جلد 17، شماره 10 - ( 10-1397 )
جلد 17 شماره 10 صفحات 924-913 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Riyahi A, Pooryamanesh L, Tanha F, Moradzadeh R. Studying Musculoskeletal Disorders Prevalence and Its Associated Factors Among Education Office Employees in Arak in 2016-17: A Descriptive Study. JRUMS 2019; 17 (10) :913-924
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-4277-fa.html
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-4277-fa.html
ریاحی آزاده، پوریامنش لاله، تنها فاطمه، مرادزاده رحمت اله. بررسی شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی ناشی از کار و عوامل مرتبط با آن در کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395:
یک مطالعه توصیفی
. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. 1397; 17 (10) :913-924
دانشگاه علوم پزشکی اراک
متن کامل [PDF 210 kb]
(1628 دریافت)
| چکیده (HTML) (3722 مشاهده)
دوره 17، دی 1397، 924-913
بررسی شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی ناشی از کار و عوامل مرتبط با آن در کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395:
یک مطالعه توصیفی
آزاده ریاحی[1]، لاله پوریا منش[2]، فاطمه تنها[3]، رحمت اله مرادزاده[4]
دریافت مقاله: 22/2/97 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 4/4/97 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 14/7/97 پذیرش مقاله: 18/7/97
چکیده
زمینه و هدف: اختلالات اسکلتیـعضلانی یکی از شایعترین و عمدهترین بیماریهای مربوط به کار است. شیوع این اختلالات نه تنها در مشاغل سخت و زیانآور بلکه در کارکنان اداری نیز بالا می‌باشد، لذا مطالعه حاضر با هدف تعیین شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی و عوامل مرتبط با آن در میان کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395 انجام شد.
مواد و روشها: مطالعه توصیفی حاضر به صورت سرشماری بر روی 412 نفر از کارمندان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395 انجام شد. جهت جمعآوری دادهها از پرسشنامهای سه بخشی استفاده شد که شامل بخش اول اطلاعات دموگرافیک، بخش دوم پرسشنامه Nordic و بخش سوم ابزار ارزیابی ناراحتی بدن(Body Map) بود. در نهایت دادهها با استفاده از آزمون مجذور کای تجزیه و تحلیل شدند.
یافتهها: با توجه به نتایج، 6/56 درصد (197 نفر) از جمعیت مورد مطالعه در طی 12 ماه گذشته حداقل در یکی از مناطق 9گانه بدن درد و ناراحتی داشتهاند. بیش‌ترین میزان شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی در طی 12 ماه گذشته به ترتیب در نواحی کمر (5/36 درصد)، گردن (4/26 درصد)، زانو (6/25 درصد) و کم‌ترین میزان مربوط به آرنج (4/9 درصد) بود. همچنین آنالیز دادهها نشان داد که شیوع علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی وابسته به جنس است، به طوریکه در زنان شایعتر است (024/0P =).
نتیجهگیری: اختلالات اسکلتی-عضلانی در کارکنان اداری به‌ویژه در زنان از شیوع بالایی برخوردار می‌باشد و این افراد در معرض ریسک ابتلاء به اختلالات می‌باشند، لذا پیشنهاد میشود آموزش و مداخلات لازم در این زمینه صورت گیرد.
واژههای کلیدی: اختلالات اسکلتی-عضلانی، کارکنان اداری، پرسشنامهNordic ، اراک
جدول 1- توزیع فراوانی علائم اختلالات اسکلتی- عضلانی برحسب جنسیت در طی 12 ماه گذشته در نواحی مختلف بدن کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395 (345n=)
آزمون مجذور کای، 05/0P< اختلاف معنی دار
جدول2- توزیع فراوانی علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی بر حسب شدت آنها در نواحی مختلف بدن کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395.
*عدم برابری فراوانی هر یک از متغیرها با مجموع اعلام شده در خصوص نمونه ها (345 نفر) به دلیل عدم پاسخگویی به برخی ﺳﺅالات از سوی کارکنان بوده است.
References
Studying Musculoskeletal Disorders Prevalence and Its Associated Factors Among Education Office Employees in Arak in 2016-17: A Descriptive Study
A. Riyahi[5], L. Pooryamanesh[6], F. Tanha[7], R. Moradzadeh[8]
Received: 12/06/2018 Sent for Revision: 26/07/2018 Received Revised Manuscript: 06/10/2018 Accepted: 10/10/2018
Background and Objectives: Musculoskeletal disorders are one of the most common work-related disorders, which have high prevalence not only among hard and hurtful jobs, but also in office jobs. The aim of the present study was to determine the prevalence of musculoskeletal disorders its associated factors among Education Office employees in Arak in 2016-17.
Materials and Methods: This descriptive study was done by census method on 412 employees of Education Office in 2016-17. Data was collected using a questionnaire including three sections, the first section included demographic characteristics, the second section Nordic Musculoskeletal Disorders Questionnaire (NMQ) and the third section Body Map Questionnaire. Data were analyzed using chi-square test.
Results: Considering the results, 56.6% (197 ) of participants had felt pain and inconvenience in at least one of the 9 areas of the body during the past 12 months. The highest prevalence of pain was found in the areas of lower back (36.5%), neck (26.4%) and knee (25.6%) and the lowest prevalence of pain was in the area of elbow (9.4%). Data analysis also showed that prevalence of musculoskeletal disorders is sex-dependent, so that it is more common in women (p=0.024)
Conclusion: Musculoskeletal disorders are highly prevalent in administrative staff especially in women, and these individuals are at the risk of suffering from these disorders. Therefore, it is suggested to provide necessary education and intervention in this regard.
Key words: Musculoskeletal disorders, Employee, Nordic questionnaire, Arak
Funding: This research was funded by Arak University of Medical Sciences.
Conflict of interest: None declared.
Ethical approval: The Ethics Committee of Arak University approved this study (IR.ARAKMU.REC.1395.334).
How to cite this article: Riyahi A, Pooryamanesh L, Tanha F, Moradzadeh R. Studying Musculoskeletal Disorders Prevalence and Its Associated Factors Among Education Office Employees in Arak in 2016-17: A Descriptive Study. J Rafsanjan Univ Med Sci 2019; 17 (10): 913-24. [Farsi]
[1]- مربی گروه آموزشی کاردرمانی، دانشکده توانبخشی، دانشگاه علوم پزشکی اراک، اراک، ایران
(Corresponding Author) Tel: (086) 33662024, Fax: (086) 33686443, Email: tanha_fateme@yahoo.com
متن کامل: (4919 مشاهده)
مقاله پژوهشی
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجاندوره 17، دی 1397، 924-913
بررسی شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی ناشی از کار و عوامل مرتبط با آن در کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395:
یک مطالعه توصیفی
آزاده ریاحی[1]، لاله پوریا منش[2]، فاطمه تنها[3]، رحمت اله مرادزاده[4]
دریافت مقاله: 22/2/97 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 4/4/97 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 14/7/97 پذیرش مقاله: 18/7/97
چکیده
زمینه و هدف: اختلالات اسکلتیـعضلانی یکی از شایعترین و عمدهترین بیماریهای مربوط به کار است. شیوع این اختلالات نه تنها در مشاغل سخت و زیانآور بلکه در کارکنان اداری نیز بالا می‌باشد، لذا مطالعه حاضر با هدف تعیین شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی و عوامل مرتبط با آن در میان کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395 انجام شد.
مواد و روشها: مطالعه توصیفی حاضر به صورت سرشماری بر روی 412 نفر از کارمندان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395 انجام شد. جهت جمعآوری دادهها از پرسشنامهای سه بخشی استفاده شد که شامل بخش اول اطلاعات دموگرافیک، بخش دوم پرسشنامه Nordic و بخش سوم ابزار ارزیابی ناراحتی بدن(Body Map) بود. در نهایت دادهها با استفاده از آزمون مجذور کای تجزیه و تحلیل شدند.
یافتهها: با توجه به نتایج، 6/56 درصد (197 نفر) از جمعیت مورد مطالعه در طی 12 ماه گذشته حداقل در یکی از مناطق 9گانه بدن درد و ناراحتی داشتهاند. بیش‌ترین میزان شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی در طی 12 ماه گذشته به ترتیب در نواحی کمر (5/36 درصد)، گردن (4/26 درصد)، زانو (6/25 درصد) و کم‌ترین میزان مربوط به آرنج (4/9 درصد) بود. همچنین آنالیز دادهها نشان داد که شیوع علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی وابسته به جنس است، به طوریکه در زنان شایعتر است (024/0P =).
نتیجهگیری: اختلالات اسکلتی-عضلانی در کارکنان اداری به‌ویژه در زنان از شیوع بالایی برخوردار می‌باشد و این افراد در معرض ریسک ابتلاء به اختلالات می‌باشند، لذا پیشنهاد میشود آموزش و مداخلات لازم در این زمینه صورت گیرد.
