مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

مقاله پژوهشی

مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

دوره 14، آبان 1394، 664-655

بررسی تأثیر ترتیب و روش تزریق واکسن ثلاث و هپاتیتB  بر پاسخ درد شیرخواران مراکز بهداشتی درمانی شهر رفسنجان

فاطمه عبدلی[1]،علی راوری[2]،حسن خدادادی[3]، مجتبی خسروانجم[4]

دریافت مقاله: 1/11/93       ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 13/11/93  دریافت اصلاحیه از نویسنده: 1/7/94         پذیرش مقاله: 13/7/94

چکیده

زمینه و هدف: واکسیناسیون شایع‌ترین درد ایاتروژنیک (درمان زاد) در کودکان سالم است که در طب نباید آن را نادیده گرفت. بنابراین هر اقدامی در راستای کاهش درد واکسیناسیون قسمت مهمی از مراقبت‌های بهداشتی را شامل می‌شود. از آنجا که ممکن است ترتیب و روش تزریق واکسن نیز بر تجربه درد تأثیر داشته باشد مطالعه‌ای با هدف تعیین تأثیر ترتیب و روش تزریق واکسن ثلاث و هپاتیت B بر پاسخ درد شیرخواران 2 ماهه مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهر رفسنجان در سال1391 انجام شده است.

مواد و روش‌ها: پژوهش حاضر یک کارآزمایی میدانی کنترل شده تصادفی دوسوکور است. در این مطالعه 160 شیرخوار 2 ماهه مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهر رفسنجان به روش تصادفی در چهار گروه (40 نفری) انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. در گروه اول ابتدا واکسن هپاتیت B به روش استاندارد، گروه دوم ابتدا همین واکسن به روش حرفه‌ای، گروه سوم ابتدا واکسن ثلاث به روش استاندارد و گروه چهارم ابتدا واکسن ثلاث به روش حرفه‌ای تزریق گردید. در هر چهار گروه واکسن دوم به همان روش واکسن اول تزریق گردید. برای جمع‌آوری داده‌ها از مشخصات فردی و چک لیست تعدیل شده واکنش رفتاری درد(MBPS)  استفاده شده و داده‌ها با آزمون‌های آماری توصیفی )میانگین و انحراف معیار( و آنالیز واریانس یک طرفه تجزیه و تحلیل شد.

یافته‌ها: از 160 شیرخوار مورد پژوهش 25/51% پسر بودند. از نظر وزن، قد و مدت زمان تغذیه با شیر مادر قبل از تزریق واکسن، بین چهار گروه تفاوت آماری معنی‌داری وجود نداشت. اما میانگین نمره درد بر اساس چک لیست تعدیل شده واکنش رفتاری درد در گروهی که ابتدا واکسن هپاتیت B را به روش حرفه‌ای دریافت کرده بودند کمتر از سایر گروه‌ها بود و این تفاوت از نظر آماری معنی‌دار بود (001/0p<).

نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد که شدت درد زمانی که واکسن هپاتیت ب، به روش حرفه‌ای تزریق شود کمتر می‌باشد. لذا به نظر می‌رسد چنان چه واکسیناتورها ضمن رعایت نکات ایمنی از ترتیب واکسنی که درد کمتری ایجاد می‌کند و هم چنین روش تزریقی که با درد کمتر همراه است استفاده نمایند شیر خواران درد کمتری را تجربه خواهند کرد‌.

واژه‌های کلیدی: واکسیناسیون، درد، واکسن ثلاث، واکسن هپاتیت B، روش استاندارد، روش حرفه‌ای

مقدمه

واکسیناسیون به عنوان مؤثرترین سلاح مبارزه و پیشگیری از بیماری‌ها، یکی از فرآیندهای دردناک و تهاجمی است که هر شیرخوار با آن مواجه می‌شود ]1[. بسیاری از مطالعات نشان می‌دهد که تجربیات دردناک دوره شیرخواری علاوه بر عوارض زودرس از قبیل تاکی کاردی، تاکی پنه ، افزایش فشار خون، افزایش فشار داخل مغز، افزایش نیازهای متابولیک، بالا رفتن سطح کورتیزول، احتباس مایعات، کاهش حرکات روده‌ای و ضعف ایمنی می‌تواند پاسخ‌های رفتاری و فیزیولوژیک فرد نسبت به درد را در دوره‌های بعدی زندگی تشدید کند ]3-2[.

