنت یا رادیواپک) در اطراف دندان نیز ثبت شد.
دادههای جمعآوری شده وارد نرمافزار SPSS نسخه 21 شد و برای تجزیه و تحلیل دادهها از روشهای آماری توصیفی و استنباطی استفاده شد. نرمال بودن توزیع فراوانی دادهها توسط آزمون Shapiro-Wilk مورد تأیید قرار گرفت (05/0<P). سپس برای بررسی تفاوت بین گروه‌ها از آزمون t مستقل و آزمون مجذور کای استفاده شد. سطح معنیداری در آزمونها 05/0 در نظر گرفته شد.
شکل 1- انواع نهفتگی افقی از راست به چپ به ترتیب III، II، I
شکل 2- انواع نهفتگی عمودی از راست به چپ به ترتیب C، B، A
شکل 3- موقعیت نهفتگی براساس طبقهبندیSchiller افقی (بالا راست)، دیستوانگولار (بالا چپ)، عمودی (پایین راست)، مزیوانگولار (پایین چپ)
نتایج
در این مطالعه تعداد 1200 نفر شامل 722 زن (16/60 درصد) و 478 مرد (84/39 درصد) شرکت داشتند و تعداد دندان نهفته 2183 (48/45 درصد) گزارش شد. در فک بالا تعداد دندانهای نهفته زنان در کوادرانت راست 285 (84/31 درصد)، چپ 290 (40/32 درصد) و مردان در کوادرانت راست 159 (76/17 درصد) و چپ 161 (98/17 درصد) است. در فک پایین نیز تعداد دندانهای نهفته زنان در کوادرانت راست 371 (80/28 درصد) و چپ 402 (21/31 درصد) و مردان در کوادرانت راست 240 (63/18 درصد) و چپ 275 (35/21 درصد) بود.
نهفتگی مولر سوم در فک بالا با جنسیت ارتباط معناداری داشت (021/0=P)، درحالیکه در فک پایین چنین ارتباطی مشاهده نشد (05/0<P). از این تعداد دندان نهفته، 581(41/48 درصد) نفر تک دندان، 374(16/31درصد) نفر دو دندان، 126(05/10درصد) نفر سه دندان و 119(83/9درصد) نفر چهار دندان نهفته داشتند. در فک بالا از بین 895 دندان، تنها 21 دندان (34/2 درصد) و در فک پایین از بین 1288 دندان، 132 دندان (24/10 درصد) دارای ضایعه بودند. نهفتگی مولر سوم در فک پایین با وجود ضایعه ارتباط معناداری داشت (001/0=P)، درحالیکه در فک بالا چنین ارتباطی وجود نداشت (05/0<P) .
بررسی بروز مولر سوم نهفته برحسب معیارهای نهفتگی در جدول 1 گزارش شده است. به‌طور کلی از بین 2183 دندان، 798 دندان (55/36 درصد) در موقعیت عمودی، 966 دندان (25/44 درصد) در موقعیت مزیوانگولار، 168 دندان (69/7 درصد) در موقعیت دیستوانگولار و 251 دندان (49/11 درصد) در موقعیت افقی قرار داشتند. در نتیجه، بیش‌ترین فراوانی مربوط به موقعیت مزیوانگولار و کم‌ترین فراوانی مربوط به موقعیت دیستوانگولار است. نهفتگی مولر سوم در هر دو کوادرانت فک بالا با زاویه نهفتگی ارتباط معناداری داشت درحالیکه در فک پایین تنها در کوادرانت راست این ارتباط وجود داشت (032/0=P).
به طور کلی از بین 2183 دندان، 139 دندان (36/6 درصد) نهفتگی عمودی A، 662 دندان (32/30 درصد) نهفتگی عمودی B و 1382(30/63 درصد) نهفتگی عمودی C داشتند. در نتیجه، بیش‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی عمودی C و کم‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی عمودی A است. میزان نهفتگی مولر سوم تنها در کوادرانت راست بالا با نهفتگی عمودی ارتباط معناداری داشت (024/0=P).
