مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

مقاله پژوهشی

مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

دوره 15، تیر  1395، 342-331

بررسی مکانی موارد گزارش‌شده بیماری مالاریا با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) در شهر بم طی سال‌های 1393-1383

علی طولابی[1]، علیرضا کرمانی‌زاده[2]، علی نیکونهاد[3]، محمد میری[4]، فرحناز خبیری[5]

دریافت مقاله: 15/10/94    ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 2/12/94    دریافت اصلاحیه از نویسنده: 12/2/95      پذیرش مقاله: 18/2/95

چکیده

زمینه و هدف: با توجه به این‌که مسائل بهداشت عمومی و انتشار بیماری‌ها با جغرافیای منطقه رابطه مستقیم دارند و همواره دارای بُعد مکانی هستند، در این مطالعه به بررسی مکانی موارد گزارش‌شده بیماری مالاریا با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) در شهر بم طی سال‌های 1393-1383 پرداخته ‌شده است.

مواد و روش‌ها: این مطالعه از نوع مقطعی بوده و در آن آمار موارد مثبت گزارش‌شده مالاریا در شهر بم به مدت 11 سال از سال 1383 تا 1393 از مرکز بهداشت تهیه شد. سپس بر اساس آدرس پستی محل سکونت هر یک از موارد، طول و عرض جغرافیایی مربوط به محل سکونت هر بیمار جهت تحلیل مکانی بیماری مالاریا به دست آمد. برای تحلیل مکانی از روش خودهمبستگی مکانی Moran و روش درون‌یابی Kriging در محیط GIS استفاده گردید.

یافته‌ها: در طول 11 سال تعداد 112 مورد بیماری مالاریا در شهر بم اتفاق افتاده است که از مجموع موارد ثبت‌شده، تعداد 38 نفر زن (9/33%) و 74 مرد (1/66%) بودند. از مجموع 112 بیمار مبتلا به مالاریا به ترتیب ۱0۲ بیمار (08/91%) به پلاسمودیوم ویواکس و ۱0 بیمار (92/8%) به پلاسمودیوم فالسیپاروم مبتلا بوده‌اند. توزیع مکانی بیماری در منطقه از نوع تصادفی بوده (04/0=Z-score-) و بیشترین خطر شیوع بیماری مربوط به مناطق حاشیه شهر بود.

نتیجه‌گیری: این مطالعه نشان داد شیوع بیماری مالاریا در حاشیه شهر بم بیشتر از مناطق مرکزی آن می‌باشد. تحلیل مکانی با نشان دادن مناطق با خطر شیوع بالا و بررسی عوامل محیطی، می‌تواند به‌عنوان ابزاری مفید در برنامه کنترل و پیش‌گیری از بیماری مالاریا کمک شایانی کند.

واژه‌های کلیدی: مالاریا، تحلیل مکانی، سیستم اطلاعات جغرافیایی

مقدمه

مالاریا یک بیماری تک‌یاخته‌ای است که با درگیر کردن بیش از یک میلیارد نفر در دنیا، باعث مرگ‌ و میر بیش از 3 میلیون نفر در سال می‌شود و مهم‌ترین بیماری انگلی انسان به شمار می‌آید و با عوارض بسیاری همراه است. حدود 45% جمعیت مناطق مدیترانه شرقی (که ایران نیز در این منطقه قرار دارد) در خطر ابتلا به مالاریای ویواکس و فالسیپاروم هستند [1]. در این منطقه، سالیانه 14 میلیون انسان به مالاریا مبتلا می‌شوند. انتقال مالاریا بیشتر در کشورهایی مانند افغانستان، جیبوتی مصر، ایران، عراق، مراکش، عمان، پاکستان، سوریه، عربستان سعودی، سودان، امارات متحده عربی و یمن رخ می‌دهد [2].

