جلد 21، شماره 10 - ( 10-1401 )                   جلد 21 شماره 10 صفحات 1084-1071 | برگشت به فهرست نسخه ها

Ethics code: IR.RUMS.REC.1398.147


XML English Abstract Print


Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:

ٍEsmaeili Ranjbar F, Ahmadinia H, Rezaeian M, Sanji Rafsanjani M, Gorouhi S, Esmaeili Ranjbar A. Assessment of Nurses' Awareness of the Latest Cardiopulmonary Resuscitation Instructions in Ali Ibn Abitalib Hospital in Rafsanjan in 2019: A Descriptive Study. JRUMS 2023; 21 (10) :1071-1084
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-6586-fa.html
اسماعیلی رنجبر فائزه، احمدی نیا حسن، رضائیان محسن، سنجی رفسنجانی مجتبی، گروهی شکیبا، اسمعیلی‌رنجبر افسانه. بررسی میزان آگاهی پرستاران از آخرین دستورالعمل‌های احیاء قلبی-ریوی در بیمارستان علی‌ابن‌ابیطالب (ع) رفسنجان در سال 1398: یک مطالعه توصیفی. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. 1401; 21 (10) :1071-1084

URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-6586-fa.html


دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
متن کامل [PDF 310 kb]   (316 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (612 مشاهده)
متن کامل:   (1006 مشاهده)
مقاله پژوهشی
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 21، دی 1401، 1084-1071
بررسی میزان آگاهی پرستاران از آخرین دستورالعمل­های احیاء قلبی-ریوی در بیمارستان علی‌ابن‌ابیطالب (ع) رفسنجان در سال 1398: یک مطالعه توصیفی

فائزه اسماعیلی رنجبر[1]، حسن احمدی نیا[2]، محسن رضائیان[3]، مجتبی سنجی رفسنجانی[4]، شکیبا گروهی[5]،
افسانه اسمعیلی‌رنجبر[6]

دریافت مقاله: 21/03/1401 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 08/05/1401 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 30/09/1401       پذیرش مقاله: 03/10/1401


چکیده
زمینه و هدف: احیاء قلبی-ریوی (Cardiopulmonary resuscitation) روشی مداخله­ای در به تأخیر انداختن مرگ یا پیش‌گیری از مرگ در افراد دچار ایست قلبی-ریوی است. با توجه به این­که پرستاران معمولاً اولین افرادی هستند که با چنین موردی مواجهه می‌شوند، لذا هدف از این مطالعه، تعیین میزان آگاهی پرستاران از آخرین دستورالعمل­های احیاء قلبی-ریوی در بیمارستان علی‌ابن‌ابی‌طالب(ع) رفسنجان می­باشد.
مواد و روش­ها: در این مطالعه توصیفی، میزان آگاهی 279 نفر از پرستاران از دستورالعمل­های احیاء قلبی-ریوی در بیمارستان علی‌ابن‌ابی‌طالب (ع) رفسنجان در سال 1398 مورد بررسی قرار گرفت. افراد به صورت سرشماری انتخاب شدند. سطح آگاهی پرستاران با استفاده از پرسش­نامه­­ای برگرفته از آخرین دستورالعمل­های احیاء قلبی-ریوی بر اساس گایدلاین­های انجمن قلب آمریکا اندازه­گیری شد. تجزیه و تحلیل داده­ها با استفاده از آزمون­های t مستقل، آنالیز واریانس یک­طرفه، مجذور کای و دقیق فیشر انجام شد.
یافته­ها: میانگین و انحراف معیار سن افراد شرکت­کننده در این مطالعه 01/7 ± 59/34 سال بود که 182 نفر (2/65 درصد) زن و بقیه مرد بودند. نمره آگاهی افراد 57/5 ± 84/71 (بیشترین نمره 06/84 و کمترین 17/52) برآورد گردید که 9 نفر (2/3 درصد) سطح آگاهی ضعیف، 255 نفر (4/91 درصد) خوب و 15 نفر (4/5 درصد) دارای سطح آگاهی عالی بودند. سطح آگاهی پرستارانی که سابقه گذراندن دوره احیاء قلبی-ریوی را داشتند نسبت به سایرین معنادار نبود (544/0=P).
نتیجه­گیری: سطح آگاهی اکثر پرستاران در مورد احیاء قلبی-ریوی خوب می­باشد و پیشنهاد می­شود جهت افزایش سطح آگاهی پرستاران، آموزش عملی، انجام تمرینات و ارزیابی­های دوره­ای در حیطه احیاء قلبی-ریوی برای پرستاران در نظر گرفته شود.
واژه­های کلیدی: احیاء قلبی-ریوی، پرستاران، آگاهی، ایست قلبی-ریوی، رفسنجان
 