در این مطالعه تعداد 1200 نفر شامل 722 زن (16/60 درصد) و 478 مرد (84/39 درصد) شرکت داشتند و تعداد دندان نهفته 2183 (48/45 درصد) گزارش شد. در فک بالا تعداد دندانهای نهفته زنان در کوادرانت راست 285 (84/31 درصد)، چپ 290 (40/32 درصد) و مردان در کوادرانت راست 159 (76/17 درصد) و چپ 161 (98/17 درصد) است. در فک پایین نیز تعداد دندانهای نهفته زنان در کوادرانت راست 371 (80/28 درصد) و چپ 402 (21/31 درصد) و مردان در کوادرانت راست 240 (63/18 درصد) و چپ 275 (35/21 درصد) بود.
نهفتگی مولر سوم در فک بالا با جنسیت ارتباط معناداری داشت (021/0=P)، درحالیکه در فک پایین چنین ارتباطی مشاهده نشد (05/0<P). از این تعداد دندان نهفته، 581(41/48 درصد) نفر تک دندان، 374(16/31درصد) نفر دو دندان، 126(05/10درصد) نفر سه دندان و 119(83/9درصد) نفر چهار دندان نهفته داشتند. در فک بالا از بین 895 دندان، تنها 21 دندان (34/2 درصد) و در فک پایین از بین 1288 دندان، 132 دندان (24/10 درصد) دارای ضایعه بودند. نهفتگی مولر سوم در فک پایین با وجود ضایعه ارتباط معناداری داشت (001/0=P)، درحالیکه در فک بالا چنین ارتباطی وجود نداشت (05/0<P) .
بررسی بروز مولر سوم نهفته برحسب معیارهای نهفتگی در جدول 1 گزارش شده است. به‌طور کلی از بین 2183 دندان، 798 دندان (55/36 درصد) در موقعیت عمودی، 966 دندان (25/44 درصد) در موقعیت مزیوانگولار، 168 دندان (69/7 درصد) در موقعیت دیستوانگولار و 251 دندان (49/11 درصد) در موقعیت افقی قرار داشتند. در نتیجه، بیش‌ترین فراوانی مربوط به موقعیت مزیوانگولار و کم‌ترین فراوانی مربوط به موقعیت دیستوانگولار است. نهفتگی مولر سوم در هر دو کوادرانت فک بالا با زاویه نهفتگی ارتباط معناداری داشت درحالیکه در فک پایین تنها در کوادرانت راست این ارتباط وجود داشت (032/0=P).
به طور کلی از بین 2183 دندان، 139 دندان (36/6 درصد) نهفتگی عمودی A، 662 دندان (32/30 درصد) نهفتگی عمودی B و 1382(30/63 درصد) نهفتگی عمودی C داشتند. در نتیجه، بیش‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی عمودی C و کم‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی عمودی A است. میزان نهفتگی مولر سوم تنها در کوادرانت راست بالا با نهفتگی عمودی ارتباط معناداری داشت (024/0=P).
جدول 1- گزارش فراوانی مولر سوم نهفته برحسب معیارهای نهفتگی آن در شهرستان رفسنجان و در سال 1398.
| معیارهای نهفتگی مولر سوم | راست (درصد) تعداد |
چپ (درصد) تعداد |
کل (درصد) تعداد |
|
| فک بالا | ||||
| زاویه نهفتگی دندان زاویه نهفتگی دندان عقل براساس طبقهبندی Schiller | مزیوانگولار | (66/46) 125 | (4/53) 143 | (00/100) 268 |
| عمودی | (66/49) 232 | (43/50) 236 | (00/100) 468 | |
| افقی | (00/45) 9 | (00/55) 11 | (00/100) 20 | |
| دیستوانگولار | (13/56) 78 | (97/43) 61 | (00/100) 139 | |
| عمق نهفتگی براساس طبقهبندی Pell و Gregory | A | (84/42) 6 | (26/57) 8 | (00/100) 14 |
| B | (00/50) 66 | (00/50) 66 | (00/100) 132 | |
| C | (76/49) 372 | (34/50) 377 | (00/100) 749 | |
| وجود ضایعه | (86/23) 5 | (24/76) 16 | (00/100) 21 | |
| مجموع |
(63/49) 444 | (47/50) 451 | (00/100) 895 | |
| فک پایین | ||||
| زاویه نهفتگی دندان عقل براساس طبقهبندی شیلر | مزیوانگولار | (73/46) 326 | (37/53) 372 | (00/100) 698 |
| عمودی | (66/50) 167 | (33/49) 163 | (00/100) 330 | |
| افقی | (66/44) 103 | (33/55) 128 | (00/100) 231 | |
| دیستوانگولار | (73/51) 15 | (37/48) 14 | (00/100) 29 | |
| عمق نهفتگی براساس طبقهبندی Pell و Gregory | A | (00/44) 55 | (00/56) 70 | (00/100) 125 |
| B | (33/46) 246 | (66/53) 284 | (00/100) 530 | |