هم‌اکنون این بیماری به‌جزء در مناطقی که هنوز شرایط اکولوژیکی و اجتماعی و فرهنگی مردم تغییر چندانی نکرده، ریشه‌کن شده است. عامل بیماری با گزش پشه ماده آنوفل به انسان منتقل می‌شود. پشه‌های ماده آنوفل به‌عنوان ناقل برای انتقال آلودگی در بین انسان‌ها می‌باشد. این بیماری در صورت عدم توجه به‌موقع، می‌تواند نتایج مرگ‌باری را در پی داشته باشد. سازمان بهداشت جهانی تخمین می‌زند که سالانه بین 300 تا 500 میلیون نفر در جهان به این بیماری مبتلا می‌شوند که بیش از یک‌ میلیون نفر از آن‌ها بر اثر بیماری جان خود را از دست می‌دهند. شرایط آب و هوایی و محیطی به صورت مستقیم روی رشد و تکثیر پشه آنوفل و انگل، و در نتیجه بر شیوع بیماری، تأثیر می‌گذارند. پارامترهایی هم‌چون دما، رطوبت، پوشش‌ گیاهی، منابع آبی و ارتفاع در شیوع این بیماری مؤثر هستند. رطوبت تأثیر مستقیمی بر روی بقاء پشه‌های آنوفل دارد. دما یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در شیوع بیماری مالاریا است. انتشار بیماری یک پدیده دینامیکی است که در مکان و با گذشت زمان تغییر می‌یابد. ایران با قرار گرفتن در منطقه معتدل شمالی و شرق مدیترانه و با داشتن آب‌ و هوایی متنوع در منطقه آندمیک نقشه جهانی پراکندگی مالاریا قرار دارد. گزارش‌ها نشان می‌دهد که بیماری مالاریا از زمان‌های قدیم در ایران شایع بوده  و به همین علت این بیماری از دیرباز به‌عنوان یکی از بیماری‌های عفونی بومی ایران مورد توجه سیاست‌گذاران بهداشتی کشور بوده است [3-2].

بر اساس آمار منتشره در طی چند سال گذشته تعداد مبتلایان به مالاریا در کشور ۶۰ هزار مورد گزارش‌ شده است که ۹۰% موارد آن در جنوب شرقی کشور از استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و شهرستان‌های جیرفت و کهنوج در استان کرمان گزارش ‌شده است [4]. در اغلب استان‌های کشور مطالعاتی در زمینه اپیدمیولوژی مالاریا انجام‌ شده است که می‌توان به مطالعه انجام ‌شده در شهرستان رفسنجان‌ از استان کرمان طی سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۴، مطالعه انجام‌شده در شهرستان‌های غرب استان هرمزگان در سال 1380، مطالعه انجام‌‌شده در استان خراسان در سال 1382 و مطالعه میزان آلودگی به انگل مالاریا در مهاجرین خارجی ساکن در شهرستان لارستان در 1383-1382 اشاره نمود [8-5]. اگرچه آمار موجود در کشور ایران نشان‌‌دهنده کاهش موارد مالاریا از سال ۱۳۷۰ تاکنون است، اما به نظر می‌رسد با توجه به عواملی از قبیل شرایط محیطی مناسب، وجود بیش از ۷ گونه از پشه‌های آنوفل ناقل بیماری در اغلب نقاط کشور و هم‌چنین وضعیت بی‌ثبات منطقه از نظر جابه‌جایی جمعیت‌ها به ‌خصوص در مرزهای شرقی کشور و ورود اتباع بیگانه از طریق این مرزها، کنترل این بیماری با چالش‌های جدی مواجه باشد [10-9].

تهیه نقشه موارد مالاریا می‌تواند مقامات بهداشتی را در درک بهتر اطلاعات در مورد توزیع مکانی و وقوع زمانی این بیماری در منطقه کمک کند. اطلاعات ارائه‌شده، یک راهنما برای برنامه‌های کنترل و آماده‌سازی امکانات بهداشتی بر اساس نیاز هر منطقه خواهد بود. GIS به‌طور مداوم برای تجزیه ‌و تحلیل داده‌های مرتبط با سلامت مورد استفاده قرار گرفته است و می‌تواند یک ابزار مفید برای تجزیه ‌و تحلیل گسترش بیماری در کشورهای توسعه‌‌یافته و کشورهای در حال‌ توسعه باشد. از این نرم‌افزار می‌توان  به‌عنوان ابزاری مفید برای مدیریت استراتژیک و تخصیص منابع  به‌منظور آماده‌‌سازی لازم  جهت کنترل بیماری در مناطق در معرض خطر این بیماری استفاده کرد. GIS هم‌چنین ما را قادر به تولید نقشه‌ها بعد از انجام اصلاحات لازم در منطقه و بر اساس اطلاعات جدید می‌سازد و می‌تواند میزان اثربخشی برنامه‌های کنترلی را به‌سادگی آشکار سازد [12-11].

