مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

مقاله پژوهشی
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 19، مهر 1399، 726-713
 
مطالعه اپیدمیولوژیک، علائم و پیامدهای بالینی بیماران دچار عقرب گزیدگی مراجعه‌کننده به اورژانس بیمارستان حضرت علی بن ابیطالب (ع) شهرستان رفسنجان در سال 97-1396: یک مطالعه توصیفی
 
عفت شهرآبادی^[1]، محمد‌صادق ‌مرادی^[2]، محسن رضائیان^[3]، یاسر سلیم‌آبادی^[4]، افسانه اسمعیلی‌رنجبر^[5]، شیوا معین‌الدینی^[6]، مجتبی سنجی رفسنجانی^[7]
 
دریافت مقاله: 22/10/98 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 6/11/98    دریافت اصلاحیه از نویسنده: 9/4/99           پذیرش مقاله: 26/6/99
 
چکیده
زمینه و هدف: عقرب گزیدگی یکی از مشکلات بهداشت عمومی است و گاهی سبب مرگ انسان می­شود. این مطالعه با هدف تعیین جنبه­های مختلف اپیدمیولوژیک، علائم و پیامدهای بالینی بیماران دچار عقرب گزیدگی مراجعه‌کننده به اورژانس بیمارستان حضرت علی بن ابیطالب (ع) شهرستان رفسنجان در سال 97-1396 انجام شد.
مواد و روش‌ها: این مطالعه توصیفی-مقطعی در سال 97-1396 انجام شد. تعداد 59 فرد عقرب‌گزیده مراجعه ‌کننده به اورژانس بیمارستان حضرت علی بن ابیطالب (ع) رفسنجان، به روش سرشماری وارد مطالعه شدند. با استفاده از چک لیست محقق ساخته، اطلاعات دموگرافیک و اطلاعات بالینی توسط مجریان تکمیل گردید. داده­ها با استفاده از آمار توصیفی (فراوانی، درصد و میانگین) و آمار استنباطی (آزمون­های t مستقل، مجذور کای و یا فیشر تجزیه و تحلیل شدند.
یافته‌ها: بیش­ترین موارد عقرب گزیدگی در افراد با سنین 30 تا 39 بود. شیوع عقرب گزیدگی توسط عقرب سیاه با تعداد 53 مورد (8/89 درصد) از ماه­های خرداد تا مرداد و در ساعات 6 عصر تا 12 شب مشاهده شد. بیش­ترین علائم بالینی موضعی در 37 مورد (7/62 درصد) درد و بیش­ترین علائم کلینیکی سیستمیک، سرگیجه با تعداد 8 مورد (6/13درصد) و هموگلوبینوری، بیش­ترین شاخص آزمایشگاهی، 17 مورد (8/28 درصد) بود. تعداد 54 مورد (5/91 درصد) پس از دریافت اقدامات درمانی در اورژانس ترخیص شدند.
 نتیجه­گیری: بیش­ترین علائم بالینی موضعی و سیستمیک، به ترتیب درد و سرگیچه در افراد مراجعه کننده بود. شاخص هموگلوبینوری بیش­ترین شاخص آزمایشگاهی و اکثر افراد از اورژانس ترخیص شدند. لازم است جهت آگاهی افراد برای محافظت و سلامت از خویش، آموزش­های پیشگیرانه انجام گردد.
واژه‌های کلیدی: مطالعه اپیدمیولوژیک، عقرب گزیدگی، پیامدهای بالینی، رفسنجان