مقدمه
ایست قلبی-ریوی از عوامل شایع ایجاد مرگ است که به صورت ناگهانی و غیره منــتظره در هر مکان و زمانی می­تواند رخ دهد ]2-1[ و از این رو از مهم­ترین فوریت­های پزشکی محسوب می­شود که در شرایط غیر قابل پیش­بینی در داخل و خارج از بیمارستان رخ می­دهد ]3[. احیای قلبی-ریوی فرآیندی است با هدف بازگرداندن اعمال حیاتی اعضای مهم بدن به ویژه قلب و مغز در بیمارانی که دچار ایست قلبی شده‌اند که در آن تلاش می­گردد جریان خون و تنفس برقرار شود که این فرآیند دستورالعمل و مراحل مشخصی دارد که باید با دقت انجام شود تا کارایی و بهره­وری لازم را داشته باشد ]4[. شاخص احیاء موفق قلبیریوی یکی از شاخص­های مهم بررسی اورژانسی می­باشد و بالا بودن آمار احیاهای موفق قلبی- ریوی از نشانه­های موفقیت اورژانس محسوب می­گردد ]3[. در صورتی که احیاء قلبی- ریوی با سرعت و دقت لازم انجام شود در بسیاری از موارد ایست قلبی قابل بازگشت است ]5[. از طرفی احیاء قلبی-ریوی عوارضی همچون نفخ­، پارگی معده، شکسته شدن دنده­­ها، جدا شدن دنده­ها از استرنوم، کوفتگی ریوی، پنوموتوراکس، کوفتگی میوکارد، افیوژن خونریزی ­دهنده پریکارد، پارگی طحال یا پارگی کبد دارد که می­تواند منجر به مشکلات زیادی برای فرد نجات یافته شود ]6، 4[. از جمله عوارض دراز مدت احیاء قلبی-ریوی می­توان به خونریزی دستگاه گوارش، ذات­الریه و ایست مکرر قلبی-ریوی اشاره کرد و شایع­ترین علت مرگ در بیماران احیاء شده آسیب مغزی ناشی از هیپوکسی طولانی ­مدت است ]4[. اهمیت موضوع عوارض ناشی از احیاء قلبیریوی باعث توجه هر چه بیشتر به موضوع یادگیری فرآیند احیاء قلبی-ریوی توسط پرسنل درمان به ویژه پرستاران و افزایش سطح آگاهی می­شود ]7-4[.
اگاهی تیم احیاء در انجام فرآیند بسیار حائز اهمیت است و پرستاران جزء اولین نفرات تیم درمانی هستند که در مراحل اولیه در بیمارستان با چنین بیمارانی روبرو می­گردند و لزوم آموزش و تمرین در امر احیاء قلب و ریه برای پرستاران حائز اهمیت است و پرستارانی که در بخش­های بیمارستانی کار میکنند، باید بدانند که نقش بسیار حساسی دارند و بایستی از آگاهی کافی در مورد چگونگی عملیات حیات­بخش برخوردار باشند، زیرا این مسأله بر حیات و زندگی بیمار تأثیر دارد. بنابراین عدم شایستگی پرستاران در رویه حفظ حیات، که اولین امدادرسان به بیماران هستند، می­تواند منجر به از دست رفتن فرصت نجات بیمار شود] 9-8[. با اینکه بیش از 40 سال از آغاز انجام این فرآیند می­گذرد، همچنان میزان مرگ و میر ناشی از این فرآیند ایست قلبی- ریوی بالاست و در کشورهای پیشرفته میزان بقاء ناشی از ایست قلبی در خارج و داخل بیمارستان به ترتیب 10 درصد و کمتر از 30 درصد است ]10[. گزارش­ها در مورد میزان بقاء ناشی از ایست قلبی متفاوت است و به طور کلی میزان بقاء در داخل بیمارستان حدود 2 تا 27 درصد و برای ایست­های خارج بیمارستانی حدود 2 تا 10 درصد گزارش شده است ]14-11[. بنابراین موفقیت و انسجام عملیات احیای قلبی-ریوی در صورتی کسب خواهد شد که اقدامات لازم، اولاً سریع و ثانیاً به طور کامل و پشت سر هم صورت گیرد ]15[ چنان‌چه احیاء سریع انجام شود، در60-40 درصد موارد باعث نجات جان بیماران می­شود ولی موفقیت احیاء مستلزم مهارت و عملکرد افراد احیاء­کننده است و نجات بیمار در لحظات بحرانی جدال با مرگ و زندگی، تنها وابسته به میزان دانش، آگاهی و چیره دستی افراد حاضر بر بالین است و در این لحظات، وجود نیروی کارآمد و برخوردار از دانش و مهارت از جمله حقوق مسلم بیمار است ]16[.
با توجه به اهمیت آگاهی پرستاران از فرآیند احیاء قلبی-ریوی و در راستای بهبود فرآیند احیاء قلبی-ریوی جهت نجات جان بیماران، این مطالعه با هدف تعیین میزان آگاهی پرستاران از آخرین دستورالعمل­های احیاء قلبی-ریوی در بیمارستان علی­ابن­ابیطالب (ع) رفسنجان انجام شد.
مواد روش­ها
این مطالعه توصیفی با هدف تعیین میزان آگاهی پرستاران از اقدامات احیاء قلبی-ریوی در بیمارستان علی‌ابن‌ابی‌طالب (ع) رفسنجان در سال 1398 انجام شد. جامعه پژوهش شامل کارکنان پرستاری شاغل در بخش­های مختلف مرکز آموزشی درمانی حضرت علی‌ابن‌ابی‌طالب (ع) شهرستان رفسنجان (شامل بهیاران، کاردان، کارشناس پرستاری، کارشناس ارشد پرستاری) بود که به صورت سرشماری از تمام کارکنان واجد شرایط درخواست شد در مطالعه شرکت کنند که در نهایت تعداد 279 نفر از 326 نفر (درصد مشارکت: 58/85)  با رضایت شخصی وارد مطالعه شدند.