با توجه به این‌که مسائل بهداشت عمومی و انتشار بیماری‌ها با جغرافیای منطقه رابطه مستقیم دارند و همواره دارای بعد مکانی هستند [11] و بم به‌عنوان یک منطقه آندمیک برای بیماری مالاریا محسوب می‌شود، در این مطالعه به بررسی مکانی موارد گزارش ‌شده بیماری مالاریا با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (Geographical Information System) در شهر بم طی سال‌های 1393-1383 پرداخته شده است. این مطالعه با تهیه نقشه شیوع مالاریا در شهر بم و مشخص کردن مناطق پرخطر در این شهر به مدیریت و کنترل بهتر و مؤثرتر این بیماری کمک خواهد کرد.

مواد و روش‌ها

این مطالعه از نوع مقطعی می‌باشد که در آن به بررسی 11 ساله موارد گزارش‌شده بیماری مالاریا پرداخته ‌شده است. شهر بم یکی از شهرهای استان کرمان در جنوب شرقی ایران است. جمعیت شهر بم بنا بر آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1390 برابر 119000 نفر بوده است. این شهر در محدوده طول جغرافیایی ۵۸ درجه و 15 دقیقه تا 58 درجه و 25 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 28 درجه و 59 دقیقه تا 29 درجه و 9 دقیقه قرار دارد. ارتفاع این شهر از سطح دریا بین 900 تا 1182 متر می‌باشد. مساحت شهر بم ۱۷۷۵۵ کیلومتر مربع است [13]. شکل 1 منطقه مطالعاتی را نشان می‌دهد.

شکل 1- منطقه موردمطالعه در شهر بم و موارد گزارش ‌شده بیماری در مناطق مختلف این شهرطی سال‌های 1393-1383

بم یکی از شهرهای مالاریاخیز در ایران است. در این مطالعه آمار موارد گزارش مالاریا (مثبت و منفی) شهر بم به مدت 10 سال از سال 1383 تا 1393 از مرکز بهداشت تهیه شد. سپس بر اساس موارد مثبت گزارش‌ شده (بر اساس آزمایش‌ها) در طول این مدت از بین موارد مشکوک اولیه که با علایم مالاریا مراجعه کرده و تشکیل پرونده داده بودند، و با توجه به آدرس پستی محل سکونت هر یک از موارد، طول و عرض جغرافیایی مربوط به محل سکونت هر بیمار جهت تحلیل مکانی بیماری مالاریا به دست آمد. برای رسم نمودارها از نرم‌افزار Excel نسخه 2010 استفاده گردید.

متغیرهایی را که مقادیر گسسته در مکان‌های مختلف (مانند تعداد موارد شیوع یک بیماری) دارند، می‌توان به‌عنوان فرآیندی تصادفی در نظر گرفت که درجه خاصی از ارتباط با فضای اطراف را پردازش می‌کنند. ابتدا برای ارزیابی آرایش داده‌های مربوط به بیماری مالاریا در فضا و این‌که آیا توزیع تصادفی دارند یا نه، و همچنین حهت نشان دادن هم‌بستگی بین نقاط شیوع و نمایش تغییرپذیری مکانی پدیده بررسی‌شده، از تحلیل الگوی خودهمبستگی Moran استفاده ‌شد [14]. در طبقه‌بندی الگـوهای فضـایی خواه خوشـه‌ای، پراکنده و یا تصادفی، می‌توان بر چـگونگی نظم و ترتیـب قرارگیـری واحدهای ناحیه‌ای متـمرکز شد. می‌توان مشـابهت و عدم مشـابهت هر جفت از واحـدهای ناحیه‌ای مجاور را اندازه گرفـت. وقتی ‌که این مشابهت و عدم مشابهت‌ها برای الگـوهـای فضـایی خلاصه‌ شوند، خودهمبستگی فضایی شـکل می‌گیـرد. خودهمبستگی فضایی ابزار ارزشمندی برای مطالعه‌ای است که چگونگی تغییر الگوهای فضایی را در طول زمان بررسی می‌کند [14].

شاخص موران به شرح (معادله 1) است:

         (1)

X_i ضریب متغیر فاصله‌ای یا نسبی در واحد ناحیه‌ای i، n تعداد واحدهای ناحیه‌ای، وزن W_ij. ضریب موران بین 1- تا 1+ متغیر است. 1- برابر تعامل فضایی منفی و 1+ برابر تعامل فضایی مثبت می‌باشد. اگر تعامل فضایی وجود نداشته باشد، ضریب مورد انتظار Moran برابر صفر است. ضرایب مورد انتظار Moran برابر است (معادله 2):

   (2)

که در آن n تعداد واحدهای ناحیه‌ای و E_I ضریب مورد انتظار است [15].