مقدمه
عقرب Scorpion)) گونه­ای از بندپایان است که شباهت زیادی به سخت پوستان داشته، دارای دو غده سمی در انتهای دم می­باشد ]2-1[ و در هنگام دفاع در برابر شکارچیان و تسخیر طعمه از آن استفاده می­نماید ]3 [.
نیش سمی عقرب مشکل جدی برای سلامتی انسان است [3]. به طوری که عقرب گزیدگی یکی از مشکلات عمده بهداشتی ]4[ در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است و  سبب ایجاد عوارض وسیعی ازجمله: سندرم اختلال تنفسی، پانکراتیت، نقص هموستازیس، اختلالات متابولیک و نورولوژیک، نارسایی چند اندامی، مشکلات قلبی، ریوی و در نهایت گاهی منجر به مرگ می­شود [10-5].
مطالعات نشان داده است که شدت آثار بالینی در عقرب گزیدگی به عوامل متعددی بستگی دارد. این عوامل از یک طرف به گونه عقرب، جنس، دفعات و میزان زهر تزریق شده، شرایط فیزیولوژیک و از طرف دیگر به وضعیت سلامتی فرد عقرب گزیده، سن و وزن بستگی دارد ]4[. به طور کلی، بر طبق پژوهش­های متعدد عوارض عقرب گزیدگی می­تواند از علائم موضعی خفیف تا علائم عصبی شدید سیستمیک تغییر کند [13-11] .
تحقیقات حاکی از آن است که سالیانه حدود 2/1 میلیون نفر مورد گزش عقرب‌ها در دنیا قرار می‌گیرند و 3250 نفر از این موارد، جان خود را از دست می‌دهند [15-14]. این مسئله موجب تحمیل هزینه‌های نسبتاً سنگین اقتصادی و ضایعات روحی و روانی به جامعه می‌گردد ]6[. در این زمینه، کشور ایران نیز به­ دلیل نوع اقلیم، انواع مختلفی از بندپایان به خصوص گونه­های خطرناک عقرب را به وفور داراست. بعضی از مطالعات بیان نمودند که از میان 6 گونه عقرب در ایران که از لحاظ پزشکی مهم می­باشند و سلامت انسان را تهدید می‌نمایند، دو گونه آندرکتانوس کراسیکودا (عقرب سیاه) و همیسکورپیوس لپتروس (گادیم) دارای اهمیت بیش­تری هستند [17-16]. به طوری که در طول یک ­سال 40 تا 50 هزار عقرب گزیدگی در کشور اتفاق می­افتد که تعدادی از آن‌ها به مرگ منجر می­شود [18].
بنابراین، با توجه به این که سلامتی انسان توسط این جانوران تهدید می­شود و علی­رغم پژوهش­های گوناگون در مناطق مختلف کشور در خصوص این مسئله [1، 2، 4، 13 ،20-18]، بر آن شدیم تا تحقیقی را در این زمینه در شهرستان رفسنجان (واقع در حاشیه جنوبی کویر لوت و شمال غربی استان کرمان) انجام دهیم. شهرستان مذکور دارای آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی است ]21[ و طول دوره گرما طولانی است  و  از آنجایی که گونه­های عقرب در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری به وفور یافت می­شود ]22[ و در این خصوص آمار دقیق آکادمیک از اپیدمیولوژی عقرب گزیدگی، علائم بالینی و پیامدهای آن، در این شهرستان در دست نیست. بدین منظور مطالعه حاضر با هدف تعیین جنبه‌های مختلف اپیدمیولوژیک، علائم و پیامدهای بالینی بیماران دچار عقرب گزیدگی مراجعه‌کننده به اورژانس بیمارستان حضرت علی بن ابیطالب شهرستان رفسنجان (تنها مرکز پذیرش مراجعه کنندگان عقرب گزیده) در طی سال 97-1396 انجام شد. نتایج چنین مطالعاتی، به درمان­گران مستقر در اورژانس‌ها و درمانگاه‌ها، که در خط مقدم مراجعه بیماران قرار دارند در شناسایی هرچه بیش­تر و بهتر بیماران و نیز درمان‌هایی مؤثرتر، کمک خواهد نمود.
مواد و روش­ها
بررسی حاضر مطالعه توصیفی-مقطعی است که از فروردین ماه سال 1396 تا شهریور ماه سال 1397 انجام شد. در این مطالعه، به روش سرشماری کلیه 59 فرد عقرب‌گزیده مراجعه‌کننده به اورژانس بیمارستان حضرت علی بن ابیطالب (ع) شهرستان رفسنجان، وارد مطالعه شدند.
شهرستان رفسنجان در شمال غرب شهر کرمان قرار دارد. دارای آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی است [21]. طبق گزارش مرکز آمار ایران سال 1395 جمعیت شهرستان رفسنجان 311214 نفر است [23]. مهم­ترین فعالیت اقتصادی مردم، باغداری (کشت پسته) است [21].