واژههای کلیدی: اختلالات اسکلتی-عضلانی، کارکنان اداری، پرسشنامهNordic ، اراک
مقدمه
اختلالات اسکلتیـعضلانی (Musculoskeletal disorders; MSDS) از جمله علل اصلی مرگ و ناتوانی در بزرگسالان و همچنین بهعنوان یکی از شایعترین و پرهزینهترین اختلالات مرتبط با کار می‌باشد ]1[. هنگامی که محیط کار و انجام وظیفه در شغل خاصی به وقوع اختلالات اسکلتی-عضلانی کمک کنند، این اختلالات، اختلالات مرتبط با کار (Work-related musculoskeletal disorders; WMSDS) خوانده می‌شوند ]2[. هزینه این اختلالات در اروپا 5/0 تا 2 درصد تولید ناخالص ملی برآورد شده که هزینه بسیار سنگینی است ]3[. همچنین لازم به توضیح است که برخی محققان بر این عقیدهاند که در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران مسئله آسیبهای اسکلتی-عضلانی بسیار جدیتر از کشورهای توسعه یافته است زیرا روند مکانیزاسیون و اتوماسیون در کشورهای پیشرفته تا حدی فشار حاصل از فعالیت های فیزیکی را بر فرد کاهش داده و عوامل ابتلاء به این اختلالات را حذف یا کنترل نموده است، اما در کشورهای در حال توسعه هنوز بسیاری از فعالیتها به صورت دستی و به شکل سنتی انجام می‌شوند ]2[.
مشاغل دفتری، به علت ماهیت کار و نوع فعالیتها از جمله مشاغلی هستند که آسیبهای اسکلتی-عضلانی در آنها از شیوع قابل توجهی برخوردار است ]5-4 .[با توجه به مواجهات ارگونومیک، وقتی تجهیزات و لوازم کامپیوتر با اصول ارگونومی طراحی نشده و فاقد تناسب با استفاده کننده باشند، یک وضعیت ثابت و طولانی و وضعیت نامناسب بدنی را ایجاد می کنند که از جمله عوامل اصلی این اختلالات در مشاغل دفتری به شمار میآیند ]6 ،4.[ از کارهای تکراری موجود در محیطهای اداری میتوان به تایپ کردن و حرکت دادن موس، کارهای استاتیک میتوان به گرفتن یک دکمه خاص، نگه داشتن دستها بر روی صفحه کلید یا موس، پوسچرهای نامناسب میتوان به تایپ کردن با مچ خمیده، چرخش سر به کنارهها جهت مشاهده مانیتور و از استرسهای تماسی مکانیکی میتوان به استراحت دادن به مچها بر روی کناره میز در زمان تایپ یا استفاده از موس اشاره نمود ]7[.
این اختلالات عمدتا″ باعث درگیر شدن کمر، ستون فقرات گردنی و اندامهای فوقانی میگردند. با این حال شایعترین عضو درگیر در مشاغل مختلف بسته به عوامل خطر میتواند یکسان نباشد ]9-8[. نتایج مطالعهCollins و همکارانش که بر روی کارکنان اداری دو ﻣﺅسسه آکادمیک انجام شد، نشان داد 85 درصد افراد مورد مطالعه حداقل در یکی از نواحی 9گانه بدن خود دارای علائم اختلالات اسکلتیـعضلانی بودهاند ]10[. همچنین، Bawab و همکارانش شیوع علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی در کارکنان اداری را به طور معنیداری در زنان بیشتر از مردان گزارش نموده است ]11[.
با توجه به اهمیت این اختلالات و تصحیح ارگونومیکی در محیطهای کار اداری بر آن شدیم تا مطالعه حاضر با هدف تعیین اختلالات اسکلتیـعضلانی در بین کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک انجام گیرد تا وضعیت کارکنان از نظر شیوع اختلالات اسکلتیـعضلانی در یک نمونه از محیطهای اداری مورد بررسی قرار گرفته شود. نتایج بهدست آمده میتواند در برنامهریزی مدیران ارشد در بکارگیری اصول ارگونومی جهت کاهش آسیبهای شغلی و هزینههای درمانی و افزایش بهرهوری و کیفیت خدمات ﻣﺅثر واقع شود.
مواد و روشها
مطالعه مقطعی حاضر در سال 96-1395 به صورت سرشماری بر روی 412 نفر از کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک که روزانه بیش از 4 ساعت از وقت خود را به صورت نشسته در پشت میز مشغول به کار بودند، انجام گرفت. افرادی که دارای سابقه ضربه شدید یا شکستگی در نواحی 9 گانه مورد بررسی بودند و یا افراد با سابقه بیماری تأثیرگذار بر روی سیستم اسکلتی- عضلانی هم‌چون آرتروز، روماتیسم، لوپوس و غیره در مطالعه شرکت داده نشدند.
جهت جمعآوری دادهها در این مطالعه از پرسشنامه سه قسمتی استفاده شد. بهدلیل حجم بالای نمونه و کمبود زمان لازم برای کارکنان به منظور تکمیل پرسش نامه در محیط کار آنها، به جای مصاحبه از روش خود گزارشی استفاده شد. پرسشنامه در اختیار افراد قرار داده شد و بعد از گذشت 2 تا 3 روز پرسشنامههای توزیعشده جمعآوری شدند. اطلاعات کارکنان با دادن آگاهی کامل از طرح و اطمینان از این موضوع که تمامی اطلاعات آنها به صورت کاملاً محرمانه باقی خواهد ماند با رضایت کامل آنها اخذ شد.
قسمت اول، ویژگیهای دموگرافیک و فردی که توسط خود افراد تکمیل گردید که شامل: سن، جنس، وزن، قد، سطح تحصیلات، سابقه کار و متوسط ساعات کار در روز، شاخص توده بدنی (Body mass index; BMI) در چهار گروه ]12[ (کم وزن: کمتر از 5/18، طبیعی: 9/24-5/18، اضافه وزن: 9/29-25، چاق: بیش از 30 کیلوگرم بر متر مربع)، ثبت و به دلیل اینکه افراد پاسخ دهنده با اعتماد و اطمینان به پرسشنامه پاسخ دهند، از پرسشنامه بینام استفاده گردید.
در قسمت دوم از پرسشنامه اسکلتی-عضلانیNordic ]13[ که یکی از پرسشنامههای معتبر با روایی و پایایی قابل قبول در این زمینه است ]14[ به روش خود گزارشی استفاده شد. این پرسشنامه در سال 1987 توسط Kuorinka و همکارانش در انستیتوی بهداشت حرفهای کشورهای اسکاندیناوی طراحی شده است. در این پرسشنامه بدن به 9 ناحیه مجزا (گردن، شانه ها، آرنج‌ها، مچ و دستها، پشت، نشیمن و کمر، ران‌ها، زانوها و پاها) تقسیم شده و وجود یا عدم وجود درد در این نواحی در 12 ماه گذشته مورد پایش قرار می‌گیرد ]13[.
در قسمت سوم برای مشخص شدن محل ناراحتی و شدت ناراحتی در افراد مورد مطالعه از ابزار ارزیابی ناراحتی بدن یا ابزار استاندارد نقشه بدن (Body Map) ]2[ استفاده گردید تا افراد محل ناراحتی را با استفاده از نقشه بدن به خوبی تشخیص دهند و شدت درد خود در همان 9 ناحیه را با مقیاس 5 درجهای بیان نمایند. در این ابزار برای تعیین شدت علائم ناراحتیها از روش مقیاس نرخ گذاری عددی استفاده شد. مقیاسی از 1 تا 5 و دارای 5 درجه به این ترتیب 1- بدون ناراحتی، 2- ناراحتی کم، 3- ناراحتی متوسط، 4- ناراحتی شدید و 5- ناراحتی بسیار شدید. به این معنی که اگر افراد از 1 تا 5 هر چه عدد بزرگتری را انتخاب نمایند یعنی احساس درد و ناراحتی بیش‌تری در آن ناحیه میکنند ]2[.
تجزیه و تحلیل آماری اطلاعات بهدست آمده با استفاده از نرمافزارSPSS نسخه 23 انجام شد. از شاخصهای آماری توصیفی شامل: میانگین، انحراف معیار، میانه و فراوانی‌ها منطبق با دادههای کمی و کیفی و آزمون مجذور کای (تعیین ارتباط بین متغیرها) با رعایت پیش فرضهای آزمون انجام گرفت. سطح معنـی‌داری در آزمونها 05/0 در نظر گرفته شد.