| C | (00/49) 310 | (00/51) 323 | (00/100) 633 | |
| رابطه نهفتگی عقل پایین با راموس براساس طبقهبندی Pell و Gregory | I | (33/53) 233 | (66/46) 203 | (00/100) 436 |
| II | (00/45) 345 | (00/55) 422 | (00/100) 767 | |
| III | (86/38) 33 | (24/61) 52 | (00/100) 85 | |
| وجود ضایعه | (50/48) 64 | (50/51) 68 | (00/100) 132 | |
| مجموع | (65/47) 611 | (45/47) 611 | (00/100) 1288 | |
بحث
مطالعه حاضر با هدف تعیین شیوع و موقعیت دندانهای مولر سوم نهفته در شهرستان رفسنجان در سال 1398 انجام شد. این مطالعه برروی تصاویر پانورامیک انجام گرفت، رادیوگرافی پانورامیک به عنوان روش پایه جهت شناسایی حضور دندان نهفته، زاویه نهفتگی، موانع آناتومیکی پیشگیری از رویش دندان نرمال، میزان استخوان اطراف، ارتباط با دندان مجاور و ساختارهای حیاتی در مطالعات اپیدمیولوژی، به دلیل ویژگی‌های اقتصادی و عملی‌شان، استفاده می‌شوند [10].
مطالعات نشان دادند که حدود 7/72 درصد جمعیت جهان، دارای حداقل یک دندان نهفته هستند (معمولاً دندان مولر سوم مندیبل) و شیوع نهفتگی در زنان بیش‌تر از مردان می‌باشد [11]. نتایج این مطالعه نیز نشان داد که میزان شیوع دندانهای نهفته در زنان بیش‌تر از مردان بوده است (62 درصد زنان در مقابل 38 درصد در مردان)، که با سایر مطالعات مطابقت داشت [13-12، 8]. شیوع بیش‌تر نهفتگی در زنان احتمالاً به علت کوچکتر بودن ابعاد فک آنان نسبت به مردان است، ولی در مطالعه Ayranci و همکاران [4]، شیوع نهفتگی در هر دو جنسیت مشابه بود که البته در این زمینه به مطالعات وسیعتری نیاز است تا بتوان به نتایج جامع‌تری دست یافت.
در فک بالا و یک کوادرانت فک پایین نشان داده شده شد نهفتگی مولر با زاویه نهفتگی آن رابطه معنی‌دار دارد و بیش‌ترین فراوانی مربوط به موقعیت عمودی بود و نهفتگی عمودی که با نتایج سایر مطالعات [5، 14]، مطابقت داشت اما برخی مطالعات دو نوع مزیوانگولار [15]، و دیستوانگلار [12] را نیز به عنوان شایعترین شکل معرفی کرده‌اند که این عدم همخوانی در نتایج می‌تواند به دلیل تفاوتهای نژادی در مطالعات مختلف باشد. در فک پایین، بیش‌ترین فراوانی مربوط به موقعیت مزیوانگولار بود که با سایر مطالعات در ایران [13، 8]، و سایر کشورها مطابقت داشت [14]، در مطالعات دیگر دو موقعیت عمودی [14، 5] و دیستولینگوال [12] نیز شایعتر بودهاند.
از نظر نهفتگی عمودی، بیش‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی عمودی C و کم‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی عمودی A بود که تفاوتی از نظر شیوع نهفتگی عمودی در دو فک مشاهده نشد. از نظر شیوع نهفتگی عمودی در فک بالا با نتیجه مطالعه Pillai و همکاران [14]، مطابقت داشت ولی در برخی مطالعات [8]، نهفتگی A و در مطالعه Khani [9]، نهفتگی B، شایعترین نوع نهفتگی در فک پایین بودند که ممکن است این تفاوت به علت در نظر نگرفتن محدودیت سنی در مطالعه حاضر باشد. هم‌چنین نشان داده شد نهفتگی عمودی در فک بالا سمت راست از سایرین بیش‌تر است
از نظر نهفتگی افقی، بیش‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی افقی کلاس II و کم‌ترین فراوانی مربوط به نهفتگی افقی کلاس III بود که در مطالعه Eshghpour و همکاران همانند این مطالعه شایعترین نوع نهفتگی کلاس II بود، اگرچه در مطالعه Khani و همکاران [9]، در جمعیت ایرانی کلاس III و در مطالعه Kumar و همکاران [8]، کلاس I شایعترین نهفتگی بود که می‌تواند به علت در نظر گرفتن محدودیت سنی، تفاوت در نژاد و عادات غذایی متفاوت جوامع مورد مطالعه در این مطالعات باشد. هم‌چنین نشان داده شد نهفتگی مولر سوم در فک پایین بیش‌تر می‌تواند همراه با ضایعه باشد، که با سایر یافته ها همسو بود [15، 9].