معیار ورود افراد به مطالعه تشخیص عقرب گزیدگی بود که توسط اظهارات بیمار و معاینه کلینیکی پزشک انجام می گردید. ابزار جمع آوری اطلاعات، چک لیست محقق ساخته بود که توسط مجری طرح و یک نفر از همکاران آموزش دیده از طریق اطلاعات ثبت شده در پرونده جاری بیمار پذیرش شده در اورژانس، شامل: سن، جنس، محل عقرب گزیدگی، مکان گزش، ماه گزش، ساعت گزش، نوع عقرب (عقرب سیاه یا عقرب زرد) و قسمتی نیز بر بالین بیمار توسط متخصصین طب اورژانس شامل: علائم کلینیکی موضعی (درد، سوزش، اریتم، گرمی، کاهش دامنه حرکات مفاصل، تندرس و ادم) و علائم کلینیکی سیستمیک (درد شکم، تهوع، سردرد، تنگی نفس، سرگیچه، خواب آلودگی، بی­حالی، تاکیکاردی و بدون علامت) تکمیل شد. به این صورت که پس از مراجعه بیماران به اورژانس،  در ابتدا، درمان‌های لازم توسط گروه درمانی انجام شد تا خللی در درمان وارد نگردد. آزمایشات روتین شامل شاخص‌های سلولی (حساسیت یا عدم حساسیت به آنتی اسکوربیوم) و بیوشیمیایی (هموگلوبینوری، اختلال انعقادی) انجام گردیده، هم­چنین، نتیجه درمان (ترخیص، بستری در بخش، بستری دربخش مراقبت­های ویژه Intensive Care Unit: ICU یا فوت) ثبت شد. تمامی علائم بیمار به ‌طور مرتب پایش و تغییر در علائم ثبت و ضبط شد. در ادامه، چک ­لیست مورد نظر توسط متخصص طب اورژانس بر اساس علائم کلینیکی مذکور و وضعیت عمومی بیمار تکمیل شد.
به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی در این پژوهش، نام و مشخصات شخصی بیماران ثبت نگردیده، بلکه هر چک لیست توسط کد هر پرونده مشخص گردید تا در صورت ابهام و نقص، دسترسی به پرونده میسر گردد. پژوهش مذکور از کمیته اخلاق در پژوهش­های زیست پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان کد اخلاق (IR.RUMS.REC.1396.192) را اتخاذ نمود. سرانجام داده­ها با کدهای ویژه­ای وارد برنامه نرم افزاری SPSS نسخه 22 گردید. جهت تجزیه و تحلیل داده­ها، از آمار توصیفی (فراوانی، در صد فراوانی، میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطی (آزمون­ های t مستقل، آزمون کای اسکوئر و یا آزمون دقیق فیشر) استفاده گردید. در کلیه آزمون­ها 05/0≥p معنی­دار در نظر گرفته شد.
نتایج
تعداد کل موارد عقرب گزیدگی 59 مورد بود. از این تعداد 35 نفر (3/59 درصد) زن و 24 نفر (7/40 درصد) مرد بودند. بررسی دموگرافیک بیماران نشان داد که از نظر متغیر سن، بیش­ترین موارد عقرب گزیدگی در افراد با سنین 30 تا 39 ساله، 12 نفر (3/20 درصد) و سپس در سنین 10 تا 19 ساله، 11 نفر (6/ 18 درصد) بود. "میانگین و انحراف معیار" سن مردان 35/20±62/29 سال و سن زنان 07/23±74/33 سال است (483/0=P).
 نتایج نشان داد که بیش­ترین درصد محل گزش­ها در مردان به ترتیب در ناحیه اندام فوقانی با تعداد 14 نفر (3/58 درصد)، در ناحیه تنه و گردن به تفکیک با تعداد 4 نفر (7/ 16 درصد)، سر و صورت 2 نفر (3/8 درصد) و زانو به پایین موردی مشاهده نگردید. در زنان به ترتیب در ناحیه زانو به پایین 17 نفر (6/48 درصد)، اندام فوقانی و گردن به تفکیک 8 نفر (9/22 درصد) و سر و صورت 2 نفر (7/5 درصد) مشاهده شد. نتایج آزمون نشان داد که تفاوت بین توزیع فراوانی مردان و زنان در محل گزش، از لحاظ آماری معنادار است (001/0≥(p.
 بیش­ترین مکان گزش­ها در مردان با تعداد 15 نفر در محیط آزاد (5/62 درصد) و سپس در خانه با تعداد 6 نفر (25 درصد) و در اماکن عمومی دیگر با تعداد 3 نفر (5/12 درصد) و در زنان 23 نفر در محیط آزاد (7/65 درصد) و 12 نفر در اماکن عمومی دیگر (3/34 درصد) بود. به طور کلی میزان عقرب گزیدگی در خانه با تعداد 6 نفر، درصد کمی (2/10 درصد) بود. نتایج آزمون نشان داد که تفاوت توزیع فراوانی مکان گزش در دو گروه مردان و زنان، از لحاظ آماری معنی دار است (002/0P=).
هم­چنین، نتایج نشان داد تمامی مردها، 24 نفر ( 100 درصد) و 29 نفر زن (9/82 درصد) توسط عقرب سیاه و 6 نفر زن (1/17 درصد) توسط عقرب زرد گزیده شده بودند (072/0=P).
بررسی عقرب گزیدکی بر حسب ماه گزش نشان می­دهد که بیش­ترین موارد در تیر ماه با 23 نفر (9/38 درصد) شامل 13 مرد و10 زن می­باشد و کم­ترین تعداد در اردیبهشت ماه با تعداد 2 (4/3 درصد) مرد است. در مرداد  و فروردین ماه به ترتیب 14 نفر (40 درصد)  و 5 نفر (3/14درصد) زن، در خرداد ماه با تعداد 15 نفر (42/25 درصد) شامل 9 مرد (5/37 درصد) و 6 زن (15/17 درصد) می­باشد. در ماه­های شهریور تا اسفند، موردی از عقرب گزیدگی وجود نداشت. تفاوت توزیع فراوانی در ماه گزش، در دو گروه مردان و زنان از لحاظ آماری معنی­دار بود P<001)).
نتایج جدول 1 نشان می­دهد که بیش‌ترین درصد گزش­ها در مردان در ساعات 6 عصر تا 6 صبح و در زنان در ساعات 6 عصر تا 12 شب بوده است (127/0P= ).
بر طبق جدول2 بیش­ترین علائم کلینیکی موضعی، درد و سوزش در هر دو جنس است که از لحاظ آماری معنی­دار نیست (258/0=p)

