جلد 20، شماره 6 - ( 6-1400 )
جلد 20 شماره 6 صفحات 712-697 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Damghany K, Ahmadinia H, Rezaeian M. The Reasons for Medical Field Selection and the Extent of Changes in Students’ Motivation During one Academic Year (2018-2019) in Rafsanjan University of Medical Sciences: A Descriptive Study. JRUMS 2021; 20 (6) :697-712
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-5630-fa.html
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-5630-fa.html
دامغانی کیمیا، احمدی نیا حسن، رضاییان محسن. بررسی دلایل انتخاب رشته پزشکی و میزان تغییر در انگیزه دانشجویان متعاقب یک سال تحصیلی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در سال تحصیلی 98-1397: یک مطالعه توصیفی. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. 1400; 20 (6) :697-712
دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
متن کامل [PDF 515 kb]
(713 دریافت)
| چکیده (HTML) (1606 مشاهده)
جدول 1- مقایسهی توزیع فروانی اطلاعات دموگرافیک دانشجویان در دومرحله جمعآوری اطلاعات
* آزمون مجذور کای، سطح معنیداری (05/0P<)
نمودار 1- مقایسه نمرهی هر یک از عوامل مؤثر بر انگیزه در دو مرحله در دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
جدول 2- مقایسه میانگین نمرات هر یک از عوامل انگیزه در دو مرحله اندازهگیری برحسب جنسیت در دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
* آزمون t مستقل، سطح معنیداری (05/0P<)
جدول 3- مقایسه میانگین نمرات عوامل انگیزه در دو مرحله اندازهگیری بر حسب سال ورود به دانشگاه در دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
* آزمون t مستقل، ** آنالیز واریانس یک طرفه، سطح معنیداری (05/0P<)
[1]-دانشجوی پزشکی عمومی, دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان, رفسنجان, ایران
متن کامل: (1161 مشاهده)
بررسی دلایل انتخاب رشته پزشکی و میزان تغییر در انگیزه دانشجویان متعاقب یک سال تحصیلی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در سال تحصیلی 98-1397: یک مطالعه توصیفی
کیمیا دامغانی[1]، حسن احمدی نیا[2]، محسن رضائیان[3]
دریافت مقاله: 27/7/99 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 17/8/99 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 26/2/00 پذیرش مقاله: 4/3/00
چکیده
زمینه و هدف: انگیزه دانشجویان پزشکی از انتخاب این رشته، نقش مهمی بر عملکرد آنها به عنوان کادر درمان آینده دارد. هدف از انجام این مطالعه، تعیین دلایل انتخاب رشته پزشکی و میزان تغییر در انگیزه دانشجویان متعاقب یک سال تحصیلی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در سال تحصیلی 98-1397 میباشد.
مواد و روشها: این مطالعه توصیفی طی دو مرحله و به فاصلهی یک سال انجام شد. جمعیت مورد مطالعه شامل کلیه دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان بود که هم در سال تحصیلی 98-1397 و هم در سال 99-1398 در این دانشگاه مشغول به تحصیل بودند )حدوداً 430 نفر( که به صورت سرشماری وارد مطالعه شدند. ابزار جمعآوری اطلاعات پرسشنامه بود. اطلاعات با استفاده از آزمونهای Chi-square test، Independent Samples t-test و One-way ANOVA آنالیز شدند.
یافتهها: طی یک سال میانگین نمرات عوامل علاقه به رشته پزشکی (010/0p=) و نقش موقعیت علمی دانشگاه به صورت معناداری کاهش یافته بود (001/0P<) اما تغییرات سایر عوامل معنادار نبود (05/0p>) همچنین نتایج نشان داد نقش عامل انگیزه شخصی و خدمت به جامعه در هر دو مرحله در دخترها از پسرها به طور معناداری بیش‌تر است (001/0>P).
نتیجهگیری: درآمد مناسب و منزلت اجتماعی، مهمترین انگیزهی انتخاب رشته در بین دانشجویان پزشکی میباشد و با افزایش سنوات تحصیل از انگیزه و علاقهی دانشجویان به رشته پزشکی کاسته میشود که طبیعتا میتواند باعث افت عملکرد آنها شود و باید به عنوان زنگ خطری برای مسئولین بهداشت و درمان در نظر گرفته شود.
واژه‌های کلیدی: دانشجو، پزشکی، انگیزه، انتخاب رشته، رفسنجان
کیمیا دامغانی[1]، حسن احمدی نیا[2]، محسن رضائیان[3]
دریافت مقاله: 27/7/99 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 17/8/99 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 26/2/00 پذیرش مقاله: 4/3/00
چکیده
زمینه و هدف: انگیزه دانشجویان پزشکی از انتخاب این رشته، نقش مهمی بر عملکرد آنها به عنوان کادر درمان آینده دارد. هدف از انجام این مطالعه، تعیین دلایل انتخاب رشته پزشکی و میزان تغییر در انگیزه دانشجویان متعاقب یک سال تحصیلی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در سال تحصیلی 98-1397 میباشد.
مواد و روشها: این مطالعه توصیفی طی دو مرحله و به فاصلهی یک سال انجام شد. جمعیت مورد مطالعه شامل کلیه دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان بود که هم در سال تحصیلی 98-1397 و هم در سال 99-1398 در این دانشگاه مشغول به تحصیل بودند )حدوداً 430 نفر( که به صورت سرشماری وارد مطالعه شدند. ابزار جمعآوری اطلاعات پرسشنامه بود. اطلاعات با استفاده از آزمونهای Chi-square test، Independent Samples t-test و One-way ANOVA آنالیز شدند.
یافتهها: طی یک سال میانگین نمرات عوامل علاقه به رشته پزشکی (010/0p=) و نقش موقعیت علمی دانشگاه به صورت معناداری کاهش یافته بود (001/0P<) اما تغییرات سایر عوامل معنادار نبود (05/0p>) همچنین نتایج نشان داد نقش عامل انگیزه شخصی و خدمت به جامعه در هر دو مرحله در دخترها از پسرها به طور معناداری بیش‌تر است (001/0>P).
نتیجهگیری: درآمد مناسب و منزلت اجتماعی، مهمترین انگیزهی انتخاب رشته در بین دانشجویان پزشکی میباشد و با افزایش سنوات تحصیل از انگیزه و علاقهی دانشجویان به رشته پزشکی کاسته میشود که طبیعتا میتواند باعث افت عملکرد آنها شود و باید به عنوان زنگ خطری برای مسئولین بهداشت و درمان در نظر گرفته شود.