پس از کسب اطلاعات لازم در زمینه محل شیوع بیماری مالاریا از طریق مختصات جغرافیایی، از نرم‌افزار ArcGIS  نسخه1/10 برای پهنه‌بندی شیوع بیماری مالاریا و توزیع مکانی بیماری استفاده گردید. در این مطالعه از روش Kriging برای ایجاد نقشه پراکنش موارد گزارش‌شده بیماری در منطقه مطالعه استفاده شد. روش Kriging نوعی برآورد زمین ‌آماری است که بر پایه میانگین متحرک وزن‌دار استوار می‌باشد، به ‌طوری‌که می‌توان گفت بهترین برآورد‌کننده، خطی نااریب می‌باشد. این برآوردکننده به صورت زیر تعریف می‌شود:

 
 (3)  Z*

که در آن Z*(xi) عیار برآوردی، iλ وزن یا اهمیت کمیت وابسته به نمونه i ام و z(xi) مقدار متغیر اندازه‌گیری‌شده می‌باشد. این نوع Kriging را Kriging خطی می‌نامند، زیرا ترکیب خطی از n داده است. شرط استفاده از این برآورده‌کننده آن است که متغیر Z دارای توزیع نرمال باشد. در غیر این صورت یا باید از Kriging غیرخطی استفاده کرد و یا این‌که به نحوی توزیع متغیرها را به نرمال تبدیل نمود [16].

در این مطالعه ابتدا با استفاده از نمودار تغییرات موارد گزارش‌‌شده از بیماری مالاریا در سال‌های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است، سپس بر اساس میزان موارد گزارش ‌شده در هر منطقه از شهر، تحلیل خودهمبستگی Moran به‌منظور بررسی الگوی توزیع موارد بیماری و روش درون‌یابی Kriging به‌منظور نشان دادن مناطق پرخطر استفاده شده است.

نتایج

نتایج این مطالعه نشان داد که در طول 11 سال بین ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳، تعداد 112 مورد بیماری مالاریا در شهر بم اتفاق افتاده است که از مجموع موارد ثبت‌‌شده، تعداد 38 نفر زن (9/33%) و 74 مرد (1/66%) بودند. از مجموع 112 بیمار مبتلا به مالاریا به ترتیب ۱0۲ بیمار (08/91%) به پلاسمودیوم ویواکس و ۱0 بیمار (92/8%) به پلاسمودیوم فالسیپاروم مبتلا بوده‌اند. از نظر تعداد مبتلایان در دهه مورد نظر، بیشترین موارد بیماری به ترتیب در سال‌های ۱۳۸6 با 28 مورد و ۱۳۸5 با 27 مورد به ثبت رسیده و در سال‌های بعد موارد بیماری روند کاهشی داشته است (نمودار 1). همان‌طور که در نمودار 1 نیز قابل ‌مشاهده است از سال 1390 به بعد موارد ابتلا به بیماری مالاریا کاهش چشم‌گیری داشته و موارد گزارش ‌شده تنها مربوط به مردان بوده است.

نمودار 1- موارد مثبت ابتلاء به بیماری مالاریا در شهر بم، بین سال‌های 1393-1383

در این مطالعه از تحلیل خودهمبستگی  Moranبرای تحلیل توزیع مکانی بیماری مالاریا استفاده‌ شده است. این عامل نشان می‌دهد که الگوی مکانی داده‌ها، به صورت خوشه‌ای، پراکنده و یا تصادفی  است (نمودار 2). مقدار  z-score در این شاخص اگر بین 65/1- تا 65/1 باشد، توزیع تصادفی بوده؛ و اگر در مقادیر کمتر از 65/1- باشد، توزیع به صورت پراکنده؛ و اگر در مقادیر بالاتر از 65/1 باشد، توزیع به صورت خوشه‌ای است [17]. با توجه به داده‌های همبستگی مکانی مربوط به بیماری مالاریا (نمودار 2) مشخص می‌شود که موارد گزارش ‌شده این بیماری در طول دوره بررسی دارای توزیع تصادفی می‌باشد
(04/0-=Z-score).