نتایج
جمعیت مورد مطالعه 412 نفر کارکنان اداری ادارات آموزش و پرورش شهر اراک بودند که 346 نفر (0/84 درصد) پرسشنامهها را تکمیل نمودند. از این تعداد 246 نفر (3/71 درصد) مرد و 99 نفر (7/28 درصد) زن و جنسیت 1 نفر نامشخص بود زیرا در پرسشنامه ذکر نشده بود. میانگین و انحراف معیار سنی کارکنان مورد مطالعه به ترتیب برای خانم‌ها و آقایان 50/7±75/41 و 84/6±10/41 سال بود که تقریبا″ جامعه جوان تا میان‌سال است. میانگین و انحراف معیار وزن و قد و سابقه کاری افراد مورد مطالعه به ترتیب برابر 92/15±08/77 کیلوگرم و 49/8±36/171 سانتی‌متر و 00/4±00/14 سال بود. همچنین سطح تحصیلات کارکنان در چهار سطح زیر لیسانس 21 نفر (0/6٪)، لیسانس 207 نفر (0/60 درصد)، کارشناسی ارشد 104 نفر (0/30٪)، دکتری 14 نفر(0/4 درصد) و شاخص توده بدنی افراد در چهار گروه کم وزن 2 نفر (6/0 درصد)، طبیعی 132 نفر (5/38 درصد)، اضافه وزن 175 نفر (0/51 درصد) و چاق 34 نفر (9/9 درصد) بود. 313 نفر (5/90 درصد) از افراد راست دست و 33 نفر (5/9 درصد) چپ دست بودند. عدم برابری فراوانی هر یک از متغیرها با مجموع اعلام شده در خصوص نمونهها (346 نفر) به دلیل عدم پاسخگویی به برخی ﺳﺅالات از سوی کارکنان بوده است.
نتایج این مطالعه نشان داد که طی 12 ماه گذشته علائم این اختلالات در نواحی مختلف بدن متفاوت بوده است. براساس نتایج بهدست آمده از دادههای مطالعه، 197 نفر (6/56 درصد) از جمعیت مورد مطالعه در طی12 ماه گذشته حداقل در یکی از مناطق 9گانه بدن درد و ناراحتی داشتهاند. بیش‌ترین میزان شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی در طی12 ماه گذشته به ترتیب در نواحی کمر 127 نفر (5/36 درصد)، گردن 92 نفر (4/26 درصد)، زانو 89 نفر (6/25 درصد)، شانه 70 نفر (1/20 درصد) و مچدست-دست 57 نفر (3/16 درصد) و کم‌ترین میزان مربوط به آرنج 33 نفر (4/9 درصد)، پا - قوزک پا 41 نفر (8/11 درصد)، باسن-ران 41 نفر (8/11 درصد) و پشت 43 نفر (4/12 درصد) بود. در ادامه آنالیز دادهها نشان داد که شیوع علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی در شانه، آرنج، مچ و دست، کمر و زانو به طور معنیداری در زنان بیشتر از مردان می‌باشد (جدول 1). با توجه به آنالیز دادهها ارتباط معنیداری بین سن و ابتلاء به علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی دیده نشد (650/0P=).
اختلالات اسکلتیـعضلانی (Musculoskeletal disorders; MSDS) از جمله علل اصلی مرگ و ناتوانی در بزرگسالان و همچنین بهعنوان یکی از شایعترین و پرهزینهترین اختلالات مرتبط با کار می‌باشد ]1[. هنگامی که محیط کار و انجام وظیفه در شغل خاصی به وقوع اختلالات اسکلتی-عضلانی کمک کنند، این اختلالات، اختلالات مرتبط با کار (Work-related musculoskeletal disorders; WMSDS) خوانده می‌شوند ]2[. هزینه این اختلالات در اروپا 5/0 تا 2 درصد تولید ناخالص ملی برآورد شده که هزینه بسیار سنگینی است ]3[. همچنین لازم به توضیح است که برخی محققان بر این عقیدهاند که در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران مسئله آسیبهای اسکلتی-عضلانی بسیار جدیتر از کشورهای توسعه یافته است زیرا روند مکانیزاسیون و اتوماسیون در کشورهای پیشرفته تا حدی فشار حاصل از فعالیت های فیزیکی را بر فرد کاهش داده و عوامل ابتلاء به این اختلالات را حذف یا کنترل نموده است، اما در کشورهای در حال توسعه هنوز بسیاری از فعالیتها به صورت دستی و به شکل سنتی انجام می‌شوند ]2[.
مشاغل دفتری، به علت ماهیت کار و نوع فعالیتها از جمله مشاغلی هستند که آسیبهای اسکلتی-عضلانی در آنها از شیوع قابل توجهی برخوردار است ]5-4 .[با توجه به مواجهات ارگونومیک، وقتی تجهیزات و لوازم کامپیوتر با اصول ارگونومی طراحی نشده و فاقد تناسب با استفاده کننده باشند، یک وضعیت ثابت و طولانی و وضعیت نامناسب بدنی را ایجاد می کنند که از جمله عوامل اصلی این اختلالات در مشاغل دفتری به شمار میآیند ]6 ،4.[ از کارهای تکراری موجود در محیطهای اداری میتوان به تایپ کردن و حرکت دادن موس، کارهای استاتیک میتوان به گرفتن یک دکمه خاص، نگه داشتن دستها بر روی صفحه کلید یا موس، پوسچرهای نامناسب میتوان به تایپ کردن با مچ خمیده، چرخش سر به کنارهها جهت مشاهده مانیتور و از استرسهای تماسی مکانیکی میتوان به استراحت دادن به مچها بر روی کناره میز در زمان تایپ یا استفاده از موس اشاره نمود ]7[.
این اختلالات عمدتا″ باعث درگیر شدن کمر، ستون فقرات گردنی و اندامهای فوقانی میگردند. با این حال شایعترین عضو درگیر در مشاغل مختلف بسته به عوامل خطر میتواند یکسان نباشد ]9-8[. نتایج مطالعهCollins و همکارانش که بر روی کارکنان اداری دو ﻣﺅسسه آکادمیک انجام شد، نشان داد 85 درصد افراد مورد مطالعه حداقل در یکی از نواحی 9گانه بدن خود دارای علائم اختلالات اسکلتیـعضلانی بودهاند ]10[. همچنین، Bawab و همکارانش شیوع علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی در کارکنان اداری را به طور معنیداری در زنان بیشتر از مردان گزارش نموده است ]11[.
با توجه به اهمیت این اختلالات و تصحیح ارگونومیکی در محیطهای کار اداری بر آن شدیم تا مطالعه حاضر با هدف تعیین اختلالات اسکلتیـعضلانی در بین کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک انجام گیرد تا وضعیت کارکنان از نظر شیوع اختلالات اسکلتیـعضلانی در یک نمونه از محیطهای اداری مورد بررسی قرار گرفته شود. نتایج بهدست آمده میتواند در برنامهریزی مدیران ارشد در بکارگیری اصول ارگونومی جهت کاهش آسیبهای شغلی و هزینههای درمانی و افزایش بهرهوری و کیفیت خدمات ﻣﺅثر واقع شود.
مواد و روشها
مطالعه مقطعی حاضر در سال 96-1395 به صورت سرشماری بر روی 412 نفر از کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک که روزانه بیش از 4 ساعت از وقت خود را به صورت نشسته در پشت میز مشغول به کار بودند، انجام گرفت. افرادی که دارای سابقه ضربه شدید یا شکستگی در نواحی 9 گانه مورد بررسی بودند و یا افراد با سابقه بیماری تأثیرگذار بر روی سیستم اسکلتی- عضلانی هم‌چون آرتروز، روماتیسم، لوپوس و غیره در مطالعه شرکت داده نشدند.
جهت جمعآوری دادهها در این مطالعه از پرسشنامه سه قسمتی استفاده شد. بهدلیل حجم بالای نمونه و کمبود زمان لازم برای کارکنان به منظور تکمیل پرسش نامه در محیط کار آنها، به جای مصاحبه از روش خود گزارشی استفاده شد. پرسشنامه در اختیار افراد قرار داده شد و بعد از گذشت 2 تا 3 روز پرسشنامههای توزیعشده جمعآوری شدند. اطلاعات کارکنان با دادن آگاهی کامل از طرح و اطمینان از این موضوع که تمامی اطلاعات آنها به صورت کاملاً محرمانه باقی خواهد ماند با رضایت کامل آنها اخذ شد.
قسمت اول، ویژگیهای دموگرافیک و فردی که توسط خود افراد تکمیل گردید که شامل: سن، جنس، وزن، قد، سطح تحصیلات، سابقه کار و متوسط ساعات کار در روز، شاخص توده بدنی (Body mass index; BMI) در چهار گروه ]12[ (کم وزن: کمتر از 5/18، طبیعی: 9/24-5/18، اضافه وزن: 9/29-25، چاق: بیش از 30 کیلوگرم بر متر مربع)، ثبت و به دلیل اینکه افراد پاسخ دهنده با اعتماد و اطمینان به پرسشنامه پاسخ دهند، از پرسشنامه بینام استفاده گردید.
در قسمت دوم از پرسشنامه اسکلتی-عضلانیNordic ]13[ که یکی از پرسشنامههای معتبر با روایی و پایایی قابل قبول در این زمینه است ]14[ به روش خود گزارشی استفاده شد. این پرسشنامه در سال 1987 توسط Kuorinka و همکارانش در انستیتوی بهداشت حرفهای کشورهای اسکاندیناوی طراحی شده است. در این پرسشنامه بدن به 9 ناحیه مجزا (گردن، شانه ها، آرنج‌ها، مچ و دستها، پشت، نشیمن و کمر، ران‌ها، زانوها و پاها) تقسیم شده و وجود یا عدم وجود درد در این نواحی در 12 ماه گذشته مورد پایش قرار می‌گیرد ]13[.