معیارهای ورود به مطالعه شامل دارا بودن مدرک بهیاری، کاردانی، کارشناسی و یا کارشناسی ارشد پرستاری و همچنین رضایت و تمایل به مشارکت در پژوهش بود. معیارهای خروج از مطالعه نیز شامل پرسنلی بود که عدم همکاری داشته و پرسش­نامه را به صورت ناقص تکمیل کرده بودند و همچنین پرسنلی که دوره­های احیاء پیشرفته در شش ماه گذشته دیده بودند. پس از دریافت کد اخلاق از دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان (IR.RUMS.REC.1398.147)، پرسش­نامه­ها در اختیار پرستاران بخش­های مختلف بیمارستان علی‌ابن‌ابی‌طالب (ع) شهرستان رفسنجان قرار گرفت. در این پژوهش برای جمع­آوری اطلاعات از یک پرسش­نامه سنجش آگاهی در مورد احیاء قلبی-ریوی و یک پرسش­نامه ثبت اطلاعات دموگرافیک استفاده شد. در این پرسش­نامه­ها اطلاعات پرستاران از آخرین دستورالعمل­های احیاء قلبی-ریوی بر اساس گایدلاین­های انجمن قلب آمریکا سنجیده شد.
چک ­لیست اطلاعات دموگرافیک پرسنل شامل سن، جنس، بخش محل خدمت و سابقه گذراندن دوره احیاء قلبی-ریوی بود و پرسش­نامه سنجش آگاهی احیاء نیز بر اساس دستورالعمل انجمن احیاء قلب آمریکا طراحی شده است، در ابتدا توسط دانشجویان کالج پزشکی کارناتاکا هند مورد استفاده قرار گرفته و در سال 2015 نیز پس از گرفتن تأییدیه کمیته اخلاق، به­روزرسانی شده است. این پرسش­نامه شامل سه بخش می­باشد، اولین بخش آن (8 سؤال) در رابطه با اهمیت احیاء قلبی-ریوی در بالین است، دومین بخش (16 سؤال) به بررسی اهداف اصلی احیاء قلبی-ریوی و دقت انجام آن می­پردازد و بخش سوم (15 سؤال) شامل سؤالاتی است که کارآیی احیاء قلبی-ریوی را می­سنجند. نحوه پاسخ به سؤالات بخش­های اول و سوم به صورت لیکرت­بندی و با عبارت­های: 'نمی­دانم' (نمره 1)، 'نادرست' (نمره 0) و 'درست' (نمره 2) و بخش دوم، قسمت­های 1و 3و 4 با عبارت‌های 'صحیح' (نمره 1) و 'غلط' (نمره 0) و قسمت 2 به صورت چهارگزینه­ای (پاسخ صحیح یک نمره) بود. نمره آگاهی برای هر فرد از مجموع امتیازات 39 سؤال به دست آمد و در نهایت نمرات افراد در بازه­ی صفر تا 100 محاسبه شدند. نمره بالاتر از 80 به عنوان عالی، نمره 80-60 به عنوان خوب و نمره کمتر از 60 به عنوان آگاهی ضعیف قلمداد می­شود ]17[.
جهت تهیه نسخه فارسی این پرسش­نامه، ابتدا نسخه اصلی (انگلیسی) پرسش­نامه توسط محققین به زبان فارسی ترجمه گردید. سپس ترجمه فارسی در اختیار مترجمی که از دانش و مهارت کافی برخوردار بوده و از نسخه اصلی پرسش­نامه آگاهی نداشته قرار داده شد تا به زبان انگلیسی برگردانده شود. در گام بعد، نسخه انگلیسی تهیه شده و نسخه اصلی پرسش‌نامه با یکدیگر مقایسه و در صورتی که آیتم­هایی با نسخه اصلی مغایرت داشت اصلاح شد. جهت بررسی روایی تحقیق از 11 نفر از محققین در این زمینه و متخصصین رشته پزشکی (شامل سه متخصص طب اورژانس، چهار متخصص قلب و عروق، دو متخصص داخلی و دو متخصص اپیدمیولوژی) دعوت به همکاری شدند و شاخص­ روایی محتواییContent Validity Index)  CVI:( و نسبت روایی محتوایی Content Validity Ratio) CVR:( برای تک­تک سؤالات محاسبه شد. شاخص CVR برای سؤالات در محدوده قابل قبول 71 تا 100 درصد و شاخص CVI سؤالات در محدوده 79 تا 100 درصد به دست آمد. برای ارزیابی پایایی و ثبات درونی پرسش­نامه نیز شاخص آلفای کرونباخ بر روی 279 نفر محاسبه شد که این شاخص در این مطالعه برابر با 74/0 به دست آمد. سپس این پرسش­نامه، به منظور جمع­آوری اطلاعات در اختیار پرستاران قرار گرفت. گروه هدف پرستاران شاغل در بخش­های مختلف بیمارستان علی‌بن‌ابیطالب (ع) رفسنجان بودند، این پرسشنامه 39 سؤال داشته و مدت زمان پاسخ‌گویی به سؤالات 90 دقیقه در نظر گرفته شد. جمع­آوری داده­ها حدود  شش ماه زمان برده است.
اطلاعات پس از جمع­آوری، با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 20 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت که در این راستا از آزمون­های t مستقل، آنالیز واریانس یک­طرفه، مجذور کای و آزمون دقیق فیشر استفاده شد. سطح معنی‌داری در آزمون­ها 05/0 در نظر گرفته شد.
نتایج
در این مطالعه 279 نفر با میانگین و انحراف معیار سنی 01/7 ± 59/34 سال که 182 نفر (2/65 درصد) زن بودند شرکت کردند که میانگین و انحراف معیار نمره آگاهی افراد 57/5 ± 84/71 (بیشترین نمره 06/84 و کمترین 17/52) برآورد گردید که 9 نفر (2/3 درصد) سطح آگاهی ضعیف، 255 نفر (4/91 درصد) خوب و 15 نفر (4/5 درصد) عالی داشتند. اطلاعات جمعیت­­شناختی افراد شرکت­­کننده، در جدول 1 گزارش شده است. در مطالعه حاضر، میانگین نمره آگاهی در مردان (67/72) بیشتر از زنان (39/71) و در افرادی که سابقه گذراندن دوره قلبی-ریوی داشتند (91/71)، بیشتر از افراد بدون این سابقه (25/71) بود که البته هیچ­کدام از نظر آماری معنادار نبودند (05/0P>). همچنین بیشترین میانگین بر اساس مدرک تحصیلی به ترتیب مربوط به کارشناسان (11/72) و کارشناسان ارشد (56/71) بود که به این ترتیب نمره آگاهی افراد با تحصیلات بیشتر، بالاتر می­باشد، اگرچه این رابطه نیز معنی‌دار نبود. از طرفی بالاترین میانگین آگاهی مربوط به پرستاران بخش مراقبت­های قلبی (Coronary Care Unit CCU:) و کمترین مربوط به بخش جراحی بود که این رابطه نیز معنی‌دار نبود (جدول 1).
 