واژه‌های کلیدی: دانشجو، پزشکی، انگیزه، انتخاب رشته، رفسنجان
مقدمه
هر سازمان برای رسیدن به اهداف خود احتیاج به منابع مختلفی دارد. بدون شک, مهمترین منبع هر سازمان، نیروی انسانی شاغل در آن است. چنانچه این نیرو دارای انگیزه، رقابت شغلی و روحیه مناسب باشد، تمامی توان، استعداد و مهارت خود را در سازمان به کار خواهد گرفت. فواید این امر هم به خود شخص و هم به سازمان بر میگردد؛ لذا موفقیت و پیشرفت هر سازمان به نیروی انسانی آن بستگی دارد ]1[ و نیروی انسانی با انگیزه، برای انجام وظایف، اساسیترین عامل بهرهوری است [2]. بر همین اساس، در سیستم بهداشت و درمان توجه به عوامل مؤثر بر انگیزه دانشجویان پزشکی به عنوان کادر درمان آینده و نیروی تأثیرگذار بر سلامت جامعه، اهمیت زیادی پیدا کرده است [3]. در دانشگاههای معتبر، این عوامل در برنامهریزیها در نظر گرفته میشود [4]. سال‌های طولانی است که در ایران، رشتهی پزشکی اولین اولویت انتخاب رشته دانشآموزان داوطلب در گروه تجربی میباشد. در بسیاری از دیگر کشورها نیز دانشآموزان ممتاز، در رشته پزشکی ادامه تحصیل میدهند [5]. در کشور ما، انتخاب رشته دانشگاهی در سنین پایین صورت میگیرد و از سوی دیگر، غربال‌گری کافی در مورد خصوصیات فراشناختی ضروری در این افراد در هنگام گزینش دانشجو انجام نمیشود. انگیزه، به مجموعه عواملی اطلاق میشود که انسان را به فعالیت و حرکت به سوی هدف وا میدارد و به رفتار، نیرو جهت میدهد [6]. به طور کلی، انگیزهها به دو دسته بیرونی و درونی تقسیم بندی میشوند. انگیزههای درونی، به علایق خود فرد بر میگردد و عوامل خارجی در آن نقش ندارند و اما انگیزههای بیرونی، تحت تأثیر عوامل خارجی هستند [7]. هر نقص در عامل ذهنی انگیزه، در بعد اندیشه منجربه مشکلات اصلی در ابعاد مختلف احساسات و رفتار و در نتیجه بدبینی، استرس و حتی افسردگی و همچنین افت شدید در عملکردهای شخصی، اجتماعی و حرفهای میشود [8]. پژوهشهای متعددی در کشورهای مختلف در رابطه با عوامل و انگیزههای مؤثر بر انتخاب رشته پزشکی انجام شده است و در بیش‌تر این مطالعات، عواملی همچون خدمت به مردم جامعه، منزلت اجتماعی و درآمد مناسب از رایجترین عللی بودهاند که دانشجویان پزشکی به آنها اهمیت میدهند [12-9]. همچنین, یافتههای برخی مطالعات در این زمینه نشان میدهند که اگرچه دانشجویان در بدو ورود به دانشگاه با علاقه رشته پزشکی را انتخاب میکنند، اما با افزایش سنوات تحصیل، از میزان علاقه و انگیزه آنان به تحصیل در این رشته، کاسته میشود. فشرده بودن برنامه درسی، مشکلات آموزشی در مقطع بالینی و نگرانی از آینده شغلی، از عوامل مؤثر در این ارتباط بودهاند ]15-13[
بنابر آنچه گفته شد، لزوم انجام مطالعات ملی و منطقهای درباره عوامل مؤثر بر انگیزه دانشجویان پزشکی آشکار میشود که میتواند ضمن کمک به مدیران نظام سلامت در تربیت پزشکان متعهد و سیاستگذاری برنامههای کلان سلامت، در ارتقاء سلامت آحاد مردم جامعه نیر مؤثر باشد. لذا این مطالعه با هدف تعیین دلایل انتخاب رشته پزشکی و میزان تغییر در انگیزه دانشجویان متعاقب یک سال تحصیلی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در سال تحصیلی 98-1397 انجام گردیده است.
مواد و روشها
این مطالعه، از نوع توصیفی مقطعی بود. جمعیت مورد مطالعه شامل کلیه دانشجویان پزشکی شاغل به تحصیل در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان بود که در هر دو سال تحصیلی 98-1397 و 99-1398 در این دانشگاه مشغول به تحصیل بودند (تقریباً 430 نفر(. این مطالعه دارای کد اخلاق از دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان به شماره ثبتی IR.RUMS.REC.1397.249 میباشد. نمونه مورد بررسی, کلیه دانشجویان مقاطع علوم پایه، فیزیوپاتولوژی، کارآموزی و کارورزی, که هم در سال تحصیلی 98-1397 و هم در سال 99-1398 در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان مشغول به تحصیل بودند به تعداد 270 نفر در مرحله اول و 248 نفر در مرحله دوم که به صورت داوطلبانه وارد مطالعه شدند. دانشجویان ورودی سال 1398 و 91 [j1] چون در یکی از مراحل جمعآوری اطلاعات حضور نداشتند، از مطالعه حذف شدند. معیارهای ورود به مطالعه شامل، دانشجوی رشته پزشکی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان و عدم ابتلاء به اختلالات روان‌پزشکی مثل افسردگی و اضطراب بودند و افرادی که اطلاعات آنها به صورت ناقص ثبت شده بود، از مطالعه حذف گردیدند.