در قسمت سوم برای مشخص شدن محل ناراحتی و شدت ناراحتی در افراد مورد مطالعه از ابزار ارزیابی ناراحتی بدن یا ابزار استاندارد نقشه بدن (Body Map) ]2[ استفاده گردید تا افراد محل ناراحتی را با استفاده از نقشه بدن به خوبی تشخیص دهند و شدت درد خود در همان 9 ناحیه را با مقیاس 5 درجهای بیان نمایند. در این ابزار برای تعیین شدت علائم ناراحتیها از روش مقیاس نرخ گذاری عددی استفاده شد. مقیاسی از 1 تا 5 و دارای 5 درجه به این ترتیب 1- بدون ناراحتی، 2- ناراحتی کم، 3- ناراحتی متوسط، 4- ناراحتی شدید و 5- ناراحتی بسیار شدید. به این معنی که اگر افراد از 1 تا 5 هر چه عدد بزرگتری را انتخاب نمایند یعنی احساس درد و ناراحتی بیش‌تری در آن ناحیه میکنند ]2[.
تجزیه و تحلیل آماری اطلاعات بهدست آمده با استفاده از نرمافزارSPSS نسخه 23 انجام شد. از شاخصهای آماری توصیفی شامل: میانگین، انحراف معیار، میانه و فراوانی‌ها منطبق با دادههای کمی و کیفی و آزمون مجذور کای (تعیین ارتباط بین متغیرها) با رعایت پیش فرضهای آزمون انجام گرفت. سطح معنـی‌داری در آزمونها 05/0 در نظر گرفته شد.
نتایج
جمعیت مورد مطالعه 412 نفر کارکنان اداری ادارات آموزش و پرورش شهر اراک بودند که 346 نفر (0/84 درصد) پرسشنامهها را تکمیل نمودند. از این تعداد 246 نفر (3/71 درصد) مرد و 99 نفر (7/28 درصد) زن و جنسیت 1 نفر نامشخص بود زیرا در پرسشنامه ذکر نشده بود. میانگین و انحراف معیار سنی کارکنان مورد مطالعه به ترتیب برای خانم‌ها و آقایان 50/7±75/41 و 84/6±10/41 سال بود که تقریبا″ جامعه جوان تا میان‌سال است. میانگین و انحراف معیار وزن و قد و سابقه کاری افراد مورد مطالعه به ترتیب برابر 92/15±08/77 کیلوگرم و 49/8±36/171 سانتی‌متر و 00/4±00/14 سال بود. همچنین سطح تحصیلات کارکنان در چهار سطح زیر لیسانس 21 نفر (0/6٪)، لیسانس 207 نفر (0/60 درصد)، کارشناسی ارشد 104 نفر (0/30٪)، دکتری 14 نفر(0/4 درصد) و شاخص توده بدنی افراد در چهار گروه کم وزن 2 نفر (6/0 درصد)، طبیعی 132 نفر (5/38 درصد)، اضافه وزن 175 نفر (0/51 درصد) و چاق 34 نفر (9/9 درصد) بود. 313 نفر (5/90 درصد) از افراد راست دست و 33 نفر (5/9 درصد) چپ دست بودند. عدم برابری فراوانی هر یک از متغیرها با مجموع اعلام شده در خصوص نمونهها (346 نفر) به دلیل عدم پاسخگویی به برخی ﺳﺅالات از سوی کارکنان بوده است.
نتایج این مطالعه نشان داد که طی 12 ماه گذشته علائم این اختلالات در نواحی مختلف بدن متفاوت بوده است. براساس نتایج بهدست آمده از دادههای مطالعه، 197 نفر (6/56 درصد) از جمعیت مورد مطالعه در طی12 ماه گذشته حداقل در یکی از مناطق 9گانه بدن درد و ناراحتی داشتهاند. بیش‌ترین میزان شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی در طی12 ماه گذشته به ترتیب در نواحی کمر 127 نفر (5/36 درصد)، گردن 92 نفر (4/26 درصد)، زانو 89 نفر (6/25 درصد)، شانه 70 نفر (1/20 درصد) و مچدست-دست 57 نفر (3/16 درصد) و کم‌ترین میزان مربوط به آرنج 33 نفر (4/9 درصد)، پا - قوزک پا 41 نفر (8/11 درصد)، باسن-ران 41 نفر (8/11 درصد) و پشت 43 نفر (4/12 درصد) بود. در ادامه آنالیز دادهها نشان داد که شیوع علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی در شانه، آرنج، مچ و دست، کمر و زانو به طور معنیداری در زنان بیشتر از مردان می‌باشد (جدول 1). با توجه به آنالیز دادهها ارتباط معنیداری بین سن و ابتلاء به علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی دیده نشد (650/0P=).
جدول 1- توزیع فراوانی علائم اختلالات اسکلتی- عضلانی برحسب جنسیت در طی 12 ماه گذشته در نواحی مختلف بدن کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395 (345n=)
| زن (99 نفر) (درصد) تعداد |
مرد (246 نفر) (درصد) تعداد |
سطح معنیداری | ||
| شانه | راست | (1/9) 9 | (5/6) 16 | 004/0 |
| چپ | (1/9) 9 | (8/2) 7 | ||
| هردو | (1/13) 13 | (1/6) 15 | ||
| آرنج | راست | (1/10) 10 | (5/4) 11 | 015/0 |
| چپ | (0/3) 3 | (4/0) 1 | ||
| هردو | (0/4) 4 | (6/1) 4 | ||
| مچدست و دست | راست | (1/14) 14 | ((7/5) 14 | 013/0 |
| چپ | (0/3) 3 | (0/2) 5 | ||
| هردو | (1/9) 9 | (5/4) 11 | ||
| گردن | (3/33) 33 | (6/23) 58 | 063/0 | |
| پشت | (2/16) 16 | (6/10) 26 | 151/0 | |
| کمر | (5/45) 45 | (9/32) 81 | 029/0 | |
| باسن-ران | (2/16) 16 | (8/9) 24 | 093/0 | |
| زانو | (4/36) 36 | (1/21) 52 | 003/0 | |
| پا و قوزک پا | (1/13) 13 | (0/11) 27 | 572/0 | |
با توجه به دادههای مطالعه در بررسی بر روی اندامهای تحتانی (ران-باسن، زانو، پا و قوزک پا) مشخص شد 112 نفر از 345 نفر شرکتکننده شامل 41 نفر (4/41 درصد) زن و 71 نفر (9/28 درصد) مرد، در طی 12 ماه گذشته حداقل در یکی از اندامهای تحتانی دارای علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی بودهاند. این علائم در اندام تحتانی و جنسیت از یکدیگر مستقل نمی‌باشند، به‌طوریکه این علائم در زنان شایعتر از مردان بود (024/0P =).
آنالیز دادهها همچنین نشان داد که اختلالات اسکلتیـعضلانی با شاخص توده بدنی افراد (23/0P=) و با قد افراد (053/0P=) ارتباط معنیداری ندارند.
برای تعیین شدت ناراحتی و تشخیص راحتتر محل ناراحتی در افراد مورد مطالعه از قسمت سوم پرسشنامه، ابزار ارزیابی ناراحتی بدن یا ابزار استاندارد نقشه بدن (Body Map) استفاده گردید. نتایج این قسمت، شدت علائم اختلالات را در نواحی 9 گانه بدن افراد در 5 مقیاس (1 بدون درد، 2 درد کم، 3 درد متوسط، 4 درد شدید و 5 بسیار شدید) گزارش میکند. توزیع فراوانی شدت درد و ناراحتی اختلالات اسکلتیـعضلانی در ناحیه کمر افراد که بیش‌ترین شیوع را دارا می‌باشد، بدین صورت گزارش شده است: در ناحیه کمر 232 نفر (4/68 درصد) بدون درد، 10 نفر (9/2 درصد) درد کم، 43 نفر (7/12 درصد) درد متوسط، 41 نفر (1/12 درصد) درد شدید و 13 نفر (8/3 درصد) درد بسیار شدید در ناحیه کمر را گزارش نمودهاند (جدول 2).
آنالیز دادهها همچنین نشان داد که اختلالات اسکلتیـعضلانی با شاخص توده بدنی افراد (23/0P=) و با قد افراد (053/0P=) ارتباط معنیداری ندارند.
برای تعیین شدت ناراحتی و تشخیص راحتتر محل ناراحتی در افراد مورد مطالعه از قسمت سوم پرسشنامه، ابزار ارزیابی ناراحتی بدن یا ابزار استاندارد نقشه بدن (Body Map) استفاده گردید. نتایج این قسمت، شدت علائم اختلالات را در نواحی 9 گانه بدن افراد در 5 مقیاس (1 بدون درد، 2 درد کم، 3 درد متوسط، 4 درد شدید و 5 بسیار شدید) گزارش میکند. توزیع فراوانی شدت درد و ناراحتی اختلالات اسکلتیـعضلانی در ناحیه کمر افراد که بیش‌ترین شیوع را دارا می‌باشد، بدین صورت گزارش شده است: در ناحیه کمر 232 نفر (4/68 درصد) بدون درد، 10 نفر (9/2 درصد) درد کم، 43 نفر (7/12 درصد) درد متوسط، 41 نفر (1/12 درصد) درد شدید و 13 نفر (8/3 درصد) درد بسیار شدید در ناحیه کمر را گزارش نمودهاند (جدول 2).