با توجه به اینکه در نژادها و ملل مختلف آمار شیوع دندانهای نهفته در فک‌ها می‌تواند متفاوت باشد [12-11]، این مطالعه با هدف تعیین شیوع و موقعیت دندانهای مولر سوم نهفته در بیماران مراجعه‌کننده به بخش رادیولوژی دانشکده دندانپزشکی و یک کلینیک تخصصی واقع در شهرستان رفسنجان در بازه زمانی تیرماه 1398 تا تیرماه 1399 صورت پذیرفت. با توجه به محدودیت‌های مططالعه حاضر، انجام مطالعات آینده‌نگر چند مرکزی به منظور تعیین شیوع این پدیده در جمعیت ایرانی توصیه می‌شود و هم‌چنین عوامل دیگری نیز بر شیوع نهفتگی مؤثر هستند، لذا توصیه می‌شود که در مطالعات بعدی نژادهای منطقه‌ای و دارای عادات غذایی متفاوت با در نظر گرفتن محدودیت سنی مورد بررسی قرار گیرند.
نتیجه‌گیری
بر اساس نتایج به دست آمده، شیوع دندانهای نهفته در شهرستان رفسنجان نسبتاً بالا بوده و شیوع دندان مولرسوم نهفته در زنان بیش‌تر از مردان و در فک پایین بیش‌تر از فک بالا بود. هم‌چنین شایع ترین زاویه نهفتگی، نوع عمودی و پس از آن مزیوانگولار بوده بوده است. این موضوع، بیان‌گر ضرورت انجام غربالگری، تشخیص و درمان به موقع را به منظور کاهش عوارض و پیشگیری از آسیب‌های متعدد فردی و درمانی و اقتصادی می‌باشد.
References
[1] Staderini E, Patini R, Guglielmi F, Camodeca A, Gallenzi P. How to manage impacted third molars: Germectomy or delayed removal? A systematic literature review. Medicina 2019; 55(3): 79.
[2] Hupp JR, Tucker MR, Ellis E. Contemporary oral and maxillofacial surgery-e-book: Elsevier Health Sciences 2019; 160-76.
[3] Syed KB, Alshahrani FS, Alabsi WS, Alqahtani ZA, Hameed MS, Mustafa AB, et al. Prevalence of distal caries in mandibular second molar due to impacted third molar. JCDR 2017; 11(3): ZC28-30.
[4] Ayrancı F, Omezli MM, Sivrikaya EC, Rastgeldi Z. Prevalence of Third Molar Impacted Teeth: A Cross-Sectional Study Evaluating Radiographs of Adolescents. JCEI 2016; 8(2): 50-3.
[5] Shoshani-Dror D, Shilo D, Ginini JG, Emodi O, Rachmiel A. Controversy regarding the need for prophylactic removal of impacted third molars: An overview. Quintessence Int 2018; 49(8): 653-662.
[6] Newman M. Ta Ei HH, Carranza FA. Clinical periodontology. 9th ed. Philadelphia: WB Saunders 2015; 599-600.
[7] Kaczor-Urbanowicz K, Zadurska M, Czochrowska E. Impacted Teeth: An Interdisciplinary Perspective. Adv Clin Exp Med 2016; 25(3): 575-85.