اﺑﺰار ﺟﻤﻊآوری اﻃﻼﻋﺎت, ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ای است ﻛﻪ قبلاً ﺗﻮﺳﻂ Shakornia و همکاران ]12[ ﺟﻬﺖ بررسی اﻧﮕﻴﺰه اﻧﺘﺨﺎب رﺷﺘﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن رﺷﺘﻪی پزشکی ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد، رواﻳﻲ صوری پرسشنامه ﺗﻮﺳﻂ کارشناسان مورد بررسی و ﺗﺄﻳﻴﺪ قرار گرفته است. همچنین روایی سازه پرسشنامه نیز با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی بررسی شده که مشخص گردید. 5 عامل این پرسشنامه 64/0 از واریانس کل را تبیین میکنند. ﭘﺎﻳﺎﻳﻲ آن نیز با ﺿﺮیب آﻟﻔﺎی ﻛﺮوﻧﺒﺎخ برابر با 84/0 تعیین ﺷﺪه است، در مطالعه حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ برای این پرسشنامه برابر با 93/0 به دست آمد. پرسشنامه شامل 22 ﺳﺆال ﻧﮕﺮش‌سنجی میباشد که با توجه به محتوای سؤالات در پنج عامل شامل انگیزه شخصی و خدمت به جامعه (سؤالات 7،8،9،12،14)، در آمد مناسب و منزلت اجتماعی (سؤالات 2،3،4،13)، علاقه به رشته پزشکی (سؤالات 1،10،11،15،16)، نقش خانواده و دوستان (سؤالات 5،6،21) و موقعیت علمی آموزشی دانشگاه (سؤالات 17،18،19،20،22) دستهبندی میشود. گزینههای سؤالات ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﻨﺞ درﺟﻪای ﻟﻴﻜﺮت از خیلی زﻳﺎد ﺗﺎ ﺑﻲاﻫﻤﻴﺖ ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﻤﺮه به ترتیب 4 تا صفر بود. در نهایت نمره هر عامل از میانگین نمرهی سؤالات مربوط به آن به دست آمد و با توجه به این‌که تعداد سؤالات مربوط به همه عوامل با هم برابر نیست، جهت امکان مقایسه بهتر نمره هر عامل از 100 محاسبه گردید. مشخصات دموگرافیک شامل ﺟﻨﺲ، ﺳﻦ، ﺳﺎل ورود ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه، مقطع تحصیلی، ﻣﺤﻞ ﺳﻜﻮﻧﺖ، تحصیلات والدین و درآمد ماهیانه خانوار در یک چکلیست جمعآوری گردید محل انجام پژوهش, دانشکده پزشکی و بیمارستانهای مرادی و علی‌ابن‌ابی‌طالب(ع) و زایشگاه نیک‌نفس شهر رفسنجان بود. در مرحله اول جمعآوری دادهها )اسفند 97( ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﺳﺮ ﻛﻼس درس ﺿﻤﻦ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎ اﺳﺎﺗﻴﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻫﺪاف ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺟﻠﺐ ﻫﻤﻜﺎری داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﻜﻤﻴﻞ، ﮔﺮدآوری شد. ﺑﺮای ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻜﺎت اخلاقی به دانشجویان این اجازه داده شد که به طور داوطلبانه در این تحقیق شرکت کنند. ﺟﻬﺖ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻨﺘﺮنﻫﺎ, ﻣﺠﺮی ﺑﺎ ﺣﻀﻮر در ﺑﺨﺶﻫﺎی ﺑﺎﻟﻴﻨﻲ و درﻣﺎﻧﮕﺎهها ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎ را در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﺎن ﻗﺮار داد ﺗﺎ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ.
مرحلهی دوم جمعآوری دادهها طبق برنامه میبایست در اسفند 1398 و به صورت حضوری انجام شود، اما به علت شیوع ویروس کرونا در اسفندماه و تعطیلی دانشگاه، پرسشنامهها در بهار 1399 به صورت آنلاین در اختیار کلیه دانشجویان پزشکی شاغل به تحصیل در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان (به جز ورودی 1398) قرار گرفت تا مجدداً آنها را تکمیل نمایند. دادهﻫﺎ پس از جمعآوری با اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺮم‌افزار آماری SPSS نسخه 24 ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﻳﻪ و تحلیل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ. با استفاده از آزمون مجذور کای، توزیع فراوانی متغیرها در دو مرحله مورد مقایسه قرار گرفت و از روشﻫﺎی آﻣﺎر ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ (میانگین، معدل، اﻧﺤﺮاف معیار و توزیع فراوانی) برای ﺗﻮﺻﻴﻒ دادهﻫﺎ و جهت تجزیه و تحلیل دادهها، نمره هر کدام از عوامل مؤثر بر انتخاب رشته پزشکی محاسبه شد و با توجه به برقرار بودن فرض نرمالیتی، از آزﻣﻮنهای One-way ANOVA و Independent Samples t-test جهت ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ بین سطوح متغیرهای دموگرافیک از جمله ﺟﻨﺴﻴﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ. سطح معنیداری در تمام آزمون‌ها کم‌تر از 05/0 در نظر گرفته شد.
نتایج
از مجموع 430 نفر جامعه آماری، در مرحله اول 270 نفر در مطالعه شرکت کردند (درصد شرکت کننده‌ها 8/62 درصد) که شامل 154 دختر )57 درصد( و 116 پسر )43 درصد( بودند. و از این تعداد 7/33 درصد در مقطع علوم پایه، 6/22 درصد فیزیوپاتولوژی، 7/23 درصد کارآموزی و 20 درصد در مقطع کارورزی بودند. در مرحله دوم 248 نفر اقدام به تکمیل پرسشنامه کردند (درصد شرکت کننده‌ها 6/57 درصد) که از این تعداد 152 نفر دختر )61 درصد( و 96 نفر پسر )38 درصد( بودند که به طور کلی توزیع فراوانی جنسیت در دو مرحله اول و دوم یکسان بود (325/0P=). اما در مرحله دوم جامعه آماری از نظر مقطع تحصیلی تغییرات معنی‌دار داشته و از دانشجویان مقطع علوم پایه کاسته شده و به دانشجویان مقطع کارورزی افزوده شده است که به علت تغییر مقطع دانشحویان در سال دوم میباشد. در هر دو مرحله به طور تقریبی 68 درصد دانشجویان بومی استان کرمان بودند و بالای 65 درصد دانشجویان والدین با تحصیلات بیش‌تر از دیپلم داشتند. در جدول 1 توزیع فراوانی تمام اطلاعات دموگرافیک دانشجویان در دو مرحله گزارش و مورد مقایسه قرار گرفته است.