جدول 1- توزیع فراوانی و میانگین نمره آگاهی پرستاران بیمارستان علی­ابن­ابیطالب (ع) رفسنجان نسبت به احیای قلبی-ریوی برحسب متغیرهای دموگرافیک
متغیر سطوح متغیر فراوانی درصد میانگین انحراف معیار مقدار P
جنسیت زن 182 3/65 39/71 65/5 069/0*
مرد 97 7/34 67/72 36/5
مدرک تحصیلی بهیار 13 6/4 34/69 11/5 120/0**
کاردان 10 5/3 98/68 13/7
کارشناس 234 2/84 11/72 54/5
کارشناسی ارشد 21 5/7 56/71 11/5
گذراندن دوره  CPR خیر 30 7/10 25/71 22/4 544/0*
بله 249 3/89 91/71 72/5
بخش داخلی 71 4/25 85/70 96/4 071/0**
جراحی 47 8/16 61/70 50/5
اورژانس 56 20 20/72 06/6
CCU 16 7/5 36/74 29/3
ICU 69 7/24 37/72 06/6
اطفال 20 1/7 33/73 24/5

* آزمون t مستقل ** آنالیز واریانس یک­طرفه
 
در بررسی کیفی وضعیت آگاهی افراد شرکت­کننده در مورد آخرین دستورالعمل­های احیای قلبی-ریوی براساس اطلاعات جمعیت­­شناختی نیز، سطح آگاهی 8/3 درصد زنان (7 نفر) ضعیف، 6/89 درصد (163 نفر) خوب و 6/6 درصد (12 نفر) عالی بود، درحالی که این میزان در مردان به ترتیب 1/2، 8/94 و 1/3 درصد بود که رابطه جنسیت معنی‌دار نبود (233/0=P). همچنین براساس مدرک تحصیلی، اکثر افراد (4/91 درصد) سطح آگاهی خوب داشتند درحالی که فقط 15 نفر از افراد با مدرک کارشناسی (4/6 درصد) سطح آگاهی عالی داشتند که رابطه مدرک تحصیلی نیز معنی‌دار نبود. در بررسی بخش­های بیمارستانی نیز، هیچ یک از پرستاران بخش­های CCU و اطفال سطح آگاهی ضعیف نداشتند در حالی که در سایر بخش­ها بین 1 تا 3 پرستار سطح آگاهی ضعیف داشتند. همچنین سطح آگاهی 100 درصد افرادی که سابقه گذراندن دوره احیاء قلبی- ریوی را نداشتند، خوب برآورد گردید، درحالی که در افراد با سابقه گذراندن این دوره، 4/90 درصد (225 نفر) سطح آگاهی خوب داشتند که رابطه بین وضعیت آگاهی با بخش بیمارستانی و سابقه گذراندن دوره احیاء قلبی-ریوی نیز معنادار نبود که اطلاعات تکمیلی در جدول 2 گزارش شده است.
 
جدول 2-  ارتباط بین اطلاعات دموگرافیک و وضعیت آگاهی پرستاران نسبت به احیای قلبی-ریوی (عالی، خوب و ضعیف) در بیمارستان علی­ابن­ابیطالب (ع) رفسنجان
متغیر سطوح متغیر ضعیف
(9n = )
خوب
(255n = )
عالی
(15n = )
مقدار P
جنسیت زن (8/3) 7 (6/89) 163 (6/6) 12 233/0*
مرد (1/2) 2 (8/94) 92 (1/3) 3
مدرک
تحصیلی
بهیار 0 (100) 13 0 *565/0
کاردان (10) 1 (90) 9 0
کارشناس (3) 7 (6/90) 212 (4/6) 15
ارشد کارشناسی (8/4) 1 (2/95) 20 0
بخش داخلی (4/1) 1 (8/95) 68 (8/2) 2 143/0**
جراحی (4/6) 3 (6/93) 44 0
اورژانس (6/3) 2 (7/85) 48 (7/10) 6
CCU 0 (8/93) 15 (3/6) 1
ICU (3/4) 3 (3/91) 63 (3/4) 3
اطفال 0 (85) 17 (15) 3
گذراندن
دوره CPR
خیر 0 (100) 30 0 206/0*
بله (6/3) 9 (4/90) 225 (6) 15

* آزمون مجذور کای  **آزمون دقیق فیشر
 
همچنین ارتباط وضعیت آگاهی افراد با متغیرهای کمی در جدول 3 گزارش شده است، به طوری که بیشترین میانگین سنی (11/35) مربوط به افراد با سطح آگاهی ضعیف و کمترین (26/31) مربوط به افراد با سطح آگاهی عالی بود که اگرچه معنادار نبود، اما به نظر می­رسد افراد جوان­تر سطح اگاهی بالاتری دارند، اما در بررسی سابقه کاری، ارتباط دقیقی مشاهده نشد به طوری که افرادی که سطح آگاهی عالی داشتند، کمترین سابقه کار (80/5) و افرادی که سطح آگاهی خوب داشتند بیشترین سابقه کار (76/8) را داشتند. همچنین با استفاده از آزمون ضریب همبستگی پیرسن، ارتباط بین نمره آگاهی با سن و سابقه کار افراد مورد بررسی قرار گرفت که ارتباط معنی‌داری بین نمره آگاهی با سن (378/0=p، 053/0-=r) و سابقه کار (234/0=p، 072/0-=r) مشاهده نشد. 
 
جدول 3- مقایسه میانگین سن و سابقه کار در سه گروه پرستاران با آگاهی ضعیف، خوب و عالی نسبت به احیای قلبی-ریوی
متغیر شاخص ضعیف
(9n = )
خوب
(255n = )
عالی
(15n = )
کل
 (279n = )
مقدار P
سن میانگین 11/35 77/34 26/31 59/34 166/0*
انحراف معیار 68/3 19/7 13/4 01/7
سابقه کار میانگین 88/7 76/8 80/5 57/8 160/0*
انحراف معیار 68/5 03/6 90/2 92/5