می‌توان گفت واکسیناسیون شایع‌ترین درد درمان زاد (ایاتروژنیک) در کودکان سالم است که نباید آن را نادیده گرفت ]5-4[. محققین تلاش می‌کنند استرس و درد مربوط به فرآیندهای دردناک به ویژه در شیرخواران و کودکان را با استفاده از روش‌های دارویی و غیر دارویی، تا حدودی کاهش دهند ]6، 3[.

مروری بر متون نشان می‌دهد مطالعات متعددی جهت کاهش درد ناشی از تزریق در داخل کشور انجام شده است. در این رابطه می‌توان به مطالعات انجام شده در زمینه‌ی تأثیر مکیدن پستان توسط شیرخواران و قرار گرفتن در آغوش مادر بر درد ناشی از تزریق واکسن ]8-7، 1[، استفاده از روش‌های انحراف فکر زمان واکسیناسیون ]3[، یا تأثیر گلوکز خوراکی بر درد ناشی از تزریق واکسن ]4[ اشاره کرد. بسته به کیفیت، ماهیت و نوع، بعضی از واکسن‌ها نسبت به واکسن‌های دیگر درد بیشتری ایجاد می‌کنند. لذا ترتیب تزریق واکسن‌ها زمانی که هم زمان با هم تزریق شوند ممکن است در احساس درد تأثیر داشته باشد ]9-10[. چنانچه مطالعه Ipp و همکاران نشان داد در شیرخوارانی که ابتدا واکسن ثلاث-آنفلوانزا را دریافت کردند نسبت به آنهایی که ابتدا واکسن پنوموکوک را دریافت می‌کردند شدت درد کمتری گزارش شد ]9[. در مطالعه Robabi و همکاران نیز مشخص گردید چنانچه ابتدا واکسن هپاتیت B و بعد واکسن ثلاث تزریق گردد شیرخوار درد کمتری تجربه خواهد کرد ]11.[

از طرفی ممکن است روش و دستورالعمل تزریق واکسن نیز بر تجربه کلی درد تأثیر داشته باشد. در مطالعات انجام شده گزارش گردیده که استفاده از روش حرفه‌ای در تزریق واکسن به شیرخواران نسبت به روش استاندارد درد کمتری ایجاد می‌نماید ]12، 10[. منظور از روش تزریق استاندارد (با پیروی از دستورالعمل منتشر شده) وارد کردن آهسته سرسوزن به داخل عضله با زاویه 90 درجه، آسپیراسیون آهسته قبل از تزریق، تزریق آهسته و خروج آهسته سرسوزن بعد از تزریق می‌باشد. این روش 20-10 ثانیه طول می‌کشد. اما در روش تزریق حرفه‌ای که هیچ دستورالعمل منتشر شده‌ای در باره آن وجود ندارد سرسوزن با زاویه 90 درجه با فشار پیوسته و یکنواخت سریع وارد شده و آسپیراسیونی انجام نمی‌شود و مایع سریع در عرض یک تا دو ثانیه تزریق و سرسوزن سریع خارج می‌شود ]10[. لذا با توجه به این که در زمان اجرای این مطالعه برنامه واکسیناسیون کودکان 2 ماهه در ایران شامل تزریق واکسن هپاتیت B و واکسن ثلاث بوده و مقدار هر دو واکسن 5/0 میلی‌لیتر و به صورت عضلانی با زاویه 90 درجه در عضله خارجی قدامی جلوی ران با استفاده از سرنگ خود ایستا با حجم 5/0 میلی‌لیتر تزریق می‌شد ]11، 8[، بر آن شدیم تا مطالعه‌ای با هدف تعیین تأثیر ترتیب و روش تزریق واکسن هپاتیت B و ثلاث بر پاسخ به درد شیرخواران مراجعه کننده به مراکز بهداشتی درمانی شهر رفسنجان در سال 1391 انجام دهیم.