هر سازمان برای رسیدن به اهداف خود احتیاج به منابع مختلفی دارد. بدون شک, مهمترین منبع هر سازمان، نیروی انسانی شاغل در آن است. چنانچه این نیرو دارای انگیزه، رقابت شغلی و روحیه مناسب باشد، تمامی توان، استعداد و مهارت خود را در سازمان به کار خواهد گرفت. فواید این امر هم به خود شخص و هم به سازمان بر میگردد؛ لذا موفقیت و پیشرفت هر سازمان به نیروی انسانی آن بستگی دارد ]1[ و نیروی انسانی با انگیزه، برای انجام وظایف، اساسیترین عامل بهرهوری است [2]. بر همین اساس، در سیستم بهداشت و درمان توجه به عوامل مؤثر بر انگیزه دانشجویان پزشکی به عنوان کادر درمان آینده و نیروی تأثیرگذار بر سلامت جامعه، اهمیت زیادی پیدا کرده است [3]. در دانشگاههای معتبر، این عوامل در برنامهریزیها در نظر گرفته میشود [4]. سال‌های طولانی است که در ایران، رشتهی پزشکی اولین اولویت انتخاب رشته دانشآموزان داوطلب در گروه تجربی میباشد. در بسیاری از دیگر کشورها نیز دانشآموزان ممتاز، در رشته پزشکی ادامه تحصیل میدهند [5]. در کشور ما، انتخاب رشته دانشگاهی در سنین پایین صورت میگیرد و از سوی دیگر، غربال‌گری کافی در مورد خصوصیات فراشناختی ضروری در این افراد در هنگام گزینش دانشجو انجام نمیشود. انگیزه، به مجموعه عواملی اطلاق میشود که انسان را به فعالیت و حرکت به سوی هدف وا میدارد و به رفتار، نیرو جهت میدهد [6]. به طور کلی، انگیزهها به دو دسته بیرونی و درونی تقسیم بندی میشوند. انگیزههای درونی، به علایق خود فرد بر میگردد و عوامل خارجی در آن نقش ندارند و اما انگیزههای بیرونی، تحت تأثیر عوامل خارجی هستند [7]. هر نقص در عامل ذهنی انگیزه، در بعد اندیشه منجربه مشکلات اصلی در ابعاد مختلف احساسات و رفتار و در نتیجه بدبینی، استرس و حتی افسردگی و همچنین افت شدید در عملکردهای شخصی، اجتماعی و حرفهای میشود [8]. پژوهشهای متعددی در کشورهای مختلف در رابطه با عوامل و انگیزههای مؤثر بر انتخاب رشته پزشکی انجام شده است و در بیش‌تر این مطالعات، عواملی همچون خدمت به مردم جامعه، منزلت اجتماعی و درآمد مناسب از رایجترین عللی بودهاند که دانشجویان پزشکی به آنها اهمیت میدهند [12-9]. همچنین, یافتههای برخی مطالعات در این زمینه نشان میدهند که اگرچه دانشجویان در بدو ورود به دانشگاه با علاقه رشته پزشکی را انتخاب میکنند، اما با افزایش سنوات تحصیل، از میزان علاقه و انگیزه آنان به تحصیل در این رشته، کاسته میشود. فشرده بودن برنامه درسی، مشکلات آموزشی در مقطع بالینی و نگرانی از آینده شغلی، از عوامل مؤثر در این ارتباط بودهاند ]15-13[
بنابر آنچه گفته شد، لزوم انجام مطالعات ملی و منطقهای درباره عوامل مؤثر بر انگیزه دانشجویان پزشکی آشکار میشود که میتواند ضمن کمک به مدیران نظام سلامت در تربیت پزشکان متعهد و سیاستگذاری برنامههای کلان سلامت، در ارتقاء سلامت آحاد مردم جامعه نیر مؤثر باشد. لذا این مطالعه با هدف تعیین دلایل انتخاب رشته پزشکی و میزان تغییر در انگیزه دانشجویان متعاقب یک سال تحصیلی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در سال تحصیلی 98-1397 انجام گردیده است.
مواد و روشها
این مطالعه، از نوع توصیفی مقطعی بود. جمعیت مورد مطالعه شامل کلیه دانشجویان پزشکی شاغل به تحصیل در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان بود که در هر دو سال تحصیلی 98-1397 و 99-1398 در این دانشگاه مشغول به تحصیل بودند (تقریباً 430 نفر(. این مطالعه دارای کد اخلاق از دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان به شماره ثبتی IR.RUMS.REC.1397.249 میباشد. نمونه مورد بررسی, کلیه دانشجویان مقاطع علوم پایه، فیزیوپاتولوژی، کارآموزی و کارورزی, که هم در سال تحصیلی 98-1397 و هم در سال 99-1398 در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان مشغول به تحصیل بودند به تعداد 270 نفر در مرحله اول و 248 نفر در مرحله دوم که به صورت داوطلبانه وارد مطالعه شدند. دانشجویان ورودی سال 1398 و 91 [j1] چون در یکی از مراحل جمعآوری اطلاعات حضور نداشتند، از مطالعه حذف شدند. معیارهای ورود به مطالعه شامل، دانشجوی رشته پزشکی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان و عدم ابتلاء به اختلالات روان‌پزشکی مثل افسردگی و اضطراب بودند و افرادی که اطلاعات آنها به صورت ناقص ثبت شده بود، از مطالعه حذف گردیدند.