[8] Kumar VR, Yadav P, Kahsu E, Girkar F, Chakraborty R. Prevalence and Pattern of Mandibular Third Molar Impaction in Eritrean Population: A Retrospective Study. J Contemp Dent Pract 2017; 18(2): 100-106
[9] Khani M, Sharifzadeh G, Nourbakhsh SR. Evaluation of the position of mandibular third molar hidden teeth and its effect on second adjacent molar teeth in panoramic radiography in patients referring to Birjand Dental School in 2018-19. Journal of Birjand University of Medical Sciences 2020; 27(3): 291-300. [Farsi]
[10] Cederhag J, Lundegren N, Alstergren P, Shi XQ, Hellén-Halme K. Evaluation of panoramic radiographs in relation to the mandibular third molar and to incidental findings in an adult population. Eur J Dent 2021; 15(2): 266-72.
[11] Hekmatfar S, Bagheri A, Jafari K, Zarei S, Heidarzadeh Z. Incidence of dental developmental anomalies in permanent dentition among Ardabil population, Iran, in 2015-2016. JOHOE 2018; 7(2): 64-8.
[12] Arabion H, Gholami M, Dehghan H, Khalife H. Prevalence of impacted teeth among young adults: A retrospective radiographic study. J Dent Mater Tech 2017; 6(3): 131-7.
[13] Eshghpour M, Shaban B, Sarfarzi S, Samieirad S. Frequency and Difficulty Score of Lower Third Molar Impaction in the Patients Referring to the Oral and Maxillofacial Surgery Department of Mashhad Dental School (2017-2018). JMDS 2018; 42(4): 340-7. [Farsi]
[14] Pillai AK, Thomas S, Paul G, Singh SK, Moghe S. Incidence of impacted third molars: A radiographic study in People's Hospital, Bhopal, India. J Oral Biol Craniofac Res 2014; 4(2): 76-81.
[15] Carter K, Worthington S. Predictors of third molar impaction: a systematic review and meta-analysis. J Dent Res 2016; 95(3): 267-76.
[2] Hupp JR, Tucker MR, Ellis E. Contemporary oral and maxillofacial surgery-e-book: Elsevier Health Sciences 2019; 160-76.
[3] Syed KB, Alshahrani FS, Alabsi WS, Alqahtani ZA, Hameed MS, Mustafa AB, et al. Prevalence of distal caries in mandibular second molar due to impacted third molar. JCDR 2017; 11(3): ZC28-30.
[4] Ayrancı F, Omezli MM, Sivrikaya EC, Rastgeldi Z. Prevalence of Third Molar Impacted Teeth: A Cross-Sectional Study Evaluating Radiographs of Adolescents. JCEI 2016; 8(2): 50-3.
[5] Shoshani-Dror D, Shilo D, Ginini JG, Emodi O, Rachmiel A. Controversy regarding the need for prophylactic removal of impacted third molars: An overview. Quintessence Int 2018; 49(8): 653-662.
[6] Newman M. Ta Ei HH, Carranza FA. Clinical periodontology. 9th ed. Philadelphia: WB Saunders 2015; 599-600.
[7] Kaczor-Urbanowicz K, Zadurska M, Czochrowska E. Impacted Teeth: An Interdisciplinary Perspective. Adv Clin Exp Med 2016; 25(3): 575-85.
[8] Kumar VR, Yadav P, Kahsu E, Girkar F, Chakraborty R. Prevalence and Pattern of Mandibular Third Molar Impaction in Eritrean Population: A Retrospective Study. J Contemp Dent Pract 2017; 18(2): 100-106
[9] Khani M, Sharifzadeh G, Nourbakhsh SR. Evaluation of the position of mandibular third molar hidden teeth and its effect on second adjacent molar teeth in panoramic radiography in patients referring to Birjand Dental School in 2018-19. Journal of Birjand University of Medical Sciences 2020; 27(3): 291-300. [Farsi]
[10] Cederhag J, Lundegren N, Alstergren P, Shi XQ, Hellén-Halme K. Evaluation of panoramic radiographs in relation to the mandibular third molar and to incidental findings in an adult population. Eur J Dent 2021; 15(2): 266-72.
[11] Hekmatfar S, Bagheri A, Jafari K, Zarei S, Heidarzadeh Z. Incidence of dental developmental anomalies in permanent dentition among Ardabil population, Iran, in 2015-2016. JOHOE 2018; 7(2): 64-8.
[12] Arabion H, Gholami M, Dehghan H, Khalife H. Prevalence of impacted teeth among young adults: A retrospective radiographic study. J Dent Mater Tech 2017; 6(3): 131-7.