نمودار 2- تحلیل خودهمبستگی مکانی Moran برای شیوع بیماری مالاریا در بم، بین سال‌های 1393-1383

در این مطالعه نقشه خطر شیوع بر اساس موارد مثبت بیماری در شهر بم و طبق طبقه‌بندی Jeefoo و همکاران در سال 2008 تهیه شد [18]. بر اساس این تقسیم‌بندی، موارد شیوع کمتر از یک را مناطق با خطر شیوع بسیار کم، مناطق با میزان شیوع 9/1-01/1 را مناطق با خطر شیوع کم، مناطق با میزان شیوع 3- 91/1 مورد را مناطق با خطر شیوع متوسط، مناطق با میزان شیوع 4-01/3 به‌عنوان مناطق با خطر شیوع زیاد و مناطق با میزان شیوع بیشتر از 4 را مناطق با خطر خیلی زیاد محسوب می‌نمایند. شکل 2 این تقسیم‌بندی را برای شهر بم نشان می‌دهد که با توجه به این شکل، مناطق حاشیه شهر و قسمتی نزدیک به ارگ قدیم دارای میزان خطر شیوع بسیار زیاد می‌باشد و هرچه به سمت مرکز شهر حرکت می‌کنیم میزان خطر شیوع کمتر می‌شود. علت این امر می‌تواند وجود منابع مناسب جهت رشد پشه ناقل بیماری در حومه شهر و یا وجود مهاجران در این مناطق باشد.

شکل 2- شیوع بیماری مالاریا در شهر بم بر اساس موارد گزارش ‌شده بیماری بین سال‌های 1393-1383

بحث

در این مطالعه موارد مثبت گزارش ‌شده بیماری مالاریا در بین سال‌های 1393-1383 بر اساس تحلیل مکانی توسط GIS مورد بررسی قرار گرفت. شیوع بیماری در مردان نسبت به زنان بیشتر بوده و بیش از 91% موارد گزارش ‌شده مالاریا از نوع پلاسمودیوم ویواکس بوده است. موارد شیوع بیماری دارای پراکندگی تصادفی هستند و هر چه از مرکز شهر به سمت حاشیه شهر حرکت می‌کنیم تعداد موارد گزارش‌شده و شیوع بیماری بیشتر شده است. این امر می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که منابع انتشار ناشی از عوامل مختلف و در قسمت‌های مختلف شهر بوده است. احتمالاً مؤثرترین عامل در توزیع تصادفی بیماری، وجود افراد ناقل بیماری مثل مهاجران افغانی بوده است که در مناطق مختلف شهر و مخصوصاً مناطق حاشیه‌ای زندگی می‌کنند. در طی سال‌های ۱۳۸3 تا ۱۳93 از مجموع 112 مورد بیماری مالاریای ثبت‌شده، بیشترین موارد بیماری در سال‌های ۱۳۸5 و ۱۳۸6 به ثبت رسیده است و در سال‌های بعد موارد بیماری با نوسان اندکی سیر نزولی داشته است، به‌طوری‌که در سال ۱۳93 تنها 1 مورد بیماری مالاریای تأیید‌شده در مرکز بهداشت شهرستان به ثبت رسیده است.

در مطالعه‌ای که به‌وسیله Fallah و همکاران [9] در استان همدان جهت بررسی وضعیت مالاریا در یک دوره ۲۰ ساله (1379-1359) انجام شد، در مجموع  ۵۰۶ مورد مالاریای تأییدشده گزارش گردید که به‌طور متوسط 3/25 مورد در سال می‌باشد. در این مطالعه بالاترین میزان بروز سالیانه در سال ۱۳۷۳ و کمترین آن در سال ۱۳۶۵ بوده است، به‌طوری‌که از سال ۱۳۷۳ به بعد موارد مالاریا در این منطقه روندی کاهشی داشته است. مطالعه Moshfe و همکاران [10] طی سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۲ در استان کهگیلویه و بویراحمد نشان می‌دهد که قریب ۶۵% از موارد مالاریای ثبت‌‌شده در این مدت، در طی سال‌های ۱۳۷۵ و ۱۳۷۶ رخ‌داده است و در سال‌های بعد از موارد مالاریا کاسته شده است. این نتایج با مطالعات انجام‌شده توسط Soleimanifard  و همکاران در سال‌های اخیر در استان اصفهان هم‌خوانی دارد، به‌طوری‌که بیشترین موارد بیماری در سال ۱۳۸۴ و کمترین موارد آن در سال ۱۳۸۸ رخ ‌داده است [19]. در مطالعه‌ای که طی سال‌های 1381-1377 به‌وسیله Poudat  و همکاران [4] به‌منظور بررسی عوامل احتمالی مؤثر بر وضعیت و بروز مالاریا در شهرستان بندرعباس انجام شد، این شهرستان با بروز انگلی سالیانه 2/4-7/1 در هر هزار نفر جمعیت، 9/7-1/4% موارد مالاریای کشور را به خود اختصاص داد .در این بررسی بیشترین موارد مالاریا در سال ۱۳۷۷ و کمترین موارد آن در سال ۱۳۸۰ به ثبت رسیده بود. مطالعه Mortazaei و همکاران [20] در استان چهارمحال و بختیاری نشان داد که طی سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ در این منطقه از کشور، ۱۳۷ مورد مالاریای ثبت‌شده وجود داشته است. در این بررسی بیشترین نوع مالاریای ثبت‌شده از نوع ویواکس و در سایر موارد از نوع فالسیپاروم بوده است و تنها یک مورد بیماری توأم وجود داشته است .بر اساس یافته‌های این محققان نیز، بیش‌ترین موارد ثبت شده مالاریا در سال‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ بود و از آن به بعد به تدریج از موارد بیماری کاسته شده است.