مواد و روش‌ها

این مطالعه از نوع کارآزمایی میدانی کنترل شده تصادفی دو سو کور می‌باشد که با هدف تعیین تأثیر ترتیب و روش تزریق واکسن هپاتیت B و ثلاث بر درد شیرخواران مراکز بهداشتی درمانی شهر رفسنجان در سال 1391 صورت گرفت. جامعه مورد مطالعه شامل کلیه شیرخواران دو ماهه ایرانی تحت پوشش مرکز بهداشتی درمانی شماره یک شهر رفسنجان بوده‌اند. با توجه میانگین و انحراف معیار شدت درد گزارش شده در مطالعات انجام شده ]9[ و با در نظر گرفتن سطح اطمینان 95% و توان آزمون 90% و با استفاده از فرمول

برای هر گروه 40 نفر محاسبه گردید و در مجموع 160 نفر مورد مطالعه قرار گرفتند. نمونه‌گیری به صورت در دسترس از شیرخواران دو ماهه مراجعه کننده به مرکز بهداشتی درمانی شماره یک انجام شد. تخصیص نمونه‌ها با در نظر گرفتن معیار‌های ورود به مطالعه (ایرانی بودن، سالم بودن، تغذیه انحصاری با شیر مادر، عدم سابقه جراحی یا بستری شدن در بیمارستان ، عدم ابتلا به سرما خوردگی، اسهال و ... و عدم علائمی دال بر بیماری یا ناهنجاری مادرزادی، عدم دریافت داروی مسکن توسط شیرخوار و یا مادر) در چهار گروه (گروه اول ابتدا واکسن ثلاث و سپس واکسن هپاتیت B با روش تزریق استاندارد، گروه دوم همین ترتیب واکسن با روش تزریق حرفه‌ای، گروه سوم ابتدا واکسن هپاتیت B و سپس واکسن ثلاث با روش تزریق استاندارد و گروه چهارم همین ترتیب واکسن با روش تزریق حرفه‌ای) به صورت تصادفی در بلوک‌های چهار تایی انجام شد. شیر خوارانی که مادر معتاد به مواد مخدر و یا والدینی نا آرام داشتند و یا در مقابل این سوال که آیا تنش یا اضطراب دارند جواب مثبت می‌دادند وارد مطالعه نمی‌شدند. استفاده از ضد درد سیستماتیک (نظیر ایبوپروفن و استامینوفن) قبل از تزریق واکسن نیز از معیارهای خروج از مطالعه بود. جهت کاهش تحریک شیرخوار در اثر پوشک خیس شرایط لازم جهت تعویض پوشک در اختیار مادران قرار گرفت.

در صورت تمایل مادر به شرکت در پژوهش، فرم مشخصات فردی به صورت مصاحبه مستقیم با مادر تکمیل گردیده و کودک در یکی از چهار گروه قرار می‌گرفت. علت انتخاب شیرخواران 2 ماهه کنجکاوی کمتر شیرخوار نسبت به محیط و کمتر بودن حس ترس از غریبه در این زمان بود. در ضمن در زمان انجام پژوهش واکسن ثلاث و هپاتیت B به طور همزمان به شیرخوار تزریق می‌گردید.

تزریق عضلانی در هر چهار  گروه تحت شرایط یکسان با وسایل مشابه و توسط یک واکسیناتور انجام شد. در حین واکسیناسیون ابتدا، محل تزریق توسط پنبه آغشته به الکل، 15 ثانیه قبل از تلقیح واکسن پاک شده و درناحیه قدامی خارجی ران و به صورت داخل عضلانی با سرنگ خود ایستاAD ، سر سوزن به طول 5/2 سانتی‌متر و 23 گاج (Gauge) و به میزان 5/0 سی‌سی تزریق انجام می‌شد. واکسن ثلاث کلیه شیرخواران در پای سمت راست و واکسن هپاتیت B آنها در پای چپ تزریق گردید. دستورالعمل جهت تزریق واکسن به "روش استاندارد" شامل وارد کردن آهسته سرسوزن به داخل عضله با زاویه 90 درجه با فشار ثابت، آسپیراسیون آهسته به مدت 10-5 ثانیه قبل از تزریق (جهت اطمینان از عدم برخورد سرسوزن به عروق)، تزریق آهسته به مدت 10-5 ثانیه (به منظور جلوگیری از آسیب به بافت توسط نیروی تزریق کننده) و خروج آهسته سرسوزن بعد از تزریق بود. دستورالعمل جهت تزریق واکسن به روش حرفه‌ای ""Pragmatic شامل وارد کردن سرسوزن به داخل عضله با زاویه 90 درجه با فشار ثابت، عدم آسپیراسیون (به محل اتصال سرسوزن و پیستون دقت شود در صورت مشاهده خون و احتمال برخورد به عروق خونی سرنگ خارج گردد)، تزریق سریع واکسن به مدت 2-1 ثانیه و خروج سریع سرسوزن بود ]10[. از ماساژ محل تزریق بعد از تجویز واکسن در هر حالت اجتناب گردید. سعی شد که محیط آرام و یکسانی در طول بررسی برای کلیه شیرخواران فراهم گردد. از10 ثانیه قبل از تزریق تا زمانی که کودک به آرامش می‌رسید (حداکثر 3 دقیقه بعد از تزریق ) از شیرخوار فیلم گرفته شد.