اﺑﺰار ﺟﻤﻊآوری اﻃﻼﻋﺎت, ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ای است ﻛﻪ قبلاً ﺗﻮﺳﻂ Shakornia و همکاران ]12[ ﺟﻬﺖ بررسی اﻧﮕﻴﺰه اﻧﺘﺨﺎب رﺷﺘﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن رﺷﺘﻪی پزشکی ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد، رواﻳﻲ صوری پرسشنامه ﺗﻮﺳﻂ کارشناسان مورد بررسی و ﺗﺄﻳﻴﺪ قرار گرفته است. همچنین روایی سازه پرسشنامه نیز با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی بررسی شده که مشخص گردید. 5 عامل این پرسشنامه 64/0 از واریانس کل را تبیین میکنند. ﭘﺎﻳﺎﻳﻲ آن نیز با ﺿﺮیب آﻟﻔﺎی ﻛﺮوﻧﺒﺎخ برابر با 84/0 تعیین ﺷﺪه است، در مطالعه حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ برای این پرسشنامه برابر با 93/0 به دست آمد. پرسشنامه شامل 22 ﺳﺆال ﻧﮕﺮش‌سنجی میباشد که با توجه به محتوای سؤالات در پنج عامل شامل انگیزه شخصی و خدمت به جامعه (سؤالات 7،8،9،12،14)، در آمد مناسب و منزلت اجتماعی (سؤالات 2،3،4،13)، علاقه به رشته پزشکی (سؤالات 1،10،11،15،16)، نقش خانواده و دوستان (سؤالات 5،6،21) و موقعیت علمی آموزشی دانشگاه (سؤالات 17،18،19،20،22) دستهبندی میشود. گزینههای سؤالات ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﻨﺞ درﺟﻪای ﻟﻴﻜﺮت از خیلی زﻳﺎد ﺗﺎ ﺑﻲاﻫﻤﻴﺖ ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﻤﺮه به ترتیب 4 تا صفر بود. در نهایت نمره هر عامل از میانگین نمرهی سؤالات مربوط به آن به دست آمد و با توجه به این‌که تعداد سؤالات مربوط به همه عوامل با هم برابر نیست، جهت امکان مقایسه بهتر نمره هر عامل از 100 محاسبه گردید. مشخصات دموگرافیک شامل ﺟﻨﺲ، ﺳﻦ، ﺳﺎل ورود ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه، مقطع تحصیلی، ﻣﺤﻞ ﺳﻜﻮﻧﺖ، تحصیلات والدین و درآمد ماهیانه خانوار در یک چکلیست جمعآوری گردید محل انجام پژوهش, دانشکده پزشکی و بیمارستانهای مرادی و علی‌ابن‌ابی‌طالب(ع) و زایشگاه نیک‌نفس شهر رفسنجان بود. در مرحله اول جمعآوری دادهها )اسفند 97( ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﺳﺮ ﻛﻼس درس ﺿﻤﻦ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎ اﺳﺎﺗﻴﺪ و ﺑﻌﺪ از ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻫﺪاف ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺟﻠﺐ ﻫﻤﻜﺎری داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از ﺗﻜﻤﻴﻞ، ﮔﺮدآوری شد. ﺑﺮای ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻜﺎت اخلاقی به دانشجویان این اجازه داده شد که به طور داوطلبانه در این تحقیق شرکت کنند. ﺟﻬﺖ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻨﺘﺮنﻫﺎ, ﻣﺠﺮی ﺑﺎ ﺣﻀﻮر در ﺑﺨﺶﻫﺎی ﺑﺎﻟﻴﻨﻲ و درﻣﺎﻧﮕﺎهها ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪﻫﺎ را در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﺎن ﻗﺮار داد ﺗﺎ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ.
مرحلهی دوم جمعآوری دادهها طبق برنامه میبایست در اسفند 1398 و به صورت حضوری انجام شود، اما به علت شیوع ویروس کرونا در اسفندماه و تعطیلی دانشگاه، پرسشنامهها در بهار 1399 به صورت آنلاین در اختیار کلیه دانشجویان پزشکی شاغل به تحصیل در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان (به جز ورودی 1398) قرار گرفت تا مجدداً آنها را تکمیل نمایند. دادهﻫﺎ پس از جمعآوری با اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺮم‌افزار آماری SPSS نسخه 24 ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﻳﻪ و تحلیل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ. با استفاده از آزمون مجذور کای، توزیع فراوانی متغیرها در دو مرحله مورد مقایسه قرار گرفت و از روشﻫﺎی آﻣﺎر ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ (میانگین، معدل، اﻧﺤﺮاف معیار و توزیع فراوانی) برای ﺗﻮﺻﻴﻒ دادهﻫﺎ و جهت تجزیه و تحلیل دادهها، نمره هر کدام از عوامل مؤثر بر انتخاب رشته پزشکی محاسبه شد و با توجه به برقرار بودن فرض نرمالیتی، از آزﻣﻮنهای One-way ANOVA و Independent Samples t-test جهت ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ بین سطوح متغیرهای دموگرافیک از جمله ﺟﻨﺴﻴﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ. سطح معنیداری در تمام آزمون‌ها کم‌تر از 05/0 در نظر گرفته شد.
نتایج
از مجموع 430 نفر جامعه آماری، در مرحله اول 270 نفر در مطالعه شرکت کردند (درصد شرکت کننده‌ها 8/62 درصد) که شامل 154 دختر )57 درصد( و 116 پسر )43 درصد( بودند. و از این تعداد 7/33 درصد در مقطع علوم پایه، 6/22 درصد فیزیوپاتولوژی، 7/23 درصد کارآموزی و 20 درصد در مقطع کارورزی بودند. در مرحله دوم 248 نفر اقدام به تکمیل پرسشنامه کردند (درصد شرکت کننده‌ها 6/57 درصد) که از این تعداد 152 نفر دختر )61 درصد( و 96 نفر پسر )38 درصد( بودند که به طور کلی توزیع فراوانی جنسیت در دو مرحله اول و دوم یکسان بود (325/0P=). اما در مرحله دوم جامعه آماری از نظر مقطع تحصیلی تغییرات معنی‌دار داشته و از دانشجویان مقطع علوم پایه کاسته شده و به دانشجویان مقطع کارورزی افزوده شده است که به علت تغییر مقطع دانشحویان در سال دوم میباشد. در هر دو مرحله به طور تقریبی 68 درصد دانشجویان بومی استان کرمان بودند و بالای 65 درصد دانشجویان والدین با تحصیلات بیش‌تر از دیپلم داشتند. در جدول 1 توزیع فراوانی تمام اطلاعات دموگرافیک دانشجویان در دو مرحله گزارش و مورد مقایسه قرار گرفته است.