در مطالعه حاضر بیشترین نوع مالاریای یافت‌شده در شهر بم، طی دوره ده ‌ساله مورد نظر، از نوع ویواکس و در بقیه موارد از نوع فالسیپاروم بوده است. این یافته‌ها با نتایج مطالعات انجام ‌گرفته توسط Mendis و همکاران [21] در آفریقا، Ismaeel و همکاران [22] در بحرین، Beljaev [23] در شرق مدیترانه و مطالعات انجام‌‌شده در استان‌های همدان، چهارمحال و بختیاری و مازندران هم‌خوانی دارد [25-24، 10-9]. با توجه به این‌که مالاریای ویواکس به دلیل داشتن هیپنوزوئیت می‌تواند عود داشته باشد، باید این موارد حتماً شناسایی و مورد درمان کامل قرار بگیرند. در مطالعه حاضر 66% ابتلاء در مردان و 34% در زنان به ثبت رسیده است. در مطالعه انجام‌شده در همدان نیز 6/80% از موارد مالاریای ثبت‌شده در مردان رخ داده است [9]. در مطالعه Arshi و همکاران در استان اردبیل نیز ۵۴% در مردان و ۴۶% در زنان رخ داده است [25]. هم‌چنین در مطالعه Mortazaei و همکاران در استان چهارمحال و بختیاری نیز بیش از ۹۷% موارد مالاریای ثبت‌شده مربوط به مردان بوده است [20].

تحلیل مکانی شیوع بیماری نشان داد که مناطق حاشیه‌ای شهر دارای بیشترین میزان شیوع و خطر ابتلاء به بیماری مالاریا را دارد و هر چه به مرکز شهر نزدیک می‌شویم از میزان شیوع بیماری کاسته می‌شود. در تحلیل مکانی صورت گرفته توسط Drakeley و همکاران [26] درصد رطوبت، دما و درصد شیب منطقه به‌عنوان عوامل تأثیرگذار در شیوع مالاریا گزارش گردیده است. در مطالعه انجام‌شده در کنیا، رطوبت و طول جغرافیایی به‌عنوان عوامل مهم در شیوع بیماری مالاریا گزارش‌شده است [27]. در مطالعه انجام‌شده در کشور گینه نو پاپوآ (Papua New Guinea) مشخص گردید با افزایش فاصله از مرکز روستاها و کاهش شیب منطقه خطر شیوع بیماری مالاریا افزایش پیدا می‌کند [28].

برای مدیریت و کنترل هرچه بهتر بیماری مالاریا لازم است که جمعیت مناطق پرخطر، میزان دسترسی به مراکز بهداشتی‌-درمانی و وضعیت اقتصادی-اجتماعی آن‌ها به‌خوبی شناسایی شوند؛ چراکه بیماری مالاریا وابسته به شرایط محیطی است و با سطح بهداشت و شرایط اقتصادی و اجتماعی رابطه مستقیم دارد. عامل مؤثر انسانی دیگر در افزایش خطر شیوع مالاریا، اطلاعات و شیوه برخورد مردم با این بیماری است. مطالعات متعدد نشان داده است که اغلب مردم از علت شیوع و طریقه انتقال بیماری در مناطق پرخطر اطلاع ندارند و بنابراین برای آگاهی مردم در این مناطق، به برنامه‌های آموزشی نیاز می‌باشد [29]. نهایتاً، برای پیش‌گیری از شیوع مالاریا در منطقه مطالعه، سم‌پاشی منازل و محیط‌های بسته و خشک‌کردن مرداب‌ها و آب‌های راکد، جهت کنترل پشه آنوفل به‌عنوان ناقل بیماری، توصیه می‌گردد.