پاسخ‌های رفتاری شیرخواران در این پژوهش طبق چک لیست تعدیل شده واکنش رفتاری درد (Modified Behavioral Pain Scale) MBPS با استفاده از توصیف سه قسمت تغییرات چهره، حرکات بدن و نحوه گریه کردن بررسی گردید. طبق این معیار تغییرات چهره شامل 1. لبخند زدن 2. خنثی بودن حالت چهره 3. اخم کردن، شکلک، نگاه هراسان 4. خم کردن و در هم کشیدن ابرو و محکم بستن چشم‌ها و باز کردن لب با یا بدون قرمزی صورت، حرکات بدن شامل 1. فعالیت و حرکان طبیعی 2. در حالت آرام و راحت بودن 3. حرکات نسبی مثل پیچ و تاب خوردن، تلاش برای اجتناب از درد به وسیله عقب کشیدن عضوی که تزریق در آن انجام می‌شود 4. بی‌قراری همراه با حرکات عمومی و چند عضوی بدن در سر و دیگر اندام‌ها 5. سفتی بدن، نحوه گریه کردن شامل 1. خندیدن، 2. گریه نکردن 3. ناله کردن با صدای آهسته و آرام 4. گریه ناگهانی، حمله‌ای یا هق هق 5. گریه ناگهانی یا حمله‌ای بیش از گریه اولیه می‌باشد. در این ابزار نمره چهره و حرکات بدن از (3-0) و نمره گریه از (4-0) در نظر گرفته می‌شود. برای تعیین نمره کلی‌، نمرات هر رفتار مشاهده شده با هم جمع بسته می‌شود. حداقل نمره صفر و حداکثر نمره‌ای که به واکنش رفتاری تعلق می‌گیرد 10 می‌باشد. پایایی این ابزار برای اولین بار در پژوهشTaddio و همکاران در تورنتو کانادا با استفاده از روش آزمون مجدد (001/0p<) تعیین شده است. این ابزار قبلاً نیز در ایران استفاده شده است [11، 9،7-6، 1].

واکنش‌های رفتاری کلیه نمونه‌ها بر اساس چک لیست تعدیل شده واکنش رفتاری درد بعد از تزریق هر دو واکسن توسط ارزیابی  که از تخصیص گروه‌ها بی‌اطلاع بود مورد مشاهده قرار گرفت. تجزیه و تحلیل‌های آماری با نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 18 صورت گرفت. برای توصیف داده‌ها از آمار توصیفی (میانگین و انحراف از معیار) و به منظور مقایسه واکنش رفتاری درد در گروه‌های مورد مطالعه از آزمون‌های t مستقل و آماری ANOVA و پس آزمون Duncan استفاده شد. سطح معنی‌داری 05/0 در نظر گرفته شد.

نتایج

از 160 شیرخوار مورد پژوهش 8/48% پسر و 2/51% دختر بودند. آزمون آماری ANOVA از نظر میانگین وزن، قد و زمان آخرین تغذیه با شیر مادرتفاوت آماری معنی‌داری بین 4 گروه نشان نداد و گروه‌ها کاملاً همسان بودند (جدول 1). آزمون آماری t مستقل بین میانگین نمره شدت درد در تزریق اول و دوم بر حسب جنس تفاوت آماری معنی‌داری نشان نداد (376/0=p).