جدول2- توزیع فراوانی علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی بر حسب شدت آنها در نواحی مختلف بدن کارکنان اداری آموزش و پرورش شهر اراک در سال 96-1395.
| شدت درد نواحی بدن |
بدوندرد (1) (درصد) تعداد |
ملایم (2) (درصد) تعداد |
متوسط (3) (درصد) تعداد |
شدید (4) (درصد) تعداد |
بسیار شدید (5) (درصد) تعداد |
| گردن | |||||
| راست | (1/75) 256 | (0/7) 24 | (9/7) 27 | (9/7) 27 | (1/2) 7 |
| چپ | (8/76) 262 | (5/6) 22 | (6/7) 26 | (0/7) 24 | (1/2) 7 |
| شانه | |||||
| راست | (7/84) 287 | (9/2) 10 | (2/6) 21 | (3/5) 18 | (9/0) 3 |
| چپ | (2/88) 299 | (1/2) 7 | (3/5) 18 | (8/3) 13 | (6/0) 2 |
| آرنج | |||||
| راست | (8/93) 320 | (9/2) 10 | (3/2) 8 | (6/0) 2 | (3/0) 1 |
| چپ | (9/97) 334 | (2/1) 4 | (6/0) 2 | (3/0) 1 | 0 |
| مچ و دست | |||||
| راست | (4/87) 299 | (8/3) 13 | (1/4) 14 | (1/4) 14 | (6/0) 2 |
| چپ | (8/91) 313 | (3/2) 8 | (9/2) 10 | (6/2) 9 | (3/0) 1 |
| پشت | |||||
| راست | (6/91) 315 | (5/3) 12 | (1/4) 14 | (9/0) 3 | 0 |
| چپ | (3/91) 314 | (2/3) 11 | (1/4) 14 | (2/1) 4 | (3/0) 1 |
| کمر | (4/68) 232 | (9/2) 10 | (7/12) 43 | (1/12) 41 | (8/3) 13 |
| یک یا هر دو باسن-ران | (7/90) 311 | (2/3) 11 | (2/5) 18 | (9/0) 3 | 0 |
| یک یا هر دو زانو | (1/79) 272 | (8/7) 27 | (6/9) 33 | (0/2) 7 | (5/1) 5 |
| یک یا هر دو پا یا قوزک پا | (5/89) 308 | (2/3) 11 | (8/5) 20 | (9/0) 3 | (6/0) 2 |
*عدم برابری فراوانی هر یک از متغیرها با مجموع اعلام شده در خصوص نمونه ها (345 نفر) به دلیل عدم پاسخگویی به برخی ﺳﺅالات از سوی کارکنان بوده است.
بحث
این مطالعه جهت بررسی اختلالات اسکلتی-عضلانی کارکنان اداری ادارات آموزش و پرورش شهر اراک با استفاده از پرسشنامه Nordic و ابزار ارزیابی ناراحتی بدن یا ابزار استاندارد نقشه بدن (Body Map) انجام شد. نتایج این مطالعه حاکی از درگیری درصد بالایی از کارکنان اداری با علائم اختلالات اسکلتیـعضلانی است به طوریکه 6/56 درصد از کارکنان حداقل در یکی از اندامهای 9گانه بدن خود در طی 12 ماه گذشته احساس ناراحتی مرتبط با این اختلالات را داشتهاند. در مطالعه Gorgi و همکارانش نیز 5/66 درصد از کارکنان اداری دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی را در نواحی بدن خود گزارش کرده‌اند ]15[.در مطالعهCollins و همکارش نیز گزارش شد، 85 درصد افراد مورد مطالعه حداقل در یکی از نواحی 9 گانه بدن خود دارای علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی بودهاند ]10[.
این مطالعه مشابه مطالعات زیادی که در این زمینه انجام شده است ]17-16 ،7[ نشان داد، شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی در طی 12 ماه گذشته به ترتیب در سه ناحیه کمر، گردن و زانو از سایر نواحی بیشتر است و کم‌ترین میزان شیوع مربوط به آرنج، پا و قوزک پا و باسن-ران می‌باشد که مشابه نتایج مطالعات دیگر می‌باشد ]18 ,15 .[
شیوع اختلالات اسکلتیـعضلانی به ترتیب در دو ناحیه کمر و گردن در مطالعه Choobineh و همکاران ]14[ 49 درصد و 47 درصد، در مطالعهNoroozi Valipour و همکاران ]19[ 51٪ و 5/36٪ و در مطالعه Collins و همکارش ]10[ 51 درصد و 58 درصدگزارش شده است. غالباً در مشاغل اداری بالاترین شیوع علائم در ناحیه کمر مشاهده میشود. علت این موضوع علاوه بر آناتومی منحصر به فرد و ظریف ستون فقرات میتوان به تأثیر عوامل متعدد فردی، فیزیکی و روانی اجتماعی نظیر سن، جنسیت، سطح تحصیلات، میزان استعمال دخانیات، فاکتورهای مستعد کننده شغلی نظیر وضعیتهای بدنی نامطلوب که مهمترین آنها نشستن طولانی مدت است، عدم رعایت اصول ارگونومی در طراحی ایستگاههای کار (استفاده از میز و صندلی نامناسب)، استرس زیاد، عدم رضایت شغلی و غیره مرتبط دانست ]20 ,11 .[
بعد از ناحیه کمر، درد در ناحیه گردن بالاترین میزان شکایات را در بین کارکنان به خود اختصاص داده است. شیوع علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی در ناحیه گردن در مطالعه Rundcrantz و همکاران ]21[،Evans و همکارش ]22[،Rempel و همکاران ]23[ و Hoboubi و همکاران ]24[ به ترتیب 72 درصد، 65 درصد، 55 درصد و 75 درصد گزارش گردیده است. بنابراین میتوان چنین عنوان کرد که شغل کارکنان اداری به عنوان شغلی که ریسک ایتلاء به اختلالات ناحیه گردن در آن بالاست مطرح می‌باشد. از این رو پیشگیری از وقوع این اختلالات در کارکنان اداری می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.
همچنین، مطالعات انجام شده بر روی کارکنان دانشگاه علوم پزشکی سبزوار نشان داد که نواحی کمر، زانو، پشت و مچ دست در برابر اختلالات اسکلتیـعضلانی حساستر و نواحی آرنج و باسن-ران در برابر این اختلالات مقاومتر می‌باشند ]25[.
آنالیز دادهها نشان داد که شیوع علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی در شانه، آرنج، مچ و دست، کمر و زانو به طور معنیداری در زنان بیشتر از مردان می‌باشد. یافته‌های مطالعه مطابق با مطالعات بسیاری از محققان می‌باشد [26 ،15 ،11]. از آنجا که در طراحی بسیاری از محلهای کاری، عمدتا″ از دادههای آنتروپومتری مربوط به مردان استفاده شده تا زنان، از این رو این محلها از نظر ارگونومی برای زنان نامناسب می‌باشند ]27[. از طرف دیگر در مقایسه با مردان، زنان در هنگام انجام وظایف مشابه، بیشتر از نظر روانی در معرض استرسهای مختلف شغلی قرار میگیرند که این مسئله میتواند بر روی جنبههای مختلف سلامت ایشان از جمله ابتلاء به اختلالات اسکلتی- عضلانی تأثیر بگذارد ]28[. کوچک بودن جثه و حجم کم ماهیچههای زنها نسبت به مردان نیز سبب شده شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی در زنان بیشتر از مردان باشد ]29[. البته این احتمال وجود دارد که شیوع بیشتر این اختلالات در زنان با عواملی هم‌چون وضعیت هورمونی، بارداری و زایمان نیز ارتباط داشته باشد که در این زمینه نیاز به تحقیقات بیش‌تری وجود دارد ]30[.
همچنین ممکن است چنین برداشت شود که در کارکنان اداری علائم اختلالات اسکلتیـعضلانی اندامهای تحتانی در افراد با قد کوتاهتر بیشتر باشد و این علائم در زنان بهدلیل پایینتر بودن میانگین قد نسبت به مردان شایعتر است. در خیلی از موارد به دلیل در اختیار نداشتن وسایل لازم از جمله زیرپایی، پشتی صندلی و شاید غیر قابل تنظیم بودن ارتفاع میز یا صندلی افراد کوتاه قد مجبور به نشستن در لبه صندلی و از تکیهگاه کمر استفاده نمیکنند و در صورت تکیه دادن پاها تکیهگاه خوبی نخواهند داشت و آویزان و معلق میمانند. اما با توجه به بررسی انجام شده بین قد افراد و فراوانی علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی در اندام تحتانی ارتباط معناداری مشاهده نشد.