جدول 1- توزیع فراوانی بیماران دچار عقرب گزیدگی مراجعه‌کننده به بیمارستان حضرت علی بن ابیطالب (ع) رفسنجان طی سال 97-1396در دو گروه مرد و زن برحسب ساعت گزش (59n=)
 

ساعت گزش	زن (درصد) تعداد	مرد (درصد) تعداد	کل (درصد) تعداد	نتایج آزمون
12 شب تا 6 صبح	(9/22) 8	(5/37) 9	(8/28) 17
6 صبح تا 12 ظهر	(0) 0	(3/8) 2	(4/3) 2
12 ظهر تا 6 عصر	(3/34) 12	(7/16) 4	(1/27) 16	20/5 F*= 3df**= 127/0p=
6 عصر تا 12 شب	(5/62) 15	(5/37) 9	(7/40) 24

 
                            *  آزمون  دقیق فیشر، 05/0≥P به عنوان سطح معنی­دار
**                           درجه آزادی جهت تعداد رده­های متغییر مورد بررسی
 
 
جدول 2 - توزیع فراوانی بیماران دچار عقرب گزیدگی مراجعه‌کننده به بیمارستان حضرت علی بن ابیطالب (ع) رفسنجان طی سال 97-1396در دو گروه مرد و زن برحسب علائم کلینیکی موضعی (59n=)

علائم کلینیکی	زن (درصد) تعداد	مرد (درصد) تعداد	کل	نتایج آزمون
درد	(9/62) 22	(5/62) 15	(7/62) 37
سوزش	(1/57) 20	(2/54) 13	(9/59)33
اریتم	(6/48) 17	(8/20)5	(3/37) 22
گرمی	(4/11) 4	0	(8/6) 4	45/7=F 6df= 258/0=p
تندرس	(7/25) 9	(2/29) 7	(1/27) 16
ادم	(6/28) 10	(25) 6	(1/27) 16
خارش	0	(3/8) 2	(4/3) 2

                            *  آزمون  دقیق فیشر، 05/0≥P به عنوان سطح معنی­دار
**                           درجه آزادی جهت تعداد رده­های متغییر مورد بررسی
 

 
جدول 3- توزیع فراوانی بیماران دچار عقرب گزیدگی مراجعه‌کننده به بیمارستان حضرت علی بن ابیطالب (ع) رفسنجان طی سال 97-1396 در دو گروه مرد و زن برحسب علائم کلینیکی سیستمیک (59n=)

علائم کلینیکی	زن (درصد)  تعداد	مرد (درصد) تعداد	کل (درصد) تعداد	نتایج آزمون
درد شکم	(7/5)2	(0)0	(4/3) 2	32/14F= 8df= 05/0p≤
تهوع	(7/5)2	(0)0	(4/3) 2
سردرد	(1/17)6	(0)0	(2/10) 6
تنگی نفس	(7/5)2	(7/16)4	(8/6) 4
سرگیجه	(1/17)6	(3/8)2	(6/13) 8
خواب­آلودگی	(0)0	(3/8)2	(4/3) 2
بی­حالی	(0)0	(3/8)2	(4/3) 2
تاکیکاردی	(7/5)2	(0)0	(4/3) 2
بدون علامت	(3/74)26	(2/54)13	(66/1) 39

                            *  آزمون دقیق فیشر، 05/0≥P به عنوان سطح معنی دار
**                           درجه آزادی جهت تعداد رده‌های متغییر مورد بررسی
 