* آنالیز واریانس یک‌طرفه
 
در نهایت نتایج نشان داد که 2/39 درصد (344 مورد از 877 مورد) از احیاهای قلبی-ریوی که در سال 98 و 37 درصد (324 مورد از 877 مورد) که در سال 99 انجام شده موفق بوده­اند.
بحث
در مطالعه حاضر، سطح آگاهی 9 نفر (22/3 درصد) از پرستاران ضعیف، 255 نفر (39/91 درصد) خوب و 15 نفر (3/5 درصد) عالی بود که در مطالعات مشابه دیگر نیز برآوردهای متفاوتی گزارش گردیده است ]7[. میزان آگاهی پرستاران در کرمانشاه به ترتیب شامل 2/20 درصد عالی، 4/65 درصد خوب، 14 درصد متوسط و 3/0 درصد ضعیف بود که بیشترین میزان آگاهی مربوط به اصول ماساژ خارجی قفسه سینه بود ]18[. مطابق با مطالعه حاضر، سطح آگاهی پرستاران در خرم­آباد در 5/7 درصد افراد در حد عالی و 4/64 درصد در حد خوب بود. در مطالعه­ای که بر روی پرستاران بخش اطفال در رواندا انجام شد، فقط 5/3 درصد از افراد، دانش بالای 80 درصد داشتند و هیچ­کدام نتوانستند یک احیای نجات­‌دهنده با کیفیت بالا انجام دهند ]19[. در مطالعه دیگری که Iqbal در شهر لاهور پاکستان انجام داد نیز دانش 601 نفر (83 درصد) از پزشکان در مورد احیای قلبی-ریوی ضعیف بوده و تنها 123 نفر (17 درصد) از دانش خوب برخوردار بودند ]20[ درحالی که در مطالعه دیگری در پاکستان بر روی پرستاران انجام شد، میانگین سطح دانش افراد 02/82 و میانگین عملکرد عملی افراد 42/42 برآورد گردید ]21[ که بالاتر از سطح آگاهی پرستاران در بوتسوانا با میانگین 09/55 ]22[ و پرستاران نپال با میانگین 45/11 بود ]23[. از طرفی سطح آگاهی دانشجویان نیز در مطالعات متعدد بررسی شده که در مطالعه Vural میانگین نمره آگاهی دانشجویان پرستاری 62/64 از 100 بود ]17[. علاوه بر این، مطالعه Fariduddin بر روی دانشجویان کارشناسی نشان داد که میزان آگاهی، 02/8 ]24[ و در مطالعه Dal میزان آگاهی 3/9 از 23 بود ]25[. همچنین هیچ­کدام از دانشجویان پزشکی، دندانپزشکی و پرستاری در مطالعه Chandrasekaran دانش کامل نسبت به احیاء مقدماتی حیات (BLS: Basic Life Support) نداشتند و فقط 19/0 درصد دارای امتیاز 80 تا 89، 95/0 درصد دارای امتیاز 70 تا 79 بودند و سطح آگاهی اکثریت آن‌ها (82/84 درصد)، کمتر از 50 برآورد گردید ]26[. به­ طور کلی تعداد پرستارانی که سطح آگاهی عالی در مورد احیای قلبی-ریوی دارند، اندک است و باید اقدامات مناسب در این راستا صورت بگیرد، البته تفاوت در میانگین­های گزارش شده در مطالعات مختلف می­تواند به دلیل حجم نمونه اندک یا نامناسب و همچنین تفاوت در ابزار سنجش سطح آگاهی نیز باشد.
در مطالعه حاضر، میانگین نمره آگاهی در مردان (67/72) بیشتر از زنان (39/71) برآورد گردید که رابطه بین سطح آگاهی و جنسیت معنادار نبود که در این زمینه، نتیجه اکثر مطالعات دیگر مشابه مطالعه حاضر بود و ارتباط معناداری بین جنسیت و سطح آگاهی مشاهده نشد ]30-27[. البته در مطالعه Darvishpoor  ]31[ همانند Sopka ]32[ میانگین نمره عملکرد پرستاران مرد به­طور معناداری نسبت به پرستاران زن بالاتر بود. اما با توجه به اینکه این رابطه در اکثر مطالعات معنادار نبود ]30-29[. به نظر می­رسد سطح آگاهی پرستاران در مورد احیای قلبی-ریوی بیشتر از اینکه به جنسیت مربوط باشد به عوامل دیگری بستگی دارد ]22[. در این مطالعه همچنین ارتباط وضعیت آگاهی افراد با سن ارزیابی شد که بیشترین میانگین سنی (11/35) مربوط به افراد با سطح آگاهی ضعیف و کمترین (26/31) مربوط به افراد با سطح آگاهی عالی بود که گرچه معنی‌دار نبود ولی به نظر می‌رسد افراد جوان­تر سطح اگاهی بالاتری دارند و در مطالعات دیگر نیز به بررسی گروه سنی پرداخته‌اند که در مطالعه Elbaih در مصر، سطح آگاهی مربوط به پرستاران 20 تا 30 سال به طور معناداری از سایر گروه­های سنی بالاتر بود ]28[. درحالی که در مطالعه Pourmirza ]18[ و Rajeswaran ]29[ ارتباط معناداری بین سطح آگاهی پرستاران و سن مشاهده نشد، اما در مطالعه Elbaih ]28[ همانند Rajeswaran ]29[ مشخص شد پرستاران بالای 40 سال کمترین میزان آگاهی را در بین گروه­های سنی دارند.
در مطالعه اخیر ما در بررسی سابقه کاری، ارتباط معناداری مشاهده نشد به طوری که افرادی که سطح آگاهی عالی داشتند، کمترین سابقه کار (80/5 سال) و افرادی که سطح آگاهی خوب داشتند، بیشترین سابقه کار (76/8 سال) را داشتند. این نتایج در تناقض با نتایج Rajeswaran بود که بیشترین بهبودی سطح آگاهی پس از اقدامات آموزشی در افراد با سابقه کاری 5-6 سال و کمترین در افراد با سابقه بیش از 11 سال مشاهده شد که رابطه معنی­داری نبود ]29[ و البته در مطالعه Saramma در هند ]33[ و Kalhori  در ایران ]30[ همانند مطالعه Kipsang در کنیا ]34[ و مطالعهPourmirza   در ایران ]18[ نیز ارتباط معناداری در این مورد مشاهده نشد.