جدول 1- خصوصیات فردی شیرخوران مورد مطالعه در چهار گروه مورد مطالعه

آزمون آماری  ANOVAو سطح معنی‌داری 05/0(تعداد شیر خواران در هر گروه 40 نفر)

بر اساس آزمون آماری ANOVA بین میانگین نمره درد قبل از تزریق واکسن در بین گروه‌ها تفاوت آماری معنی‌داری وجود نداشت (جدول2). اما بین میانگین نمره درد گروه‌ها پس از تزریق اختلاف آماری معنی‌داری وجود داشت به طوری که واکنش به درد در گروهی که ابتدا واکسن ثلاث را به شیوه استاندارد دریافت کرده بودند بیشتر از سایر گروه‌ها بود و کمترین نمره درد مربوط به گروهی بود که ابتدا واکسن هپاتیت B را به روش حرفه‌ای دریافت کرده بودند (جدول 3).

در تمام شیرخواران شدت درد هنگام تزریق واکسن دوم افزایش پیدا کرد به طوری که آزمون آماریANOVA نیز بین میانگین نمره کل پس از تزریق دوم بین چهار گروه اختلاف معنی‌داری نشان داد (000/0=p). بیشترین شدت درد در گروهی تجربه گردیده بود که ابتدا واکسن ثلاث و سپس واکسن هپاتیت B را به روش استاندارد دریافت کرده بودند (جدول 4).

جدول 2- مقایسه میانگین نمره درد قبل از تزریق واکسن در چهار گروه شیرخواران

آزمون آماری ANOVA و پس آزمونDuncan  در سطح معنی‌داری 05/0 (تعداد شیرخواران در هر گروه 40 نفر)

جدول 3- مقایسه میانگین نمره درد بعد از تزریق واکسن اول در چهار گروه شیرخواران

آزمون آماری ANOVA و پس آزمون Duncan  در سطح معنی‌داری 05/0(تعداد شیرخواران در هر گروه 40 نفر)

جدول 4- مقایسه میانگین نمره درد بعد از تزریق واکسن دوم در چهار گروه شیرخواران

آزمون آماری ANOVA و پس آزمونDuncan  در سطح معنی داری 05/0 (تعداد شیرخواران در هر گروه 40 نفر)

بحث

نتایج این کارآزمایی میدانی نشان می‌دهد شدت درد در شیرخواران دو ماهه مراجعه کننده جهت دریافت واکسن هپاتیت B و ثلاث، زمانی که ابتدا واکسن هپاتیت B به روش حرفه‌ای تزریق می‌شود کمتر است. مطالعه Robabi و همکاران نیز نشان داد که شدت درد در شیرخوارانی که ابتدا واکسن هپاتیت B (که درد کمتری داشت) و بعد واکسن سه گانه (که درد بیشتری داشت) دریافت کرده بودند در مقایسه با شیرخوارانی که ترتیب واکسن‌ها معکوس شده بود کمتر بود ]11[. در نتایج مطالعه‌ای از Ipp و همکاران آمده است که شدت درد چنانچه ابتدا واکسن پری اوریکس و سپس واکسن سرخک، سرخجه و اوریون 2 تزریق شود به طور معنی‌داری کمتر است ]12[. همچنین، در مطالعه دیگری از Ipp و همکاران مشخص گردید شیرخوارانی که واکسن سه گانه - انفلوانزا را قبل از واکسن پنوموکوک دریافت کرده بودند درد کمتری را تجربه کردند] 9[. احتمالاً این تفاوت در شدت درد واکسن‌ها می‌تواند مربوط به تفاوت در ترکیب و اجزای سازنده واکسن (pH و اسمولاریته و ...) باشد ]9[.