جدول 1- مقایسهی توزیع فروانی اطلاعات دموگرافیک دانشجویان در دومرحله جمعآوری اطلاعات
| مقدار P* | مجموع | سال تحصیلی 99-1398 | سال تحصیلی 98-1397 | سطح | متغیر | |||
| درصد | تعداد | درصد | تعداد | درصد | تعداد | |||
| 325/0 | 1/59 | 306 | 3/61 | 152 | 57 | 154 | دختر | جنسیت |
| 9/40 | 212 | 7/38 | 96 | 43 | 116 | پسر | ||
| 563/0 | 4/22 | 116 | 6/20 | 51 | 1/24 | 65 | رفسنجان | سکونت |
| 9/45 | 238 | 48 | 119 | 1/44 | 119 | استان کرمان | ||
| 7/31 | 164 | 5/31 | 78 | 9/31 | 86 | سایر استان‌ها | ||
| 001/0> | 6/55 | 288 | 4/46 | 115 | 1/64 | 173 | خوابگاه | سکونت فعلی |
| 7/30 | 159 | 1/39 | 97 | 23 | 62 | منزل شخصی | ||
| 7/13 | 71 | 5/14 | 36 | 13 | 35 | استیجاری | ||
| 014/0 | 1/18 | 94 | 8/19 | 49 | 7/16 | 45 | 92 | سال ورود |
| 7/12 | 66 | 9/12 | 32 | 6/12 | 34 | 93 | ||
| 8/11 | 61 | 5/12 | 31 | 1/11 | 30 | 94 | ||
| 1/19 | 99 | 3/15 | 38 | 6/22 | 61 | 95 | ||
| 9/19 | 103 | 2/24 | 60 | 9/15 | 43 | 96 | ||
| 6/16 | 86 | 3/15 | 38 | 8/17 | 48 | 97 | ||
| 001/0> | 9/24 | 129 | 3/15 | 38 | 7/33 | 91 | علوم پایه | مقطع |
| 5/24 | 127 | 6/26 | 66 | 6/22 | 61 | فیزیوپاتولوژی | ||
| 7/24 | 128 | 8/25 | 64 | 7/23 | 64 | استاجری | ||
| 9/25 | 134 | 3/32 | 80 | 20 | 54 | اینترنی | ||
| 298/0 | 5/31 | 163 | 5/35 | 88 | 8/27 | 75 | دیپلم وکم‌تر | تحصیلات پدر |
| 11 | 57 | 5/10 | 26 | 5/11 | 31 | فوق دیپلم | ||
| 4/33 | 173 | 2/30 | 75 | 3/36 | 98 | لیسانس | ||
| 4/15 | 80 | 9/14 | 37 | 9/15 | 43 | فوق لیسانس | ||
| 3/8 | 43 | 9/8 | 22 | 8/7 | 21 | دکتری و بالاتر | ||
| 519/0 | 2/34 | 177 | 7/36 | 91 | 9/31 | 86 | دیپلم وکم‌تر | تحصیلات مادر |
| 2/11 | 58 | 3/11 | 28 | 1/11 | 30 | فوق دیپلم | ||
| 5/41 | 215 | 3/40 | 100 | 6/42 | 115 | لیسانس | ||
| 8/10 | 56 | 5/10 | 26 | 1/11 | 30 | فوق لیسانس | ||
| 9/1 | 10 | 2/1 | 3 | 6/2 | 7 | دکتری و بالاتر | ||
| 001/0> | 9 | 46 | 1/6 | 15 | 5/11 | 31 | زیر 2 میلیون | درآمد ماهیانه خانوار (تومان) |
| 46 | 236 | 9/38 | 95 | 4/52 | 141 | 2 تا 5 میلیون | ||
| 2/31 | 160 | 9/38 | 95 | 2/24 | 65 | 5 تا10 میلیون | ||
| 8/13 | 71 | 16 | 39 | 9/11 | 32 | بالای 10 میلیون | ||
در ابتدا نمره هر یک از عوامل مؤثر بر انگیزه در هر دو مرحله تعیین شد که بر اساس نتایج به دست آمده در هر دو مرحله بیش‌ترین میانگین نمره را عامل درآمد مناسب و منزلت اجتماعی داشته است و ترتیب سایر عوامل در هر دو مرحله این‌گونه بود: انگیزه شخصی و خدمت به جامعه، نقش خانواده و دوستان، علاقه به رشته پزشکی، نقش موقعیت علمی دانشگاه )نمودار 1(. سپس با استفاده از آزمون t مستقل نمرات هر عامل در مرحله اول و دوم با هم مقایسه شدند که عامل علاقه به رشته پزشکی به صورت معنیداری کاهش پیدا کرده بود (010/0P=) و همچنین کاهش نمره نقش موقعیت علمی دانشگاه معنیداری بود (001/0P<)، اما تغییرات سایر عوامل معنی‌دار نبود (05/0P>).
نمودار 1- مقایسه نمرهی هر یک از عوامل مؤثر بر انگیزه در دو مرحله در دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
مقایسه بین عوامل مؤثر بر انگیزه بر حسب جنسیت دانشجویان با استفاده از آزمون t مستقل انجام شد که نشان داد نمرهی عامل انگیزه شخصی و خدمت به جامعه در هر دو مرحله به صورت معنیداری در دخترها بیش‌تر میباشد (001/0P<) همچنین میانگین نمره علاقه به رشته پزشکی در مرحله اول اندازهگیری در دخترها بیش‌تر بود (001/0P<) اما در مرحله دوم و پس از گذشت یک سال تحصیلی علاقه به رشته پزشکی در دخترها کاهش معنیداری داشته است (001/0P<) (جدول 2).
جدول 2- مقایسه میانگین نمرات هر یک از عوامل انگیزه در دو مرحله اندازهگیری برحسب جنسیت در دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
| مقدار P* | پسر (116n = ) | دختر (154n = ) | متغیر | |||
| انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | |||
| 001/0> | 3/15 | 3/65 | 86/14 | 9/74 | سال تحصیلی 98-97 | انگیزه شخصی و خدمت به جامعه |
| 001/0> | 51/16 | 38/63 | 66/17 | 43/72 | سال تحصیلی 99-98 | |
| 383/0 | 187/0 | مقدار P* | ||||
| 292/0 | 84/13 | 38/80 | 03/18 | 24/78 | سال تحصیلی 98-97 | درآمد مناسب و منزلت اجتماعی |
| 419/0 | 19/17 | 83 | 79/18 | 08/81 | سال تحصیلی 99-98 | |
| 220/0 | 179/0 | مقدار P* | ||||
| 001/0> | 05/25 | 65/55 | 73/24 | 92/67 | سال تحصیلی 98-97 | علاقه به رشته پزشکی |
| 742/0 | 90/21 | 61/56 | 77/21 | 63/57 | سال تحصیلی 99-98 | |
| 769/0 | 001/0> | مقدار P* | ||||
| 244/0 | 41/17 | 84/63 | 77/21 | 72/66 | سال تحصیلی 98-97 | نقش خانواده و دوستان |