در مطالعه حاضر در بررسی سابقه گذراندن دوره احیاء قلبی-ریوی نیز مشخص شد که سطح آگاهی در افرادی که سابقه گذراندن دوره احیاء قلبی-ریوی داشتند (91/71 درصد)، بیشتر از افراد بدون این سابقه (25/71 درصد) بود که از نظر آماری معنی‌دار نبود. در مطالعات متعدد دیگر نیز همانند مطالعه حاضر، سطح آگاهی در افراد با سابقه گذراندن دوره‌های آموزشی و تمرینی احیاء قلبی-ریوی و یا سابقه انجام آن، بالاتر گزارش شده که البته برخلاف مطالعه حاضر این رابطه معنادار بوده است [35، 29، 18]. به­طور کلی می­توان نتیجه گرفت یکی از عوامل تأثیرگذار در سطح آگاهی پرستاران در مورد احیای قلبی-ریوی، سابقه شرکت در برنامه‌های آموزشی احیاء قلبی-ریوی است و مطالعه­ Elbaih نیز این موضوع را تأیید می‌کرد ]28[.
سطح تحصیلات و رشته تحصیلی پرستاران نیز یکی دیگر از فاکتورهای مورد پژوهش در این زمینه می­باشد که در مطالعه حاضر بیشترین میانگین بر اساس مدرک تحصیلی به ترتیب مربوط به کارشناسان (11/72) و کارشناسان ارشد (56/71) بود که به این ترتیب نمره آگاهی افراد با تحصیلات بیشتر، بالاتر می­باشد که ارتباط معنی­داری در این رابطه نیز مشاهده نشد. در مطالعه Jafari Chokan ]27[ همانند Kalhori  در ایران ]30[ نیز ارتباط معناداری بین رشته تخصصی پرستاران و سطح آگاهی آنها مشاهده نشد، اما علاوه بر پرستاران، مطالعات مشابه روی پزشکان نیز انجام شده است، به طوری که در مطالعه­ Iqbal در سال 2021 بر روی پزشکان مشخص شد که در بین همه تخصص­ها­، متخصصان بیهوشی بالاترین سطح اگاهی را دارند ]20[.
همچنین ازطرفی بالاترین میانگین آگاهی در این مطالعه، مربوط به پرستاران بخش­ CCU و کمترین مربوط به بخش جراحی بود که این رابطه نیز معنادار نبود. در راستای این مطالعه، مشخص شده است که میانگین نمرات آگاهی در پرستاران بخش­های ویژه نسبت به پرستاران بخش اورژانس قبل و بعد از آموزش در حدود 2 نمره بالاتر است ]36[. در مطالعه­ دیگری مشخص شد که آموزش احیای قلبی-ریوی برای پرستاران در بخش­های ویژه، موجب کاهش استرس، اضطراب و افسردگی می­شود ]37[. بنابراین با توجه به مطالعه حاضر و سایر مطالعات مذکور، سطح آگاهی برخی از پرستاران در اکثر مطالعات نامطلوب می­باشد که یکی از مهمترین فاکتورها نیز عدم گذراندن دوره­های آموزشی و تمرینی احیاء قلبی-ریوی می­باشد، چرا که بسیاری از پرستاران عملیات احیاء را دقیق و اصولی انجام نمی‌دهند ]24[. به طوری که در مطالعه­ای مشخص شد که 67 درصد افراد شرکت­­کننده نمی‌دانستند که میزان فشار بر روی قفسه سینه در هنگام احیاء قلبی-ریوی در بزرگسالان 5/1 تا 2 اینچ است و 35 درصد نیز نمی­دانستند که فشردگی قفسه سینه در نوزادان، یک سوم تا نصف عمق قفسه سینه باید باشد. همچنین فقط 35 درصد از پاسخ­دهندگان به تعداد ماساژ قفسه سینه در یک دقیقه (100 در دقیقه) و 15 درصد از پاسخ­ دهندگان نسبت ماساژ به تنفس (30 به 2) را صحیح پاسخ دادند و تنها 26 درصد از این افراد می­دانستند که نسبت ماساژ به تنفس در نوزاد تازه متولد شده 3 به 1 است ]26[. همچنین، در مطالعه­ای دیگر، به این نتیجه رسیدند سطح آگاهی پرستاران که در سه حیطه ماساژ قلبی و تنفس مصنوعی، لوله­گذاری داخل تراشه و استفاده از دفیبریلاتور، مناسب اما در حیطه مدیریت احیاء بسیار ضعیف هستند ]38.[ بنابراین با توجه به این نتایج پیشنهاد می­شود آموزش عملی، انجام تمرینات و ارزیابی­های دوره­ای برای پرستاران در نظر گرفته شود.
نتیجه­گیری
با توجه به مطالعه حاضر سطح آگاهی پرستاران در زمینه احیاء قلبی-ریوی در بیمارستان علی‌بن‌ابیطالب (ع) در حد قابل قبول است، ولی برای رسیدن به سطح آگاهی بهتر و مطلوب نیازمند ارزیابی­های دوره­ای متناوب و آموزش­های علمی و عملی هستیم. با توجه یه نتایج به دست آمده پیشنهاد می­شود آموزش­های عملی و انجام تمرینات و ارزیابی­های دوره­ای برای پرستاران در نظر گرفته شود. در پایان پیشنهاد می­شود که دوره­های باز آموزی احیاء قلبی-ریوی به صورت عملی و تئوری و مرتب برای تمام کادر درمان از جمله پزشکان پرستاران، پزشکان عمومی، متخصصین رشته­های مختلف، کارورزان و دستیاران پزشکی برگزار شود و میزان مهارت و آگاهی قبل از دوره و بعد از دوره به روش­های مناسب مورد سنجش قرار گیرد.
تشکر و قدردانی
این مطالعه در قالب پایان­نامه دانشجوی پزشکی عمومی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان اجرا گردیده است. از کلیه پرستاران محترم که جهت شرکت در این مطالعه همکاری داشتند، تشکر و قدردانی می­گردد.
 