در این مطالعه علاوه بر تاثیر ترتیب تزریق واکسن‌ها به تأثیر روش تزریق واکسن بر شدت درد شیرخواران نیز پرداخته شد و مشخص گردید که استفاده از روش تزریق استاندارد (آسپیراسیون آهسته و تزریق عضلانی آهسته) به طور معنی‌داری دردناک تراز روش تزریق حرفه‌ای (تزریق سریع بدون آسپیراسیون) می‌باشد. به طوری که شدت درد در شیرخوارانی که ابتدا واکسن ثلاث و یا ابتدا واکسن هپاتیت  Bرا به روش حرفه‌ای دریافت می‌کردند نسبت به شیرخوارانی که ابتدا واکسن ثلاث و یا واکسن هپاتیت B را به روش استاندارد دریافت می‌کردند کمتر بود. نتایج مطالعه کارآزمای بالینی تصادفی  Ippو همکاران نیز نشان داد شدت درد واکسیناسیون به روش تزریق حرفه‌ای نسبت به روش تزریق استاندارد کمتر است ]10[. همچنین، در مطالعهGirish  و همکارش  هم مقایسه دو روش تزریق حرفه‌ای و استاندارد مشخص کردروش تزریق استاندارد آهسته به طور معنی‌داری دردناک‌تر از روش تزریق حرفه‌ای سریع است ]13[. مشخص کردن این مسئله که کاهش درد در روش تزریق حرفه‌ای مربوط به آسپیره نکردن یا سرعت بیشتر تزریق واکسن است ممکن نیست. به نظر می‌رسد دستورالعمل تزریق آهسته و استاندارد برای کاهش درد و اجتناب از آسیب بافت‌های موضعی باشد اما مطالعه Ipp [14] نشان داد هنگامی که تزریق واکسن سریع انجام شود با عدم تطابق کمتری همراه است. هیچ منبعی برای این ادعا که تزریق به روش سریع باعث کاهش درد می‌شود وجود ندارد. شاید بتوان گفت افزایش درد در گروه تزریق به روش استاندارد ممکن است مربوط به اثر ترکیبی طول مدت در معرض سرسوزن قرار گرفتن و تحریک بافت ناشی از حرکت سرسوزن حین آسپیراسیون باشد ]10[.

سال‌هاست که کارشناسان، آسپیراسیون هنگام تزریق را توصیه می‌کنند اما هیچ مدرک علمی جهت حمایت ازاین لزوم وجود ندارد ]15[. آسپیراسیون قبل از تزریق عضلانی به دلیل ایمنی و به منظور اجتناب از تزریق سهوی فرآورده‌های دارویی داخل عروق خونی است. با توجه به این که در محل توصیه شده برای تزریق واکسن (عضله قدامی خارجی جلوی ران) عروق خونی بزررگی وجود ندارد عدم آسپیراسیون و تزریق سریع به احتمال زیاد نمی‌تواند مشکلی ایجاد نماید. از طرفی در بسیاری از تحقیقاتی که بر روی شدت درد ناشی از واکسن انجام شده است از روش تزریق سریع بدون آسپیراسیون استفاده گردیده است و هیچ عارضه‌ای متعاقب تزریق سریع گزارش نشده است ]11، 9[.

همچنین، یافته‌های این مطالعه نشان داد شدت درد از واکسن اول نسبت به واکسن دوم افزایش  داشته است که شاید علت آن باقی ماندن خاصیت واکسن اولی و اثر تقویت کنندگی بر شدت درد واکسن دوم باشد. در مطالعه Robabi و Ipp نیز شدت درد در تزریق واکسن دوم بیشتر گزارش گردیده است. علت افزایش درد پس از تزریق واکسن دوم می‌تواند در نتیجه تشدید ایمپالس‌های درد باشد ]11، 9[.

نتیجه‌گیری

در مجموع به نظر می‌رسد درد ناشی از واکسن‌های تزریقی نه تنها مربوط به سوراخ شدن پوست، کیفیت و نوع واکسن بلکه با روش تزریق واکسن نیز ارتباط دارد. با توجه به بازنگری برنامه واکسیناسیون جدید کشور از بیست و هفتم آبان 1393 و استفاده از واکسن پنتاوالان (سیاه ‌سرفه، کزاز، دیفتری، هپاتیت  Bو هموفیلوس آنفلوانزا) تعداد تزریق عضلانی در یک نوبت کاهش یافت اما احتمال می‌رود نحوه تزریق واکسن بتواند بر تجربه کلی شیرخوار از درد تأثیرگذار باشد لذا پیشنهاد می‌گردد با بررسی‌های بیشتر در زمینه ترتیب و روش تزریق واکسن و تعدیل آنها از جمله آسپیره نکردن، سرعت تزریق و .... از راهکارهای مؤثر، قابل اجرا و کم هزینه به منظور کاهش درد شیرخواران استفاده گردد. همچنین، با توجه به این که در واکسیناسیون بدو تولد و هیجده ماهگی هم زمان دو واکسن تزریق می‌شود آموزش مواردی که احتمال دارد بر تجربه کلی کودکان از درد تأثیر گذارد به واکسیناتورها و پرسنل مراکز بهداشتی درمانی ضروری به نظر می‌رسد.