| 007/0 | 21/23 | 24/58 | 74/22 | 39/66 | سال تحصیلی 99-98 | |
| 047/0 | 897/0 | مقدار P* | ||||
| 951/0 170/0 |
81/21 | 26/50 | 23/21 | 42/40 | سال تحصیلی 98-97 | نقش موقعیت علمی دانشگاه |
| 25/17 | 33/23 | 30/18 | 54/26 | سال تحصیلی 99-98 | ||
| 001/0> | 001/0> | مقدار P* | ||||
* آزمون t مستقل، سطح معنیداری (05/0P<)
با استفاده از آزمون t مستقل مقایسه ی بین نمرات عوامل مؤثر بر انگیزه در مرحله اول و دوم برحسب سال ورود دانشجویان انجام شد. نتایج نشان داد پس از گذشت یک سال، میانگین نمره درآمد مناسب و منزلت اجتماعی در همه ورودی‌ها (به جز ورودی 1395) افزایش داشته که این افزایش فقط در ورودیهای 1393 و 1394 معنی‌دار بوده است (به ترتیب 039/0p= و 004/0p=) همچنین نقش خانواده و دوستان تنها در ورودی 1397 در مرحله دوم کاهش معنیداری داشته است. نمره نقش موقعیت علمی دانشگاه از نظر همه ورودی‌ها در مرحله دوم کاهش پیدا کرده بود (05/0P<). نکته قابل توجه این است که عامل انگیزه شخصی و همچنین علاقه به رشته پزشکی در هیچ کدام از ورودی‌ها با گذشت یک سال تغییر آماری معنیداری پیدا نکرده بودند اما با انجام آزمون آنالیز واریانس یک طرفه جهت مقایسه نمرات ورودیهای مختلف در یک مرحله متوجه شدیم بین نمره ی علاقه به رشته پزشکی در ورودیهای مختلف در هر دو مرحله تفاوت آماری معناداری وجود داشت (001/0P<) به این صورت که با افزایش سنوات تحصیل و بالاتر رفتن مقطع تحصیلی از علاقه به رشته پزشکی نیز کم میشود. (جدول 3)
جدول 3- مقایسه میانگین نمرات عوامل انگیزه در دو مرحله اندازهگیری بر حسب سال ورود به دانشگاه در دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
| مقدار P* | سال تحصیلی 98-99 | سال تحصیلی 97-98 | ورودی | متغیر | ||
| انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | |||
| 580/0 | 58/18 | 22/71 | 66/15 | 35/69 | 92 | انگیزه شخصی و خدمت به جامعه |
| 729/0 | 85/16 | 78/65 | 39/16 | 21/67 | 93 | |
| 707/0 | 52/12 | 81/70 | 60/14 | 48/69 | 94 | |
| 171/0 | 07/18 | 97/66 | 60/12 | 23/71 | 95 | |
| 463/0 | 99/17 | 92/68 | 06/17 | 51/71 | 96 | |
| 194/0 | 63/20 | 08/69 | 27/18 | 58/74 | 97 | |
| 759/0 | 380/0 | مقدار P** | ||||
| 521/0 | 50/25 | 17/77 | 45/21 | 19/74 | 92 | درآمد مناسب و منزلت اجتماعی |
| 039/0 | 24/12 | 70/87 | 14/15 | 51/80 | 93 | |
| 004/0 | 37/11 | 92/89 | 50/14 | 96/79 | 94 | |
| 239/0 | 88/20 | 48/76 | 21/13 | 53/80 | 95 | |
| 407/0 | 89/13 | 50/82 | 22/13 | 23/80 | 96 | |
| 999/0 | 64/15 | 59/80 | 64/17 | 60/80 | 97 | |
| 005/0 | 283/0 | مقدار P** | ||||
| 226/0 | 92/24 | 51/45 | 68/29 | 13/52 | 92 | علاقه به رشته پزشکی |
| 133/0 | 41/19 | 16/45 | 42/23 | 24/53 | 93 | |
| 194/0 | 15/22 | 39/63 | 09/16 | 70 | 94 | |
| 311/0 | 98/26 | 37/57 | 59/21 | 38/62 | 95 | |
| 069/0 | 40/19 | 08/62 | 99/19 | 30/69 | 96 | |
| 749/0 | 56/18 | 74/69 | 83/23 | 25/71 | 97 | |
| 001/0> | 001/0> | مقدار P** | ||||
| 102/0 | 63/26 | 95/55 | 17/23 | 04/64 | 92 | نقش خانواده و دوستان |
| 978/0 | 24/22 | 10/65 | 82/22 | 95/64 | 93 | |
| 959/0 | 63/27 | 43/70 | 16/18 | 11/70 | 94 | |
| 409/0 | 74/21 | 23/66 | 42/18 | 84/62 | 95 | |
| 300/0 | 37/18 | 25/66 | 67/18 | 40/62 | 96 | |
| 002/0 | 47/21 | 46/57 | 78/17 | 83/70 | 97 | |
| 033/0 | 196/0 | مقدار P** | ||||
| 005/0 | 63/15 | 22/21 | 46/24 | 06/33 | 92 | نقش موقعیت علمی دانشگاه |
| 006/0 | 21/11 | 19/17 | 83/18 | 09/28 | 93 | |
| 001/0> | 19/21 | 39/28 | 66/13 | 83/49 | 94 | |
| 409/0 | 74/13 | 76/22 | 92/20 | 82/40 | 95 | |
| 002/0 | 20/21 | 08/31 | 54/17 | 60/43 | 96 | |
| 001/0> | 33/17 | 29/28 | 41/21 | 02/48 | 97 | |
| 002/0 | 001/0> | مقدار P** | ||||
در هر مرحله، نمره هر کدام از عوامل مؤثر برانگیزه بر اساس تحصیلات پدر و مادر محاسبه شد و با استفاده از آزمون آنالیز واریانس یک-طرفه تأثیر تحصیلات والدین بر انگیزه دانشجویان مورد بررسی قرار گرفت که طبق نتایج، تحصیلات مادر تنها بر عامل نقش خانواده و دوستان تأثیرگذار بود و بیش‌ترین نمره، مربوط به گروهی با تحصیلات مادر دکتری بود (007/0P=) و در سایر عوامل اختلاف آماری معناداری دیده نشد. همچنین با استفاده از آزمون t مستقل میزان تغییرات هر کدام از عوامل انگیزه پس از گذشت یک سال بررسی شد که در گروه با تحصیلات پدر دیپلم و کم‌تر، نمره عامل درآمد مناسب و منزلت اجتماعی به طور معناداری افزایش داشته است (041/0P=). همچنین در همه گروه‌ها نمره نقش موقعیت علمی دانشگاه کاهش یافته و معنی‌دار بوده است (05/0P<).