بیش‌ترین مردان و زنان به ترتیب با تعداد 15 نفر (5/62 درصد) و 24 نفر (6/68 درصد) بدون شاخص­های پاراکلینیکی-آزمایشگاهی بودند. در مردان شاخص­های آزمایشگاهی هموگلوبینوری و اختلال انتقادی به ترتیب 6 نفر (25 درصد) و 3 نفر (5/12درصد) و در زنان به ترتیب 11 نفر (4/31درصد) و صفر (0) بود. مردان و زنانی که این شاخص­ها را داشتند، هموگلوبینوری بیش­تر از سایر شاخص­های پاراکلینیکی- آزمایشگاهی مشاهده شد. نتایج آزمون نشان داد که تفاوت بین توزیع فراوانی مردان و زنان در شاخص­های پاراکلینیکی-آزمایشگاهی، از لحاظ آماری معنی‌دار نیست (130/0=p).
هم­چنین، تعداد 5 نفر از افراد عقرب گزیده، شامل 1 نفر (2/4 درصد) مرد و 4 نفر (4/11 درصد) زن در بخش بستری شدند و داروی آنتی­اسکورپیون دریافت کردند، نتایج نشان داد که هیچ یک از این 5 نفر حساسیت به داروی آنتی­اسکورپیون نشان ندادند. تعداد 23 نفر از مردان (8/95 درصد) و تعداد 31 نفر از زنان (6/88 درصد) دچار عقرب­گزیدگی، بعد از اقدامات درمانی مناسب، مرخص شدند. نتایج آزمون نشان داد که توزیع فراوانی در دو گروه مردان و زنان در نتیجه درمان، از لحاظ آماری تفاوت معنی­داری وجود ندارد (639/0=p).
بحث
این پژوهش یکی از اولین مطالعات در شهرستان رفسنجان بود که با هدف تعیین اپیدمیولوژیک، علائم و پیامدهای بالینی بیماران دچار عقرب گزیدگی مراجعه‌کننده به اورژانس بیمارستان حضرت علی بن ابیطالب (ع) شهرستان رفسنجان انجام شد. در مطالعه حاضر، بیش­ترین عقرب گزیدگی در سنین 39-30 سالگی است. در سه مطالعه Nezari در همدان و Saghafipoor در قم و Moosavi در بندرعباس، به ترتیب محدوده سنی را 34-25، 24-10 و 30-21 سالگی گزارش نمودند [22، 17، 24] می­توان احتمال داد که تفاوت افزایش شیوع در این محدوده­های سنی، به فعالیت اجنماعی افراد بستگی دارد که آنها را در معرض خطر گسترده عقرب گزیدگی قرار می­دهد [24].   
یافته­های مطالعه نشان داد که بیش­ترین درصد محل گزش­ها در ناحیه اندام فوقانی و سپس زانو به پایین می­باشد. این الگو در بین مردان و زنان عقرب گزیده در مطالعه حاضر متفاوت است. در مردان، اندام فوقانی و در زنان اندام تحتانی بیش­تر مورد نیش زدگی واقع شده است. دو مطالعه  Alimohammadi  و Rafizadeh  یافته­های مشابهی را در خصوص محل گزش عقرب گزارش نمودند [26-25]. مکان گزش مطالعه حاضر در مردان، محیط آزاد و در مرتبه بعدی در خانه و در زنان در محیط آزاد و سپس در اماکن عمومی می­باشد. Rafezadeh و همکارانش بیش­ترین مکان گزش را در خارج منازل بیش­تر از داخل بیان نمودند [26]. اما Shahbazzadeh بیش­ترین مکان گزش را در داخل خانه­ها گزارش نمود [27]. به نظر می­رسد با توجه به بررسی­های انجام گرفته، اندامهای انتهایی (دست­ها و پا­ها) نسبت به بقیه قسمت­های بدن به دلیل مواجهه بیش­تر در زمان فعالیت [13] در معرض بیش­تر خطر عقرب گزیدگی می­باشد. شاید بتوان  گزش در اندام فوقانی را به دلیل شغل افراد مانند کار در کشتزارها، بلند کردن سنگ و آجر که محل زندگی عقرب­ها است، دانست [28] و گزش در اندام تحتانی را  به دلیل عدم حفاظت از خود (عدم استفاده از کفش در محیط خانه و یا در زمین های کشاورزی) دانست [29]. اما گاهی بر عکس، نیش زدگی به دلیل جایگزین شدن عقرب­ها داخل لباس­ها و کفش‌ها است [28]. هم­چنین، می­توان احتمال داد که بسته به زیستگاه عقرب­ها که گاهی در بیرون خانه­هاست و گاهی به دلیل ساختار ساختما­ن­ها (استفاده از مصالح ساختمانی نامناسب و قدیمی بودن)، عقرب­ها همراه با انسان زندگی می‌کنند و این باعث تفاوت مکان عقرب گزیدگی می­باشد. در این خصوص محققان پیشینه­ای را پیدا ننمودند که تفاوت بین دو گروه زن و مرد در محل و مکان گزش را بیان نماید تا بتوانند استدلال گسترده­تری را انجام دهند. 