تجربه فردی که پرسشنامه را تکمیل میکند میتواند بر نتایج اثرگذار باشد. اختلالات اسکلتی-عضلانی جدیتر و یا آنهایی که اخیراً رخ دادهاند میتوانند بیشتر از اختلالات قبلی و یا غیره، جدی تلقی شوند. محیط و موقعیت تکمیل پرسشنامه نیز میتواند بر روی نتایج اثر گذارد. از جمله محدودیتهای دیگر این مطالعه، با اینکه اهداف مطالعه به طور کامل به افراد توضیح داده شد با اینحال تعدادی از افراد اطلاعات دموگرافیک خود را به طور کامل پر نکرده و حتی در بعضی از قسمتها از گفتن درد و ناراحتی خود امتناع ورزیدهاند و این عوامل میتوانند بر روی نتایج تأثیرگذار باشند. لذا پیشنهاد میگردد در مطالعات بعدی پرسشنامه به صورت مصاحبه پر شود و مجددا″ روابط مورد ارزیابی قرار گیرند تا بتوان از نتایج حاصله با قطعیت بیش‌تری در جهت طراحی مناسب ارگونومیک برای گروههای در معرض این اختلالات استفاده نمود.
نتیجهگیری
نتایج بهدست آمده از این مطالعه نشان داد که اختلالات اسکلتی-عضلانی در کارکنان اداری در نواحی کمر، گردن و زانو به ویژه در زنان از شیوع بالایی برخوردار است و ممکن است این افراد در معرض ریسک ابتلاء به اختلالات باشند و باید از این نظر مورد توجه قرار گیرند. به نظر میرسد اجرای برنامههای مداخلهای از جمله طراحی مناسب ایستگاه کار، ارتقاء سطح آگاهی پرسنل و مدیران در خصوص اصول ارگونومی در کار با رایانه، چرخه زمانی کار-استراحت در ایستگاههای کاری نشسته، ورزش و تمرینات مناسب لازم و ضروری است.
تشکر و قدردانی
بدین وسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی اراک به دلیل تصویب و تأمین اعتبار طرح و از مسئولین اداره آموزش و پرورش شهر اراک به دلیل ایجاد محیط مناسب جهت انجام طرح و کارکنان شرکت کننده که صمیمانه با این طرح همکاری کردند تشکر و قدردانی میگردد.
.
این مطالعه جهت بررسی اختلالات اسکلتی-عضلانی کارکنان اداری ادارات آموزش و پرورش شهر اراک با استفاده از پرسشنامه Nordic و ابزار ارزیابی ناراحتی بدن یا ابزار استاندارد نقشه بدن (Body Map) انجام شد. نتایج این مطالعه حاکی از درگیری درصد بالایی از کارکنان اداری با علائم اختلالات اسکلتیـعضلانی است به طوریکه 6/56 درصد از کارکنان حداقل در یکی از اندامهای 9گانه بدن خود در طی 12 ماه گذشته احساس ناراحتی مرتبط با این اختلالات را داشتهاند. در مطالعه Gorgi و همکارانش نیز 5/66 درصد از کارکنان اداری دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی را در نواحی بدن خود گزارش کرده‌اند ]15[.در مطالعهCollins و همکارش نیز گزارش شد، 85 درصد افراد مورد مطالعه حداقل در یکی از نواحی 9 گانه بدن خود دارای علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی بودهاند ]10[.
این مطالعه مشابه مطالعات زیادی که در این زمینه انجام شده است ]17-16 ،7[ نشان داد، شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی در طی 12 ماه گذشته به ترتیب در سه ناحیه کمر، گردن و زانو از سایر نواحی بیشتر است و کم‌ترین میزان شیوع مربوط به آرنج، پا و قوزک پا و باسن-ران می‌باشد که مشابه نتایج مطالعات دیگر می‌باشد ]18 ,15 .[
شیوع اختلالات اسکلتیـعضلانی به ترتیب در دو ناحیه کمر و گردن در مطالعه Choobineh و همکاران ]14[ 49 درصد و 47 درصد، در مطالعهNoroozi Valipour و همکاران ]19[ 51٪ و 5/36٪ و در مطالعه Collins و همکارش ]10[ 51 درصد و 58 درصدگزارش شده است. غالباً در مشاغل اداری بالاترین شیوع علائم در ناحیه کمر مشاهده میشود. علت این موضوع علاوه بر آناتومی منحصر به فرد و ظریف ستون فقرات میتوان به تأثیر عوامل متعدد فردی، فیزیکی و روانی اجتماعی نظیر سن، جنسیت، سطح تحصیلات، میزان استعمال دخانیات، فاکتورهای مستعد کننده شغلی نظیر وضعیتهای بدنی نامطلوب که مهمترین آنها نشستن طولانی مدت است، عدم رعایت اصول ارگونومی در طراحی ایستگاههای کار (استفاده از میز و صندلی نامناسب)، استرس زیاد، عدم رضایت شغلی و غیره مرتبط دانست ]20 ,11 .[
بعد از ناحیه کمر، درد در ناحیه گردن بالاترین میزان شکایات را در بین کارکنان به خود اختصاص داده است. شیوع علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی در ناحیه گردن در مطالعه Rundcrantz و همکاران ]21[،Evans و همکارش ]22[،Rempel و همکاران ]23[ و Hoboubi و همکاران ]24[ به ترتیب 72 درصد، 65 درصد، 55 درصد و 75 درصد گزارش گردیده است. بنابراین میتوان چنین عنوان کرد که شغل کارکنان اداری به عنوان شغلی که ریسک ایتلاء به اختلالات ناحیه گردن در آن بالاست مطرح می‌باشد. از این رو پیشگیری از وقوع این اختلالات در کارکنان اداری می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.
همچنین، مطالعات انجام شده بر روی کارکنان دانشگاه علوم پزشکی سبزوار نشان داد که نواحی کمر، زانو، پشت و مچ دست در برابر اختلالات اسکلتیـعضلانی حساستر و نواحی آرنج و باسن-ران در برابر این اختلالات مقاومتر می‌باشند ]25[.
آنالیز دادهها نشان داد که شیوع علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی در شانه، آرنج، مچ و دست، کمر و زانو به طور معنیداری در زنان بیشتر از مردان می‌باشد. یافته‌های مطالعه مطابق با مطالعات بسیاری از محققان می‌باشد [26 ،15 ،11]. از آنجا که در طراحی بسیاری از محلهای کاری، عمدتا″ از دادههای آنتروپومتری مربوط به مردان استفاده شده تا زنان، از این رو این محلها از نظر ارگونومی برای زنان نامناسب می‌باشند ]27[. از طرف دیگر در مقایسه با مردان، زنان در هنگام انجام وظایف مشابه، بیشتر از نظر روانی در معرض استرسهای مختلف شغلی قرار میگیرند که این مسئله میتواند بر روی جنبههای مختلف سلامت ایشان از جمله ابتلاء به اختلالات اسکلتی- عضلانی تأثیر بگذارد ]28[. کوچک بودن جثه و حجم کم ماهیچههای زنها نسبت به مردان نیز سبب شده شیوع اختلالات اسکلتی-عضلانی در زنان بیشتر از مردان باشد ]29[. البته این احتمال وجود دارد که شیوع بیشتر این اختلالات در زنان با عواملی هم‌چون وضعیت هورمونی، بارداری و زایمان نیز ارتباط داشته باشد که در این زمینه نیاز به تحقیقات بیش‌تری وجود دارد ]30[.
همچنین ممکن است چنین برداشت شود که در کارکنان اداری علائم اختلالات اسکلتیـعضلانی اندامهای تحتانی در افراد با قد کوتاهتر بیشتر باشد و این علائم در زنان بهدلیل پایینتر بودن میانگین قد نسبت به مردان شایعتر است. در خیلی از موارد به دلیل در اختیار نداشتن وسایل لازم از جمله زیرپایی، پشتی صندلی و شاید غیر قابل تنظیم بودن ارتفاع میز یا صندلی افراد کوتاه قد مجبور به نشستن در لبه صندلی و از تکیهگاه کمر استفاده نمیکنند و در صورت تکیه دادن پاها تکیهگاه خوبی نخواهند داشت و آویزان و معلق میمانند. اما با توجه به بررسی انجام شده بین قد افراد و فراوانی علائم اختلالات اسکلتی-عضلانی در اندام تحتانی ارتباط معناداری مشاهده نشد.
تجربه فردی که پرسشنامه را تکمیل میکند میتواند بر نتایج اثرگذار باشد. اختلالات اسکلتی-عضلانی جدیتر و یا آنهایی که اخیراً رخ دادهاند میتوانند بیشتر از اختلالات قبلی و یا غیره، جدی تلقی شوند. محیط و موقعیت تکمیل پرسشنامه نیز میتواند بر روی نتایج اثر گذارد. از جمله محدودیتهای دیگر این مطالعه، با اینکه اهداف مطالعه به طور کامل به افراد توضیح داده شد با اینحال تعدادی از افراد اطلاعات دموگرافیک خود را به طور کامل پر نکرده و حتی در بعضی از قسمتها از گفتن درد و ناراحتی خود امتناع ورزیدهاند و این عوامل میتوانند بر روی نتایج تأثیرگذار باشند. لذا پیشنهاد میگردد در مطالعات بعدی پرسشنامه به صورت مصاحبه پر شود و مجددا″ روابط مورد ارزیابی قرار گیرند تا بتوان از نتایج حاصله با قطعیت بیش‌تری در جهت طراحی مناسب ارگونومیک برای گروههای در معرض این اختلالات استفاده نمود.