از محدودیت‌های مهم این مطالعه می‌توان به ثبت نشدن موارد خفیف بیماری به دلیل عدم مراجعه بیماران و یا مراجعه نکردن مهاجران غیرقانونی به مراکز بهداشتی و درمانی جهت تشکیل پرونده و درمان اشاره کرد. محدودیت دیگر، نبود اطلاعات دقیق و کامل جغرافیایی مؤثر در شیوع بیماری مالاریا از جمله لایه دما در طی سال‌های مختلف، نبود لایه کاربری اراضی شهر بم و عدم وجود نقشه توسعه‌یافتگی، جهت بررسی در این شهر بود.

نتیجه‌گیری

در این مطالعه فراوانی موارد مثبت بیماری مالاریا در شهر بم بین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳ با استفاده از تکنیک‌های زمین ‌آمار مورد بررسی قرار گرفت. بیشتر موارد شیوع بیماری در مناطق حاشیه شهر بود و بیشترین موارد گزارش‌‌شده از بیماری در سال‌های 1385 و 1386 گزارش ‌شده است و پس از آن، موارد گزارش‌‌شده بیماری روندی کاهشی داشته است. بیشتر موارد گزارش‌‌شده نیز مربوط به مردان بود. به‌‌طورکلی با کنترل پشه ناقل بیماری در منطقه و کنترل افراد مهاجر، مخصوصاً مهاجران افغانی که در کشورشان مالاریای نوع ویواکس آندمیک می‌باشد، و هم‌چنین آموزش و افزایش آگاهی مردم درباره راه‌های پیش‌گیری و خودمراقبتی نسبت به مالاریا، می‌توان این بیماری کنترل کرد. تحلیل مکانی با نشان دادن مناطق پرخطر، می‌تواند به‌عنوان ابزاری مفید به برنامه کنترل و پیش‌گیری از مالاریا کمک شایانی کند. خوشبختانه در طی سال‌های اخیر در شهر بم تعداد موارد شیوع به‌شدت کاهش یافته است که این امر می‌تواند ناشی از افزایش سطح بهداشت و آگاهی مردم و هم‌چنین تغییر در شرایط محیطی باشد.

تشکر و قدردانی

نویسندگان این مقاله از مسئولان مراکز بهداشتی درمانی شهر بم و هم‌چنین کلیه کسانی که ما را در این مطالعه کمک و همراهی کرده‌اند، تشکر و قدردانی می‌کنند.

References

[1]   Alonso PL, Sacarlal J, Aponte JJ, Leach A, Macete E, Aide P, et al. Duration of protection with RTS, S/AS02A malaria vaccine in prevention of Plasmodium falciparum disease in Mozambican children: single-blind extended follow-up of a randomised controlled trial. Lancet 2005; 366(9502): 2012-8.

[2]   Srivastava A, Nagpal B, Saxena R, Eapen A, Ravindran KJ, Subbarao S, et al. GIS based malaria information management system for urban malaria scheme in India. Computer Methods Programs Biomedicine 2003; 71(1): 63-75.

[3]   Craig M, Snow R, Le Sueur D. A climate-based distribution model of malaria transmission in sub-Saharan Africa. Parasitology Today 1999; 15(3): 105-11.

[4]   Poudat A, Ladoni H, Raissi A. Probable effective factors on malaria situation and morbidity in Bandar. Bimonthly J Hormozgan Univ Med Sci 2006; 10(2): 101-10.

[5]   masoumiasl h, Moatabar m, Zamani g, Nasserinezhad d. determinants of malaria morbidity in hormozgan province (minab, jask & roodan), iran. 2003.

[6]   Karimi-Zarch A, Mahmoodzadeh A, Vatani H. A survey on malaria and some related factors in south east of Caspian Sea. Pak J Med Sci 2006; 22(4): 489-92.

[7]   Forootani M. Malaria infestation in foreign immigrants residing Larestan township in 2003-2004. Bimonthly J Hormozgan Univ Med Sci 2007; 11(3): 229-36.

[8]   Zia Sheikholeslami N, Rezaeian M. The retrospective epidemiological study of malaria in Rafsanjan, Kerman province, from 1999 to 2005. Journal of Health 2010; 1(1): 24-30.