در بررسی 18 ماهه پژوهش حاضر، ماه­های خرداد تا مرداد بیش­ترین عقرب گزیدگی را نشان می­دهد. بین زنان و مردان در ماه گزش تفاوت وجود دارد. بیش­ترین نیش زدگی مردان در تیر و زنان در مرداد واقع شده است. 
این یافته­ها با نتایج برخی مطالعات همخوانی دارد از جمله مطالعه Alimohammadi و همکاران در توصیف عقرب گزیدگی در شهرستان هفت گل واقع در استان خوزستان، بیش­ترین مورد عقرب گزیدگی در ماه­های خرداد تا مرداد [25] و هم­چنین مطالعه Hosseininasab و همکاران در جنوب استان کرمان در فصول بهار و تابستان بیش­ترین عقرب گزیدگی گزارش شده است [18]. مطالعه Benmosbah و همکارانش که در گویان فرانسه (Guiana Franch) انجام شده، نشان داده است که عقرب گزیدگی سراسر سال رخ داده و بیش­ترین فراوانی مربوط به ماه­های آوریل و می که بارانی­ترین ماه­ها در سال است، اتفاق می­افتد (این منطقه از نواحی گرمسیری با جنگل­های بارانی است) [30]. با توجه به بررسی‌ها، به نظر می­رسد با شروع گرمی هوا فعالیت این جاندار نیز زیادتر شده و موارد عقرب گزیدگی بیش­تر می­شود. محققان این پژوهش به مطالعه­ای دست نیافتند که نتایج بر اساس ماه گزش در دو گروه زنان و مردان گزارش شده باشد، تا بتوانند تفسیر بیش­تری نمایند. هم­چنین، نتایج نشان داد بیش­ترین ساعات عقرب گزیدگی بین ساعت 6 عصر تا 12 شب بیش­تر اتفاق می­افتد و تفاوتی بین دو گروه زن و مرد در این خصوص وجود ندارد. نتایج با مطالعه­ای که توسط Daneshi و همکارانش در شهرستان کرمان انجام شد، هم‌خوانی دارد [13]. می­توان بیان نمود از آنجایی که عقرب فعالیتش در ساعات شب شروع می­شود [22، 18]. لذا مورد گزش نیز در شب بیش­تر است. اما در مطالعه Alkahlout در قطر بیش­ترین موارد گزش عقرب در ساعت 6 صبح تا 6 عصر و در زمانی که درجه حرارت بالای 30 درجه سانتی­گراد و رطوبت بالای 70 درجه سانتی­گراد است بیان شده است [15] و در مطالعه Benmosbah در اغلب موارد، عقرب گزیدگی در ساعت 6 تا 11 صبح رخ می­دهد. [30]. که با نتایج یافته­های مطالعه اخیر مطابقت ندارد. به نظر می­رسد در این مناطق، در طول روز با بالا رفتن درجه حرارت و بالاخص رطوبت بالا، فعالیت عقرب­ها در روز  بیش­تر گردیده، به عبارتی از پناهگاه‌های خود بیرون آمده، لذا تعداد عقرب گزیدگی نیز در این زمان زیادتر می­شود.
هم­چنین، تحقیق حاضر نشان داد رنگ عقرب در 8/89 درصد (53 نفر) موارد سیاه، و در 2/10 درصد (6 نفر) موارد زرد بود. این یافته با نتایج مطالعه Hosseininasab و همکارانش در شهرستان­های جنوب استان کرمان مطابقت دارد. یافته­های مطالعه Hosseininasab  نشان داد که  8/73 درصد موارد (222 نفر) افراد با عقرب سیاه و 9/25 درصد موارد (78 نفر) زرد و 3/0 درصد نامشخص (1 نفر) مورد عقرب گزیدگی قرار گرفتند [18]. علت گزش بیش­تر با عقرب سیاه می­تواند به دلیل دیده نشدن در شب و تاریکی [29] و هم‌چنین، احتمال شیوع بیش­تر عقرب سیاه در استان کرمان باشد. اما نتایج مطالعات Shahbazzadeh و Esazadeh  که به طور جداگانه در خصوص عقرب گزیدکی در استان خوزستان انجام شد [32، 27]، مغایر با مطالعه حاضر می­باشد. این اختلاف می­تواند به دلیل تفاوت در پراکندگی و شیوع بیش­تر عقرب زرد در خوزستان [27] نسبت به رفسنجان باشد.