نتیجهگیری
نتایج بهدست آمده از این مطالعه نشان داد که اختلالات اسکلتی-عضلانی در کارکنان اداری در نواحی کمر، گردن و زانو به ویژه در زنان از شیوع بالایی برخوردار است و ممکن است این افراد در معرض ریسک ابتلاء به اختلالات باشند و باید از این نظر مورد توجه قرار گیرند. به نظر میرسد اجرای برنامههای مداخلهای از جمله طراحی مناسب ایستگاه کار، ارتقاء سطح آگاهی پرسنل و مدیران در خصوص اصول ارگونومی در کار با رایانه، چرخه زمانی کار-استراحت در ایستگاههای کاری نشسته، ورزش و تمرینات مناسب لازم و ضروری است.
تشکر و قدردانی
بدین وسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی اراک به دلیل تصویب و تأمین اعتبار طرح و از مسئولین اداره آموزش و پرورش شهر اراک به دلیل ایجاد محیط مناسب جهت انجام طرح و کارکنان شرکت کننده که صمیمانه با این طرح همکاری کردند تشکر و قدردانی میگردد.
.
References
[1] Coluci MZO, Alexandre NMC, de Freitas Pedrini T. Musculoskeletal symptoms and workers’ perception about job factors in a pulp and paper industry. Work 2012; 41(Supplement 1): 5728–30.
[2] choobineh A. Posture Assessment Methods in Occupational Ergonomics. Hamedan: Fanavaran; 2009; pp: 185,4,168. [Farsi]
[3] Buckle P DJ. Research: Work Related Neck and Upper Limb. OSHA; Luxembourg; 1999; pp: 8.
[4] Tirgar A, Aghalari Z, Salari F. Musculoskeletal disorders & ergonomic considerations in computer use among medical sciences students. J Ergon 2014; 1(3): 55–64. [Farsi]
[5] Zarei E, Dormohammadi A, Normohammadi M, Sarsangi V. Risk Assessment of Computer Users’ Upper Musculoskeletal limbs Disorders in a Power Company by means of RULA Method and NMQ. J SABZEVAR Univ Med Sci 2014; 20(4): 521–9. [Farsi]
[6] Choobineh A, Rahimifard H, Jahangiri M, Mahmoodkhani S. Musculoskeletal injuries and their associated risk factors in office workplacess. Iran Occup Heal 2012; 8(4): 70-81. [Farsi]
[7] Nadri H, Nadri A, Khanjani N, Nadri F, Roodbandi Jafari A. Evaluating the Factors Effective on Musculoskeletal Disorders among the Employees of one of Qazvin’s Governmental Offices. J Health Development 2013; 2(2): 106–16. [Farsi]
[8] Mehrdad R, Dennerlein JT, Haghighat M, Aminian O. Association between psychosocial factors and musculoskeletal symptoms among Iranian nurses. Am J Ind Med 2010; 53(10): 1032–9.
[9] Tinubu BMS, Mbada CE, Oyeyemi AL, Fabunmi AA. Work-Related Musculoskeletal Disorders among Nurses in Ibadan, South-west Nigeria: a cross-sectional survey. BMC Musculoskelet Disord 2010; 11(1): 1–8.
[10] Collins JD, O’Sullivan LW. Musculoskeletal disorder prevalence and psychosocial risk exposures by age and gender in a cohort of office based employees in two academic institutions. Int J Ind Ergon 2015; 46(1): 85–97.
[11] Bawab W, Ismail K, Awada S, Rachidi S, Al Hajje A, Salameh P. Prevalence and Risk Factors of Low Back Pain among Office Workers in Lebanon. Int J Occup Hyg 2015; 7(1): 45–52.
[12] Garrouste-Orgeas M, Troché G, Azoulay E, Caubel A, de Lassence A, Cheval C, et al. Body mass index. Intensive Care Med 2004; 30(3): 437–43.
[13] Kuorinka I, Jonsson B, Kilbom A, Vinterberg H, Biering-Sørensen F, Andersson G, et al. Standardised Nordic questionnaires for the analysis of musculoskeletal symptoms. Appl Ergon 1987; 18(3): 233–7.
[14] Choobineh AR, Rahimi Fard H, Jahangiri M, Mahmood Khani S. Musculoskeletal injuries and their associated risk factors. Iran Occup Heal 2012; 8(4): 70–81. [Farsi]
[15] Gorgi Z, Assadollahi Z, Ghaffarian A, Rezaeian M. The Prevalence of Musculoskeletal Disorders in the Employees of Office Systems at Rafsanjan University of Medical Sciences in 2012. J Rafsanjan Univ Med Sci 2014; 12(12): 991–1002. [Farsi]
[16] Gerr F, Marcus M, Monteilh C. Epidemiology of musculoskeletal disorders among computer users: lesson learned from the role of posture and keyboard use. J Electromyogr Kinesiol 2004; 14(1): 25–31.
[17] Amick III BC, Robertson MM, DeRango K, Bazzani L, Moore A, Rooney T, et al. Effect of office ergonomics intervention on reducing musculoskeletal symptoms. Spine 2003; 28(24): 2706–11.
[18] Janwantanakul P, Pensri P, Jiamjarasrangsri V, Sinsongsook T. Prevalence of self-reported musculoskeletal symptoms among office workers. Occup Med (Chic Ill) 2008; 58(6): 436–8.
[19] Valipour Noroozi M, Hajibabaei M, Saki A, Memari Z. Prevalence of Musculoskeletal Disorders Among Office Workers. Jundishapur J Heal Sci 2015; 7(1): 1-5.
[20] Hoogendoorn WE, van Poppel MNM, Bongers PM, Koes BW, Bouter LM. Systematic review of psychosocial factors at work and private life as risk factors for back pain. Spine (Phila Pa 1976) 2000; 25(16): 2114–25.
[21] Rundcrantz B-L, Johnsson B, Moritz U. Pain and discomfort in the musculoskeletal system among dentists: A prospective study. Swed Dent J 1991; 15(5): 219–28.
[22] Evans O, Patterson K. Predictors of neck and shoulder pain in non-secretarial computer users. Int J Ind Ergon 2000; 26(3): 357–65.
[23] Rempel DM, Krause N, Goldberg R, Benner D, Hudes M, Goldner GU. A randomised controlled trial evaluating the effects of two workstation interventions on upper body pain and incident musculoskeletal disorders among computer operators. Occup Environ Med 2006; 63(5): 300–6.
[24] Hoboubi N, Choobineh AR, Keshavarzi S, Khalife M. Investigating the effects of work-related psycho-social factors on neck disorders among office personal of Shiraz University of Medical Science. Iran Occup Heal 2016; 13(1): 83-92. [Farsi]
[25] Khosroabadi AA, Razavi M, Fallahi M, Akaberi A. Prevalence of musculoskeletal disorders in the Health workers-medical of Sabzevar University of Medical Sciences in 2007. Q J Sabzevar Univ Med Sci 2010; 17(3): 218-23. [Farsi]
[26] Akrouf QAS, Crawford JO, Al Shatti AS, Kamel MI. Musculoskeletal disorders among bank office workers in Kuwait. EMHJ 2010; 16(1): 94-100.
[27] Ming Z, Närhi M, Siivola J. Neck and shoulder pain related to computer use. Pathophysiology 2004; 11(1): 51–6.
[28] Aminian O, Pouryaghoub Gh, Shanbeh M. One year study of musculoskeletal disorders and their relation to occupational stress among office workers: a brief report. Tehran Univ Med Sci 2012; 70(3): 194-99. [Farsi]
[29] Ghanbary-Sartang A HE. Evaluation of musculoskeletal disorders to method Rapid Office Strain Assessment (ROSA) in computers users. J Prev Med 2015; 2(1): 47-54. [Farsi]
[30] Ghaderi F, Asghari-Jafarabadi M, Mohseni-Bandpei M.A. Prevalence and Associated Factors of Musculoskeletal Pain in Pregnancy. J Heal care 2012; 14(3): 55-62. [Farsi]
[2] choobineh A. Posture Assessment Methods in Occupational Ergonomics. Hamedan: Fanavaran; 2009; pp: 185,4,168. [Farsi]
[3] Buckle P DJ. Research: Work Related Neck and Upper Limb. OSHA; Luxembourg; 1999; pp: 8.
[4] Tirgar A, Aghalari Z, Salari F. Musculoskeletal disorders & ergonomic considerations in computer use among medical sciences students. J Ergon 2014; 1(3): 55–64. [Farsi]
[5] Zarei E, Dormohammadi A, Normohammadi M, Sarsangi V. Risk Assessment of Computer Users’ Upper Musculoskeletal limbs Disorders in a Power Company by means of RULA Method and NMQ. J SABZEVAR Univ Med Sci 2014; 20(4): 521–9. [Farsi]
[6] Choobineh A, Rahimifard H, Jahangiri M, Mahmoodkhani S. Musculoskeletal injuries and their associated risk factors in office workplacess. Iran Occup Heal 2012; 8(4): 70-81. [Farsi]
[7] Nadri H, Nadri A, Khanjani N, Nadri F, Roodbandi Jafari A. Evaluating the Factors Effective on Musculoskeletal Disorders among the Employees of one of Qazvin’s Governmental Offices. J Health Development 2013; 2(2): 106–16. [Farsi]
[8] Mehrdad R, Dennerlein JT, Haghighat M, Aminian O. Association between psychosocial factors and musculoskeletal symptoms among Iranian nurses. Am J Ind Med 2010; 53(10): 1032–9.