تشکر و قدردانی

این مقاله حاصل طرح تحقیقاتی مصوب دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در تاریخ 6/4/1391 می‌باشد. نویسندگان مقاله از افرادی که در تهیه اطلاعات ما را یاری نمودند به خصوص کارکنان واکسیناسیون مرکز شماره یک سرکارخانم صابری و جناب آقای ندامتکار و جناب آقای رودینی کارشناس پرستاری و همچنین، مادرانی که در این مطالعه با پژوهشگران همکاری نمودند تشکر و قدردانی می‌نمایند.

References

[1] Taavoni S, ShahAli Sh, Haghani H, Neisani Samani L. Comparison the effect of breast feeding with routine clinical procedure on pain relieving during immunization injection. Journal of Arak University of Medical Sciences  2009; 11(4): 33-40. [Farsi]

[2] Sahebihag MH, Hosseinzadeh M, Mohammadpourasl A, Kosha A. The effect of breastfeeding, oral sucrose and combination of oral sucrose and breastfeeding in infant’s pain relief during the vaccination. Iran J Nurs Midwifery Res 2011; 16(1):9-15. [Farsi]

[3] Hadadi Moghadam H, Kheirkhah M, JamshidiManesh M, Haghani H. The impact of Distraction Technique on Reducing the Infant’s Pain due to Immunization. Ofogh-e-Danesh 2011; 16(4): 20-7. [Farsi]

[4].Nickrooz L, Rostami S, Ranani HA, Rasekh A. The effect of glucose on pain relieving during immunization injection in 2, 4 and 6 month neonates comes to health centers of Yasouj University of Medical Sciences. Dena,Yasouj, Hazrat Zeinab Nursing & Midwifery Faculty 2006; 1(3): 11-8. [Farsi]

[5] Moshe I. Effect of age, gender and holding on pain responses during infant immunization. J Clinic Pharmacia 2004; 11(1): 426-9.

[6].Nory Shad kam M, Nasiriani KH, AyattollaheJ, Shakiba M. The Effect of EMLA Cream on Reducing Pain Due to vaccination in children .Iran J Nursing 2008; 21(53): 85-91. [Farsi]

[7] Taavoni S, Shahali SH, Haghani H. Neisani-Samani L. Comparison of the effect of breast feeding, sucking the pacifier and being in mother's hug on pain during infants immunization injection, health centers of west Tehran (Dissertantion). IUMS 2008: 44-6. [Farsi]

[8]Shah Ali SH, Taavoni S, Haghani H, NeisaniSamani L. Comparison of the Effect of Breast Sucking with Being in the Mother’s Hug on Pain Relieving during Immunization Injection. J Babol Univ Med Sci 2009; 11(5): 32-7. [Fasi]

[9] Ipp M, Parkin PC, Lear N, Goldbach M, Taddio A. Order of vaccine injection and infant pain response. Arch Pediatr Adolesc Med 2009; 163: 469-72.

[10] Ipp M, Taddio A, Sam J, Gladbach M, Parkin PC. Vaccine-related pain: andomised controlled trial of two injection techniques. Arch Dis Child 2007; 92: 1105-8.

[11] Robabi H, Navidian, A, Kermansaravi F. The effect of order  DTP and Hepatitis B  Injection on infant  pain response in referred to health Care Centers in Zahedan City 2012. J Anesthesiol Pain Official J ISRAPM (JAP) 2013; 4(2). [Farsi]

[12] Ipp M, Cohen E, Goldbach M, Macarthur C. Effect of choice of measles-mumps-rubella vaccine on immediate vaccination pain in infantsArch Pediatr Adolesc Med 2004; 158(4): 323-6.

 [13] Girish GN1, Ravi MD.Vaccination Related Pain: Comparison of Two Injection Techniques. Indian J Pediatr 2014. [Epub ahead of print]

[14] Petousis-Harris H.Vaccine injection technique and reactogenicity--evidence for practice. Vaccine 2008; 26(50): 6299-304.

 [15] Ipp M, Sam J, Parkin P. Needle aspiration and intramuscular immunization. Arch Pediatr Adolesc Med 2006; 160: 451.