References
 
  1.  Mojtahedzadeh M, Parhizkari N, Mohagheghi A, Soroush A. Evaluation of cardiopulmonary resuscitation success rate in the Shariati Hospital emergency ward during years 1997-1998. Pejouhandeh Q Res J 1999; 13(4): 81-8. [Farsi]
  2. Sittichanbuncha Y, Prachanukool T, Sawanyawisuth K. A 6-year experience of CPR outcomes in an emergency department in Thailand. Therapeutics and Clinical Risk Management 2013; 9: 377.
  3. Montazar SH, Amooei M, Sheyoei M, Bahari M. Results of CPR and contributing factor in emergency department of sari imam Khomeini hospital, 2011-2013. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences 2014; 24(111): 53-8. [Farsi]
  4. Tintinalli J, John Ma O, Yealy D, Meckler G, Stapczynski J, Cline D, et al. Tintinallis emergency medicine A comprehensive study guide, Ninth Edition, Montreal, McGraw-Hill Education; 2019, 2160.
  5. Ebell MH, Becker LA, Barry HC, Hagen M. Survival after in-hospital cardiopulmonary resuscitation. Journal of General Internal Medicine 1998; 13(12): 805-16.
  6. Park CY. Rupture of the Right Atrium Following a Closed-Chest Cardiac Massage. Trauma Image and Procedure 2017; 2(2): 64-5.
  7. Alikhani F, Mahdaviseresht R, Hasankhani H, Davoodi A, Lakdizaji S. A Survey on the Knowledge and Attitude of Family Carers of Patients with Coronary Artery Diseases about Primary CPR in Outpatient Hospital. Journal of Health and Care 2019; 21(2): 156-65. [Farsi]
  8. Alspach JG. Core curriculum for critical care nursing-e-book: Elsevier health sciences, Sixth edition, Annapolis, Maryland, elsevior; 2013; 992.
  9. Kübler-Ross E. On Death and Dying: What the Dying Have to Teach Doctors, Nurses, Clergy, and Their Families,  Scribner; Reissue edition, Nederland ; 2014, 304
  10. Mutchner L. Emergency: The ABCs of CPR—AgainA review of the latest changes to the American Heart Association's cardiopulmonary resuscitation and emergency cardiovascular care guidelines. AJN The American Journal of Nursing 2007; 107(1): 60-9.
  11. Vukmir R, Katz L, Bircher N, Dotterweich L, Maenza R, Bashor S. Survival is improved in witnessed cardiac arrest but not with bystander CPR. Chest 1996; 110: 151.
  12. Fairbanks RJ, Shah MN, Lerner EB, Ilangovan K, Pennington EC, Schneider SM. Epidemiology and outcomes of out-of-hospital cardiac arrest in Rochester, New York. Resuscitation 2007; 72(3): 415-24.
  13. Krittayaphong R, Saengsung P, Chawaruechai T, Yindeengam A, Udompunturak S. Factors predicting outcome of cardiopulmonary resuscitation in a developing country: the Siriraj cardiopulmonary resuscitation registry. J Med Assoc Thai 2009; 92(5): 618-23.
  14. Peberdy MA, Kaye W, Ornato JP, Larkin GL, Nadkarni V, Mancini ME, et al. Cardiopulmonary resuscitation of adults in the hospital: a report of 14720 cardiac arrests from the National Registry of Cardiopulmonary Resuscitation. Resuscitation 2003; 58(3): 297-308.
  15. Gibb TS. Theresa Marie Schiavo and the biopolitical fragmentation of life: Saint Louis University; 2015.
  16. Hashemipour SMA, Shajari A. Evaluating Knowledge Level of the Medical Students about Children Cardiopulmonary Resuscitation in Aliebne University of Medical Science. Tolooebehdasht 2021; 20(1): 95-106. [Farsi]
  17. Vural M, Koşar MF, Kerimoğlu O, Kızkapan F, Kahyaoğlu S, Tuğrul S, et al. Cardiopulmonary resuscitation knowledge among nursing students: a questionnaire study. Anatolian Journal of Cardiology 2017; 17(2): 140.
  18. Pourmirza  KR, Naderipour A, Sabour B, Almasi A, Godarzi A, Mirzaei M. Survey of the awareness level of nurses about last guidelines 2010 of cardiopulmonary resuscitation (CPR) in educational hospitals. Iranian Journal Of Critical Care Nursing 2012; 5(2): 77-86.
  19. Umuhoza C, Chen L, Unyuzumutima J, McCall N. Impact of structured basic life-support course on nurses' cardiopulmonary resuscitation knowledge and skills: Experience of a paediatric department in low-resource country. African Journal of Emergency Medicine 2021; 11(3): 366-71.
  20. Iqbal A, Nisar I, Arshad I, Butt UI, Umar M, Ayyaz M, et al. Cardiopulmonary resuscitation: Knowledge and Attitude of doctors from Lahore. Annals of Medicine and Surgery 2021; 69: 102600.
  21. Shah M, Jan O, Hussain A, Gul T, Naila N. Knowledge and Practice of Nurses Regarding CPR in Private Tertiary Care Hospital Peshawar, KP. Pakistan J Nurs Care 2019; 8(475): 2167-1168.1000475.
  22. Rajeswaran L, Ehlers VJ. Cardiopulmonary resuscitation knowledge and skills of registered nurses in Botswana. curationis 2014; 37(1): 1-7.
  23. Parajulee S, Selvaraj V. Knowledge of nurses towards cardiopulmonary resuscitation in a tertiary care teaching hospital in Nepal. Journal of Clinical and Diagnostic Research 2011; 5(8): 1585-8.
  24. Fariduddin MN, Mohd Johar J. Retention of Cardiopulmonary Resuscitation (CPR) knowledge among undergraduate teacher student in Malaysian University. Malaysian Journal of Medicine and Health Sciences 2021; 17(1): 3-9.
  25. Dal U, Sarpkaya D. Knowledge and psychomotor skills of nursing students in North Cyprus in the area of cardiopulmonary resuscitation. Pakistan Journal of Medical Sciences 2013; 29(4): 966.
  26. Chandrasekaran S, Kumar S, Bhat SA. Awareness of basic life support among medical, dental, nursing students and doctors. Indian Journal of Anaesthesia 2010; 54(2): 121.
  27. Jafari Chokan NM, Reihani H, Kamandi M, Feiz Disfani H. Assessment of Medical residentsâ knowledge and familiarity with cardiopulmonary resuscitation. Medical Journal of Mashhad University of Medical Sciences 2017; 60(1): 409-17.
  28. Elbaih AH, Taha M, Elsakaya MS, Elshemally AA, Alshorbagy MEM. Assessment of cardiopulmonary resuscitation knowledge and experiences between emergency department nurses hospital pre and post basic life support training course, Egypt. Annals of Medical Research 2019; 26(10): 2320-7.
  29. Rajeswaran L, Cox M, Moeng S, Tsima BM. Assessment of nurses’ cardiopulmonary resuscitation knowledge and skills within three district hospitals in Botswana. African Journal of Primary Health Care and Family Medicine 2018; 10(1): 1-6.
  30. Kalhori RP, Jalali A, Naderipour A, Almasi A, Khavasi M, Rezaei M, et al. Assessment of Iranian nurses and emergency medical personnel in terms of cardiopulmonary resuscitation knowledge based on the 2010 guideline. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research 2017; 22(3): 184.
  31. Darvishpoor K, Heshmati H. Evaluation Of Nurses’knowledge, Attitude, And Performance In Cardiopulmonary Resuscitation (Cpr) Based On Precede Model 2016; 5(1): 18-25.
  32. Sopka S, Biermann H, Rossaint R, Rex S, Jäger M, Skorning M, et al. Resuscitation training in small-group setting–gender matters. Scandinavian Journal of Trauma, Resuscitation and Emergency Medicine 2013; 21(1): 1-10.
  33. Saramma P, Raj LS, Dash P, Sarma P. Assessment of long-term impact of formal certified cardiopulmonary resuscitation training program among nurses. Indian J Crit Care Med 2016; 20(4): 226.
  34. Kipsang J, Bruce J. A comparison of cardiopulmonary resuscitation between two groups of advanced practice student nurses at a medical training college in Kenya. Africa Journal of Nursing and Midwifery 2011; 13(2): 103-18.
  35. Lima SGd, Macedo LAd, Vidal MdL, Sá MPBdO. Permanent Education in BLS and ACLS: impact on the knowledge of nursing professionals. Arquivos Brasileiros de Cardiologia 2009; 93(6): 630-6.
  36. Mohsen Pour M, Imani Z, Abdolkarimi M. The effect of education of cardiopulmonary resuscitation (CPR) on knowledge of nursing staff and CPR team members in a hospital in Kerman province. Journal of Qualitative Research in Health Sciences 2010; 9(1): 1-7.
  37. Sohrabi A, Mahmoudi H, Salamezadeh Zavareh E, Siratinir M. Effect of cardiopulmonary resuscitation training based on stabilizing model on depression, anxiety and stress of intensive care unit nurses. Education Strategies in Medical Sciences 2014; 7(2): 83-8. [Farsi]
  38. Adib-Hajbaghery M. Longitudinally investigation of the skills of cardiopulmonary resuscitation in nurse interns of Kashan University of Medical Sciences. Iranian Journal of Cardiovascular Nursing 2014; 3(1): 6-17. [Farsi]