[9] Tinubu BMS, Mbada CE, Oyeyemi AL, Fabunmi AA. Work-Related Musculoskeletal Disorders among Nurses in Ibadan, South-west Nigeria: a cross-sectional survey. BMC Musculoskelet Disord 2010; 11(1): 1–8.
[10] Collins JD, O’Sullivan LW. Musculoskeletal disorder prevalence and psychosocial risk exposures by age and gender in a cohort of office based employees in two academic institutions. Int J Ind Ergon 2015; 46(1): 85–97.
[11] Bawab W, Ismail K, Awada S, Rachidi S, Al Hajje A, Salameh P. Prevalence and Risk Factors of Low Back Pain among Office Workers in Lebanon. Int J Occup Hyg 2015; 7(1): 45–52.
[12] Garrouste-Orgeas M, Troché G, Azoulay E, Caubel A, de Lassence A, Cheval C, et al. Body mass index. Intensive Care Med 2004; 30(3): 437–43.
[13] Kuorinka I, Jonsson B, Kilbom A, Vinterberg H, Biering-Sørensen F, Andersson G, et al. Standardised Nordic questionnaires for the analysis of musculoskeletal symptoms. Appl Ergon 1987; 18(3): 233–7.
[14] Choobineh AR, Rahimi Fard H, Jahangiri M, Mahmood Khani S. Musculoskeletal injuries and their associated risk factors. Iran Occup Heal 2012; 8(4): 70–81. [Farsi]
[15] Gorgi Z, Assadollahi Z, Ghaffarian A, Rezaeian M. The Prevalence of Musculoskeletal Disorders in the Employees of Office Systems at Rafsanjan University of Medical Sciences in 2012. J Rafsanjan Univ Med Sci 2014; 12(12): 991–1002. [Farsi]
[16] Gerr F, Marcus M, Monteilh C. Epidemiology of musculoskeletal disorders among computer users: lesson learned from the role of posture and keyboard use. J Electromyogr Kinesiol 2004; 14(1): 25–31.
[17] Amick III BC, Robertson MM, DeRango K, Bazzani L, Moore A, Rooney T, et al. Effect of office ergonomics intervention on reducing musculoskeletal symptoms. Spine 2003; 28(24): 2706–11.
[18] Janwantanakul P, Pensri P, Jiamjarasrangsri V, Sinsongsook T. Prevalence of self-reported musculoskeletal symptoms among office workers. Occup Med (Chic Ill) 2008; 58(6): 436–8.
[19] Valipour Noroozi M, Hajibabaei M, Saki A, Memari Z. Prevalence of Musculoskeletal Disorders Among Office Workers. Jundishapur J Heal Sci 2015; 7(1): 1-5.
[20] Hoogendoorn WE, van Poppel MNM, Bongers PM, Koes BW, Bouter LM. Systematic review of psychosocial factors at work and private life as risk factors for back pain. Spine (Phila Pa 1976) 2000; 25(16): 2114–25.
[21] Rundcrantz B-L, Johnsson B, Moritz U. Pain and discomfort in the musculoskeletal system among dentists: A prospective study. Swed Dent J 1991; 15(5): 219–28.
[22] Evans O, Patterson K. Predictors of neck and shoulder pain in non-secretarial computer users. Int J Ind Ergon 2000; 26(3): 357–65.
[23] Rempel DM, Krause N, Goldberg R, Benner D, Hudes M, Goldner GU. A randomised controlled trial evaluating the effects of two workstation interventions on upper body pain and incident musculoskeletal disorders among computer operators. Occup Environ Med 2006; 63(5): 300–6.
[24] Hoboubi N, Choobineh AR, Keshavarzi S, Khalife M. Investigating the effects of work-related psycho-social factors on neck disorders among office personal of Shiraz University of Medical Science. Iran Occup Heal 2016; 13(1): 83-92. [Farsi]
[25] Khosroabadi AA, Razavi M, Fallahi M, Akaberi A. Prevalence of musculoskeletal disorders in the Health workers-medical of Sabzevar University of Medical Sciences in 2007. Q J Sabzevar Univ Med Sci 2010; 17(3): 218-23. [Farsi]
[26] Akrouf QAS, Crawford JO, Al Shatti AS, Kamel MI. Musculoskeletal disorders among bank office workers in Kuwait. EMHJ 2010; 16(1): 94-100.
[27] Ming Z, Närhi M, Siivola J. Neck and shoulder pain related to computer use. Pathophysiology 2004; 11(1): 51–6.
[28] Aminian O, Pouryaghoub Gh, Shanbeh M. One year study of musculoskeletal disorders and their relation to occupational stress among office workers: a brief report. Tehran Univ Med Sci 2012; 70(3): 194-99. [Farsi]
[29] Ghanbary-Sartang A HE. Evaluation of musculoskeletal disorders to method Rapid Office Strain Assessment (ROSA) in computers users. J Prev Med 2015; 2(1): 47-54. [Farsi]
[30] Ghaderi F, Asghari-Jafarabadi M, Mohseni-Bandpei M.A. Prevalence and Associated Factors of Musculoskeletal Pain in Pregnancy. J Heal care 2012; 14(3): 55-62. [Farsi]
Studying Musculoskeletal Disorders Prevalence and Its Associated Factors Among Education Office Employees in Arak in 2016-17: A Descriptive Study
A. Riyahi[5], L. Pooryamanesh[6], F. Tanha[7], R. Moradzadeh[8]
Received: 12/06/2018 Sent for Revision: 26/07/2018 Received Revised Manuscript: 06/10/2018 Accepted: 10/10/2018
Background and Objectives: Musculoskeletal disorders are one of the most common work-related disorders, which have high prevalence not only among hard and hurtful jobs, but also in office jobs. The aim of the present study was to determine the prevalence of musculoskeletal disorders its associated factors among Education Office employees in Arak in 2016-17.
Materials and Methods: This descriptive study was done by census method on 412 employees of Education Office in 2016-17. Data was collected using a questionnaire including three sections, the first section included demographic characteristics, the second section Nordic Musculoskeletal Disorders Questionnaire (NMQ) and the third section Body Map Questionnaire. Data were analyzed using chi-square test.
Results: Considering the results, 56.6% (197 ) of participants had felt pain and inconvenience in at least one of the 9 areas of the body during the past 12 months. The highest prevalence of pain was found in the areas of lower back (36.5%), neck (26.4%) and knee (25.6%) and the lowest prevalence of pain was in the area of elbow (9.4%). Data analysis also showed that prevalence of musculoskeletal disorders is sex-dependent, so that it is more common in women (p=0.024)
Conclusion: Musculoskeletal disorders are highly prevalent in administrative staff especially in women, and these individuals are at the risk of suffering from these disorders. Therefore, it is suggested to provide necessary education and intervention in this regard.
Key words: Musculoskeletal disorders, Employee, Nordic questionnaire, Arak
Funding: This research was funded by Arak University of Medical Sciences.
Conflict of interest: None declared.
Ethical approval: The Ethics Committee of Arak University approved this study (IR.ARAKMU.REC.1395.334).
How to cite this article: Riyahi A, Pooryamanesh L, Tanha F, Moradzadeh R. Studying Musculoskeletal Disorders Prevalence and Its Associated Factors Among Education Office Employees in Arak in 2016-17: A Descriptive Study. J Rafsanjan Univ Med Sci 2019; 17 (10): 913-24. [Farsi]
[2]- کارشناس ارشد آسیب شناسی ورزش و حرکات اصلاحی، دبیر تربیت بدنی آموزش و پرورش ناحیه 1، اراک، ایران
[3]- ( نویسنده مسئول) مربی گروه آموزشی مهندسی بهداشت حرفه ای، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی اراک، اراک، ایران
تلفن: 33662024-086، دورنگار: 33686443-086، پست الکترونیکی: tanha_fateme@yahoo.com
تلفن: 33662024-086، دورنگار: 33686443-086، پست الکترونیکی: tanha_fateme@yahoo.com
- -. Instructor, Dept. of Occupational Therapy, School of Rehabilitation, Arak University of Medical Sciences, Arak, Iran
- 0000-0001-6413-927X
[6]- MSc in Sport Pathology and Corrective Exercises, Physical Education Teacher at Education Department in District 1, Arak, Iran
- - Instructor, Dept. of Occupational Health Engineering, School of Health, Arak University of Medical Sciences, Arak, Iran
(Corresponding Author) Tel: (086) 33662024, Fax: (086) 33686443, Email: tanha_fateme@yahoo.com
- - Assistant Prof., Dept. of Epidemiology, School of Health, Arak University of Medical Sciences, Arak, Iran
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