در این مطالعه مراجعه کنندگان اغلب دارای علائم کلینیکی موضعی با بیش­ترین علائم درد و سوزش بودند و اکثر موارد، 1/66 درصد (39 نفر)، فاقد علائم سیستمیک بودند. بیش­ترین علائم سیستمیک مراجعه کنندگان، سردرد و سرگیچه بود. هم­چنین، 1/66 درصد (39 نفر) فاقد شاخص آزمایشگاهی و در مرتبه بعد هموگلوبینوری بیش­ترین شاخص آزمایشگاهی بود. این یافته­ها از لحاظ علائم موضعی، همسو با مطالعاتAbourazzak  و Osnaya-Romero است [34-33]. اما با مطالعهHosseininasab  و همکارانش مغایر می­باشد. آنها گزارش نمودند 7/63 درصد افراد دچار علائم و تظاعرات شدید شدند [18]. به نظر می­رسد شایع­ترین علائم، بسته به شدت سمی شدن در افراد متفاوت است. موارد سمیت در علائم سیستمیک به طور قاطع شدید است در حالی که علائم موضعی به صورت خفیف است [34]، نتایج مطالعه حاضر نیز بر اکثریت موارد با علائم موضعی (خفیف) دلالت دارد. این می­تواند بر اساس نوع عقرب، میزان و نوع زهر تزریق شده [28] و هم­چنین، سن، وزن، محل گزیدگی، زمان نیش­زدگی بر ملایم بودن یا شدت علائم مسمویت باشد [18].
در بررسی اپیدمیولوژیک حاضر، تنها 5/8 درصد (5 نفر) در بخش بستری شدند. این افراد به داروی آنتی اسکورپیون حساسیت نشان ندادند. مطالعهKhatony  نیز همسو با این نتایج است [31] یافته­های مطالعه حاضر نشان می­دهد که 5/91 درصد (54 نفر) افراد بعد از اقدامات درمانی مناسب بهبود یافته، مرخص شدند که با مطالعه Sanaeizadeh  همخوانی دارد [14]. اماHosseininasab  و همکارانش بر ترخیص اکثر افراد به جز دو مورد فوتی اشاره کرده­اند [18]. مطالعات قبلی بیان نموده است که مرگ افراد بدلیل مشکلات ریوی و قلبی رخ داده است [34] و مطالعه حاضر چنین مواردی که منجر به مرگ افراد شود، مشاهده نگردید.
از آنجایی که تمامی افراد دچار عقرب گزیدگی به اورژانس مراجعه نمی­کنند، میزان ابتلاء به طور کامل گزارش نمی­شود. در نتیجه مطالعه دچار کم شماری خواهد بود. پیشنهاد می‌شود انجام مطالعاتی، در طی بازه­های زمانی طولانی­تر و طراحی در قالب کوهورت و با حجم نمونه بیش­تر انجام پذیرد. هم­چنین، جهت آگاهی افراد برای محافظت و سلامت خود، آموزش­هایی جهت پیش­گیری انجام گردد.
نتیجه­گیری
 یافته­های مطالعه نشان داد که بیش­ترین سن عقرب گزیده، 39-30 سال است. بیش­ترین علائم بالینی در افراد دچار عقرب­گزیدگی در دو گروه مردان و زنان درد و سوزش بود. هم­چنین، بیش­ترین علائم کلینیکی سیستمیک در افراد دچار عقرب­گزیدگی سرگیجه و سردرد و شاخص هموگلوبینوری بیش­ترین شاخص آزمایشگاهی در افراد دچار عقرب­گزیدگی بود. اکثر افراد بعد از درمان­های اولیه از اورژانس ترخیص شدند.
تشکر و قدردانی
این مقاله بخشی از پایان نامه مصوب دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان با کد 899 می­باشد. نویسندگان از کلیه بیمارانی که در این مطالعه همکاری نموده­اند، تشکر می­نمایند. ضمناً این پژوهش هیچ­گونه کمک مالی از سازمانی دریافت ننموده است.   