Assessment of Nurses' Awareness of the Latest Cardiopulmonary Resuscitation Instructions in Ali Ibn Abitalib Hospital in Rafsanjan in 2019: A Descriptive Study

Faezeh Esmaeili Ranjbar[7], Hassan Ahmadinia[8], Mohsen Rezaeian[9], Mojtaba Sanji Rafsanjani[10], Shakiba Gorouhi[11], Afsaneh Esmaeili Ranjbar[12]


Received: 11/06/22      Sent for Revision: 30/08/22     Received Revised Manuscript: 21/12/22     Accepted: 24/12/22
Background and Objectives: Cardiopulmonary resuscitation (CPR) is an immediate action to delay or prevent death with cardiopulmonary arrest. Since nurses are usually the first to face this situation, the current study examines the nurses’ awareness of the latest CPR protocol at the Ali Ibn Abitalib Hospital in Rafsanjan.
Material and Methods: In this descriptive study conducted in the Ali Ibn Abitalib Hospital in Rafsanjan in 2019, 279 nurses were chosen by census method, and their level of awareness was assessed using a questionnaire based on the latest CPR instructions and the American Heart Association guidelines. Data analysis was accomplished by independent t-test, one-way analysis of variance, and Chi-square and Fisher’s exact tests.
Results: The average age of the participants in this study was about 34.59±7.01, out of which 182 (65.23%) were women. The average awareness score was estimated to be 71.84±5.57 (the highest score was 84.06 and the lowest score 52.17). Nine participants (3.22%), 255 participants (91.4%), and 15 participants (5.38%) had a weak, good, and excellent awareness, respectively. Meanwhile, the correlation between nurse’s awareness and CPR courses was not significant (p=0.544). 
Conclusion: Most of the nurses had a good level of awareness of CPR, and practical training, exercises, and course evaluations in the field of CPR are recommended to increase the level of awareness of CPR.
Key words: Cardiopulmonary resuscitation, Nurses, Awareness, Cardiopulmonary arrest, Rafsanjan
Funding: This study was funded by Rafsanjan University of Medical Sciences.
Conflict of interest: None declared.
Ethical approval: The Ethics Committee of Rafsanjan University of Medical Sciences approved the study (IR.RUMS.REC.1398.147).
 How to cite this article: Esmaeili Ranjbar Faezeh, Ahmadinia Hassan, Rezaeian Mohsen, Sanji Rafsanjani Mojtaba, Gorouhi Shakiba, Esmaeili Ranjbar Afsaneh. Assessment of Nurses' Awareness of the Latest Cardiopulmonary Resuscitation Instructions in Ali Ibn Abitalib Hospital in Rafsanjan in 2019: A Descriptive Study. J Rafsanjan Univ Med Sci 2023; 21 (10): 1071-84. [Farsi]
 
[1]- استادیار مرکز تحقیقات پزشکی مولکولی، مرکز تحقیقات علوم پایه، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان ایران
[2]- استادیار گروه آموزشی اپیدمیولوژی و آمارزیستی، مرکز تحقیقات محیط کار، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
[3]- استاد ، گروه آموزشی پزشکی اجتماعی، دانشکده پزشکی ، مرکز تحقیقات محیط کار، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
[4]- استادیار ،گروه آموزشی طب اورژانس، بیمارستان علی بن ابیطالب، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
[5]- پزشک عمومی، گروه آموزشی طب اورژانس، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
[6]- (نویسنده مسئول) استادیار ،گروه آموزشی طب اورژانس، بیمارستان علی بن ابیطالب، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
تلفن: 03434280000-034، دورنگار: 03434280000-034، پست الکترونیکی: esmaili_afsaneh@yahoo.com
[7]- Assistant Prof., Molecular Medicine Research Center, Research Institute of Basic Medical Sciences, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsanjan, Iran
[8]- Assistant Prof., Dept. of Epidemiology and Biostatistics, Occupational Environmental Research Center, Medical School, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsanjan, Iran
[9]- Prof., Dept. of Social Medicine, Occupational Environmental Research Center, School of Medicine, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsanjan, Iran
[10]- Assistant Prof., Emergency Dept., Ali Ibn Abitalib Hospital, Faculty of Medicine, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsanjan, Iran
[11]- MD, Emergency Dept., Ali Ibn Abitalib Hospital, Faculty of Medicine, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsanjan, Iran
[12]- Assistant Prof., Emergency Dept., Ali Ibn Abitalib Hospital, Faculty of Medicine, Rafsanjan University of Medical Sciences, Rafsanjan, Iran, ORCID: 0000-0001-7786-7495
(Corresponding Author) Tel: (034) 34280000, Fax: (034) 34280000, E-mail: esmaili_afsaneh@yahoo.com
نوع مطالعه: توصيفي | موضوع مقاله: قلب و عروق
دریافت: 1401/3/28 | پذیرش: 1401/10/11 | انتشار: 1401/10/30

ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA

ارسال پیام به نویسنده مسئول


بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق

© 2024 CC BY-NC 4.0 | Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences

Designed & Developed by : Yektaweb