[13] Eshghpour M, Shaban B, Sarfarzi S, Samieirad S. Frequency and Difficulty Score of Lower Third Molar Impaction in the Patients Referring to the Oral and Maxillofacial Surgery Department of Mashhad Dental School (2017-2018). JMDS 2018; 42(4): 340-7. [Farsi]
[14] Pillai AK, Thomas S, Paul G, Singh SK, Moghe S. Incidence of impacted third molars: A radiographic study in People's Hospital, Bhopal, India. J Oral Biol Craniofac Res 2014; 4(2): 76-81.
[15] Carter K, Worthington S. Predictors of third molar impaction: a systematic review and meta-analysis. J Dent Res 2016; 95(3): 267-76.
Prevalence and Position of Impacted Third Molars in Rafsanjan City in 2019- 2020: A Short Report
S. Salari Sedigh[7], N. Zeini[8], M. Sadeghi[9], M. Razifar[10], Z. Shai[11], M. Barzegar[12]
Received: 26/09/21 Sent for Revision: 17/10/21 Received Revised Manuscript: 18/01/22 Accepted: 19/01/22
Background and Objectives: The presence of impacted teeth is a common phenomenon and is considerably prevalent in different societies. This study aimed to determine the prevalence and position of impacted third molars in Rafsanjan, Iran in 2019-2020.
Materials and Methods: In this cross-sectional retrospective study, 1200 panoramic radiographs were examined. The tooth position and angle of impaction was recorded and determined by two specialists. Independent t-test and chi-square test were used for statistical analysis.
Results: C vertical position with 1382 teeth (63.33%) and horizontal class II position in the mandible with 767 teeth (59.54%) were the most common. A statistically significant relationship was observed between the position of the mandibular third molars and the presence of lesion (p=0.001).
Conclusion: This study showed a relatively high frequency of impacted teeth in patients in Rafsanjan city. Therefore, given the occurrence of common complications such as caries and periodontal diseases caused by impacted teeth, accurate screening, timely diagnosis, and proper treatment are recommended.
Key words: Impacted tooth, Third molar tooth, Prevalence, Position, Rafsanjan
Funding: This study did not have any funds.
Conflict of interest: None declared.
Ethical approval: The Ethics Committee of Rafsanjan University of Medical Sciences approved the study (IR.RUMS.REC.1399.175).
How to cite this article: Salari Sedigh S, Zeini N, Sadeghi M, Razifar M, Shai Z, Barzegar M. Prevalence and Position of Impacted Third Molars in Rafsanjan City in 2019-2020: A Short Report. J Rafsanjan Univ Med Sci 2022; 20 (11): 1279-88. [Farsi]
[2]- استادیار، گروه رادیولوژی دهان،فک و صورت، دانشکده دندانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
تلفن: 34280008-034 دورنگار: 34280031-034، پست الکترونیکی: negarzeini@yahoo.com
تلفن: 34280008-034 دورنگار: 34280031-034، پست الکترونیکی: negarzeini@yahoo.com
ORCIDE: 0000-0002-1571-3842
[8]- Assistant Prof., Dept. of Oral and Maxillofacial Radiology, School of Dentistry, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsenjan, Iran
ORCIDE: 0000-0003-0432-8751
)Corresponding Author) Tel: (034) 34280031, Fax: (034) 34280008, E-mail: negarzeini@yahoo.com
ORCIDE: 0000-0003-0432-8751
)Corresponding Author) Tel: (034) 34280031, Fax: (034) 34280008, E-mail: negarzeini@yahoo.com
[9]- Prof., Dept. of Restorative Dentistry, School of Dentistry, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsenjan, Iran
ORCID: 0000-0001-8384-3051
ORCID: 0000-0001-8384-3051
[10]- Assistant Prof., Dept. of Endodontics, School of Dentistry, Kerman University of Medical Sciences, Kerman, Iran
ORCIDE: 0000-0002-8795-9593
ORCIDE: 0000-0002-8795-9593
[11]- Dentistry Student, School of Dentistry, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsenjan, Iran, ORCIDE: 0000-0002-1921-4258
[12]- Dentistry Student, School of Dentistry, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsenjan, Iran, ORCIDE: 0000-0002-6172-2555
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
دندان پزشكي
دریافت: 1400/6/27 | پذیرش: 1400/11/2 | انتشار: 1400/12/2
دریافت: 1400/6/27 | پذیرش: 1400/11/2 | انتشار: 1400/12/2
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