 
 

 
References
 
 

[1] Walls  Ron M.  Rosen's emergency medicine: concepts and Clinical Practice. 9Edition. USA: Elsevier Inc. 2018; p.711.
[2] Mullen R Gray,  Durden Lance. Medical and veterinary entomology. 2Edition, USA: Elsevier academic press. 2009; p.637.
[3]  Kazemi Seyed Mahdi, Sabatier Jean-Marc. Venoms of Iranian Scorpions (Arachnida, Scorpiones) and Their Potential for Drug Discovery. Molecules 2019; 4(14): 1-20.
[4] Dehghani R, Kamiabi F, Mohammadi  M. Scorpionism by hemiscorpius spp. in Iran: a review. J Venom Anim Toxins  2018; 24(8): 1-10.
[5] Valavi E. Step by step treatment of scorpion sing in south west of Iran. Jundishapur Sci Med J 2016; 15(1): 117-24.
[6] Amiri M, Naderi Lordjani M, Asgarpour H. Epidemiological study of scorpion sting in Lordegan City during the years 2014-2017. J Community Health Res 2018; 7(1): 57-61.
[7]  Santos SV M, Silva GL C, Silva Neto B, Grangeiro Junior RP, Lopes HG V, Teixeira Júnior G A et al. Clinical and epidemiological aspects of scorpionism in the world: a systematic review. Wild Environ Med  2016; 27(4): 504–18.
[8] Idicula W, Varman R, Nguyen D. Acute airway obstruction management in scorpion envenomation to submandibular region: A case report. Otolaryngology Case Reports 2018; 7(1): 1–2.
[9] Tan H. Scorpion stings presenting to an emergency department in singapore with special reference to isometrus maculatus. Wild Environ Med 2013; 24(1): 42-7
[10] Bawaskar HS, Bawaskar PH. Scorpion Sting :Update. JAPI 2012; 60(1): 46-55.
[11 [Monteiro W, Gomes J, Fé N, da silva I, Lacerda M, Alencar A, et al. Perspectives and recommendations towards evidence-based health care for scorpion sting envenoming in the Brazilian Amazon: A comprehensive review. Toxicon 2019; 169(11): 68-80.
[12] Yılmaz F, Arslan ED, Demir A, Kavalci C, Durdu T Yılmaz MS. et al. Epidemiologic and clinical haracteristics and outcomes of scorpion sting in the southeastern region of Turkey. TJTES 2013; 19(5): 417-22.
[13 [Daneshi S, Rezabeigi S, Razzaghi A, Zeinali M, Arefi S. The Epidemiological analysis of scorpion stings in Kerman 2012-14. Pejouhandeh 2016; 21(1): 35-9.[farsi]
[14] Sanaei-Zadeh H, Marashi SM, Dehghani R. Epidemiological and clinical characteristics of scorpionism in Shiraz (2012-2016); development of a clinical severity grading for Iranian scorpion envenomation. MJIRI 2017; 31(27): 1-9.
[15] Alkahlout BH, Abid MM, KasimMM,  Haneef SM. Epidemiological review of scorpion stings in Qatar. Saudi Med J 2015;  36(7): 851-55.
[16] Dehghani R, Fathi B. Scorpion sting in Iran: a review. Toxicon 2012; 60(5): 919-33.
[17] Saghefipoor A, Noroozi M, Moharam KaramiJoshin. Epidemiologic Scorpion Bite on Province of Qum. J Safe Inj Prev 2013;1(2): 95-101.[Farsi]
[18] Hosseininasab  A, Alidoosti shahreki K, Terabinezhad  MH. Epidemiological study and factors causing scorpion sting in south Kerman province. Iran J Med Sci 1388;  27(3): 295-301. [Farsi]
[19] Vazirianzadeh B, Farhadpour F, Hosseinzadeh  M, Zarean  M, Moravvej SA. An Epidemiological and clinical study on scorpionism in hospitalized children in Khuzestan, Iran. J Arthropod Borne Di 2012; 6(1): 62–9.
[20] Borna H, Dehghani R, Fazeli-Dinan M, Hosseini-Vasoukolaei N, Jahani H, et al. Some Epidemiological aspects of scorpionism in Qaenat, Iran, during 2011-2016. J. Community Health Res  2019; 4(4): 63-72. [Farsi]
 [21] Educational Research and Planning Organization.  Kerman province studies, the tenth grade of the second high school – 110321. Thehran  Iran Textbook Printing and Publishing Company. 2019. P.12, 44, 125.
[22] Nazari, M, Bahrami, D, Davari,;B, Salehzadeh, A. Epidemiological Survey of Scorpion Sting Cases and Identification of Scorpion Fauna in Hamadan City, Iran (2013). Sci J Hamadan Uni Med Sci 2015; 22(3): 255-62.
[23] https://www.amar.org.ir/سرشماریها . 17 Farvardin, 1399.
 [24] Moosavi SH, Shahi M, Rafinejad J, Zareh Sh, Madani A, Navidpour SH. Epidemiological aspect of scorpion sting in Bandar Abbas, Iran, during 2009-2011.Electronic Physician 2016; 8(4): 2286-90.
[25[ Alimohammadi Y, Rajabi A, Azarbakhsh H, Esmaeilzadeh F, Ghorbani M.. An Epidemiological Study on Scorpion Stings in Khuzestan Province (Haft Gel region), 2011-2012. Sadra Med Sci J 2015; 3(1): 13-20.
[26 [Rafizadeh S, Rafinejad J, Rassi Y. Epidemiology of scorpionism in Iran during 2009. J Arthropod Borne Di 2013; 7(1): 66–70.
[27] Shahbazzadeh D, Amirkhani A, Djadid ND, Bigdeli S, Akbari A, Ahari H, et al. Epidemiological and clinical survey of scorpionism in Khuzestan province, Iran (2003). Toxicon 2009; 53(4): 454-9.
[28] Zarehmirakabadi A et al. Prevention, treatment and care of venomous animal bites (scorpion). Thehran: Tandis. 2018. P.78.
[29] Talebian A, Doroodghar A. The Survey of  the epidemiological indicators of scorpion stings in patients referred to medical centers. Bi-monthly  Daneshvar Med; 13(59): 37-44.[Farsi]
[30] Benmosbah M, Guegueniat P, Mayence C, Egmann G, Narcisse E, Gonon S, et al. Epidemiological and clinical study on scorpionism in French Guiana. Toxicon 2013; 73(10): 56–62.
[31 [Khatony A, Abdi A, Fatahpour T, Towhidi F. The epidemiology of scorpion stings in tropical areas of Kermanshah province, Iran, during 2008 and 2009. J Venom Anim Toxins Incl Trop Dis 2015; 21(11): 1-8.
 [32] Isazadehfar KH, Eslami L, Entezariasl M. Epidemiology of Scorpionism in southwest, Iran, 2008. IJE 2013; 8(4): 54-60.[Farsi]
 [33] Abourazzak S, Achour S, El Arqam L, Atmani S, Chaouki S, Semlali I, et al. Epidemiological and clinical characteristics of scorpion stings in children in fez, Morocco. J Venom Anim Toxins Incl Trop Dis 2009; 15(2): 255-67.
[34] Osnaya-Romero N, de Jesus Medina-Hernandez T, Flores-Hernandez SS, Leon-Rojas G. Clinical symptoms observed in children envenomated by scorpion stings, at the children's hospital from the State of Morelos, Mexico. Toxicon 2001; 39(6): 781-5.

---