[9]   Fallah M, Miraarab SA, Jamalian SF, Ghaderi A, Zolfaghari A. Epidemiology of malaria in Hamadan province during a 20-year period (1980-2001). J Kermanshah Univ Med Sci 2003; 7(2).

[10] Moshfe A, ABOU AHS, Karimi Z. Demographic pattern of malaria in kohgiloyeh and boyerahmad province 1996-2003. 2003.

[11] Hanafi-Bojd A, Vatandoost H, Oshaghi M, Charrahy Z, Haghdoost A, Zamani G, et al. Spatial analysis and mapping of malaria risk in an endemic area, south of Iran: a GIS based decision making for planning of control. Acta Tropica 2012; 122(1): 132-7.

[12] Srivastava A, Nagpal B, Joshi P, Paliwal J, Dash A. Identification of malaria hot spots for focused intervention in tribal state of India: a GIS based approach. International JHealth Geographics 2009; 8(1): 1.

[13] Rafiee S, Besharat S, Jabbari A, Golalipour F, Nasermoaadeli A. Epidemiology of tuberculosis in northeast of Iran: a population-based study. Iranian J Med Sci 2015; 34(3): 193-7.

[14] Lee S-I. Developing a bivariate spatial association measure: an integration of Pearson's r and Moran's I. Journal of Geographical Systems 2001; 3(4): 369-85.

[15] Wong DW, Wong JDW, Lee J. Statistical analysis of geographic information with ArcView GIS and ArcGIS. 2005.

[16] Hengl T, Heuvelink GB, Stein A. A generic framework for spatial prediction of soil variables based on regression-kriging. Geoderma 2004; 120(1): 75-93.

[17] Moran PA. Notes on continuous stochastic phenomena. Biometrika 1950: 17-23.

[18] Jeefoo P, Tripathi NK, Hara S, editors. Analytical hierarchy process modeling for malaria risk zonation in Kanchanaburi, Thailand. International Symposium on Geoinformatics for Spatial Infrastructure Development in Earth and Allied Sciences. 2008.

[19] Soleimanifard S, Akbari M, Sabetghadam M, Saberi S. Malaria situation in Isfahan in the last five years. 2011.

[20] Mortazaei S, Khosravi N, Amiri M, Azaripur M, Parmar Z, N A. Epidemiologic pattern of malaria in chaharmahal&Bakhtiary province from 2001 to 2011. International Congress On Malaria Elimination, Kish Idland, Hormozgan 2012.

[21] Mendis K, Sina BJ, Marchesini P, Carter R. The neglected burden of Plasmodium vivax malaria. Am J Tropical Med Hygiene 2001; 64(1 suppl): 97-106.

[22] Ismaeel AY, Senok AC, Jassim Al‐Khaja KA, Botta GA. Status of Malaria in the Kingdom of Bahrain: a 10‐year Review. J Travel Med 2004; 11(2): 97-101.

[23] Beljaev A. [The malaria situation in the WHO eastern Mediterranean region]. Meditsinskaia Parazitologiia i Parazitarnye Bolezni 1999; (2): 12-5.

[24] Najafi N, Ghasemian R, FARAHMAND M. Epidemiology of malaria in Mazandaran province during 1999-2003. 2006.

[25] Arshi S, Sadeghi H, Mohebali M, Sezavar S, Javanrozegar A, Emdadi D, et al. Epidemiology of Malaria in Ardabil Province, 1999-2000. J Ardabil Univ Medi Sci 2002; 2(3): 28-33.

[26] Drakeley CJ, Carneiro I, Reyburn H, Malima R, Lusingu JP, Cox J, et al. Altitude-dependent and-independent variations in Plasmodium falciparum prevalence in northeastern Tanzania. J Infectious Dis2005; 191(10): 1589-98.

[27] Cohen JM, Ernst KC, Lindblade KA, Vulule JM, John CC, Wilson ML. Topography-derived wetness indices are associated with household-level malaria risk in two communities in the western Kenyan highlands. Malaria J 2008; 7(1): 40.

[28] Myers WP, Myers AP, Cox-Singh J, Lau HC, Mokuai B, Malley R. Micro-geographic risk factors for malarial infection. Malar J 2009; 8: 27.

[29] Hanafi-Bojd A, Vatandoost H, Oshaghi M, Haghdoost A, Shahi M, Sedaghat M, et al. Entomological and epidemiological attributes for malaria transmission and implementation of vector control in southern Iran. Acta Tropica 2012; 121(2(: 85-95.