بحث
این مطالعه با هدف تعیین دلایل انتخاب رشته پزشکی و میزان تغییر در انگیزه دانشجویان متعاقب یک سال تحصیلی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در اسفند 1397 و یک سال بعد از آن انجام شد. نتایج نشان داد از بین 5 عامل بررسی شده دلایل انتخاب رشته دانشجویان پزشکی، درآمد مناسب و منزلت اجتماعی، اولین عامل مؤثر بر انتخاب رشتهی پزشکی در هر دو مرحله بوده است. بهطور کلی در انتخاب شغل دو عامل درآمد و منزلت اجتماعی نقش تعیین کننده دارند و از عواملی هستند که در بیش‌تر مطالعات جزء مهمترین عوامل مؤثر در انتخاب رشته پزشکی گزارش شده اند. در مطالعهای که توسط مرکز مطالعات سازمان سنجش انجام شده، مشخص گردید که انگیزههای داوطلبان تهرانی برای ورود به دانشگاه به ترتیب اولویت عبارتند از: منزلت اجتماعی، محیط اجتماعی دانشگاه، انگیزهی شغلی، علاقه تحصیلی بودند که این یافتهها با نتایج این مطالعه کم و بیش همخوانی دارد [16]. Solas در تحقیقی بر روی دانشجویان روانشناسی نتیجه گرفت که عوامل مالی و اقتصادی از مهمترین انگیزههای دانشجویان به شمار میرود زیرا این عوامل به طور غیرمستقیم با نیازهای اساسی آنها ارتباط دارد [17]. به نظر میرسد وضعیت مالی خوب، و داشتن شغل مناسب که همگی جزء نیازهای اساسی فیزیولوژیکی هستند، از مهمترین عوامل انگیزشی میباشند [18]. نتایج برخی تحقیقات نشان میدهند که هرچه احتمال بیش‌تری برای دستیابی نیازهای اساسی فرد در آینده وجود داشته باشد، انگیزه فعالیت زمان حاضر در دانشجویان را بیش‌تر میکند [19]. در مطالعه ی Crossely و همکاران، فرصت شغلی، جزء مهمترین معیارهای انتخاب حرفه در بین دانشجویان پزشکی بوده است. [20]. همچنین مطالعهای در ترکیه و همچنین مطالعهی Hamedi Rad در تبریز نشان دادند درآمد بالا مهمترین عامل انگیزه دانشجویان پزشکی بوده است که با این مطالعه همخوانی دارد [21 ،10]. در مطالعهی Adib و همکاران، احساس مفید بودن و منزلت اجتماعی در ایجاد و حفظ علاقه به حرفه، تأثیر بیش‌تری داشتند [22]. در مطالعهای در نروژ، دانشجویان برمنزلت اجتماعی و آسایش خاطر، تاکید کردهاند [23].
طبق نتایج این مطالعه، عامل انگیزهی شخصی و خدمت به جامعه، در هر دو مرحله دومین عامل مؤثر در انتخاب رشتهی دانشجویان بوده است. همواره خدمت به مردم به عنوان یک امر مقدس و انسان دوستانه یکی از عوامل انگیزشی اشتغال در بخش بهداشتی و درمانی بوده است. از جمله در مطالعات Molnar R و همکاران [24] و Puljak L و همکاران [25]، Mukhtar F و همکاران [26]، انگیزه بشر دوستانه را جزء فاکتورهای اصلی برای انتخاب رشتهی پزشکی دانستند. براساس مطالعات انجام شده در آمریکا در سال 1991، بیش‌ترین انگیزه در دانشجویان سال اول پزشکی، مراقبت از بیماران، ارتباط با بیماران، و در مجموع کمک به مردم بوده است [27]. در مطالعهای در نروژ، نتایج مشابهی به دست آمده است و دانشجویان بر خدمت به جامعه تأکید کردهاند [23]. در مطالعهی crossley و همکاران، انگیزههای بشر دوستانه و کمک به دیگران، بیش‌ترین معیار انتخاب شغل در بین دانشجویان پزشکی بود. [20]. در مطالعهی Powell A و همکاران، بیش‌ترین انگیزه، نوع دوستی بوده است که البته آنها نتوانسته بودند این عامل را از اعتبار، پول و موفقیت جدا کنند. [28]. در مطالعهیHassanbeigi و همکاران, به این نتیجه رسیدند که انگیزههای معنوی و عوامل مرتبط با رشد روانی اجتماعی، دچار آسیب کم‌تری شدهاند. همچنین در بین انگیزههای معنوی، عامل کمک به دیگران، کم‌ترین آسیب را متحمل شده است [29]. که از این نظر با مطالعه حاضر همسو میباشد. همچنین نتایج نشان داد نقش عامل انگیزه شخصی و خدمت به جامعه در هر دو مرحله در دخترها از پسرها به طور معنیداری بیش‌تر است، اما در مطالعهای که توسط Shakornia و همکاران [12] انجام شده بود جنسیت نقش تأثیرگذاری بر این عامل نداشت.
طبق نتایج مطالعهی حاضر، نقش خانواده و دوستان، سومین عامل مؤثر بر انتخاب رشته دانشجویان پزشکی بوده است. در مطالعهی Nejat و همکاران، شناخت بسیاری از دانشجویان به هنگام انتخاب رشته پزشکی ناکامل است و تحت تأثیر عواملی چون فشار اطرافیان یا مقام و منزلت پزشک در جامعه میباشد [30]. در مطالعات Rabani در اصفهان وMemarpour در شیراز، نقش والدین و دوستان در انتخاب رشته، کم‌ترین اهمیت را داشته است [32-31]. طبق نتایج این مطالعه در دانشجویان با تحصیلات مادر دکترا و بالاتر نسبت به سایر دانشجویان نقش خانواده و دوستان از اهمیت بیش‌تری برخوردار بود. اما در مطالعه Nejat و همکاران، ارتباطی بین تحصیلات پدر و مادر و انگیزه تحصیلی دیده نشد [30]. همچنین در مطالعهIzadi و همکاران، سطح تحصیلات پدر و مادر، ارتباطی با انگیزه تحصیلی نداشت [33] در مرحله دوم مطالعه نقش عامل خانواده و دوستان در انگیزهی دانشجویان سال اول [ورودی 1397] کم‌تر شده بود که میتواند نشاندهنده این باشد که با افزایش سنوات تحصیل و افزایش شناخت دانشجویان از رشته تحصیلی، نقش خانواده در ادامه تحصیل در این رشته کمرنگتر میشود.
علاقه به رشته پزشکی، در این مطالعه چهارمین عامل مؤثر بر انتخاب رشته دانشجویان بود. در مطالعات Molnar و همکاران [24] و Mukhtar F و همکاران [26]، علاقه شخصی به رشتهی پزشکی، در کنار خدمت به جامعه، جزء فاکتورهای اصلی انتخاب رشته در دانشجویان پزشکی بوده است. در مطالعه Shakornia و همکاران، همواره میانگین نمرات دانشجویان مقطع علوم پایه از گروههای دیگر به طور معنیداری بیش‌تر بود و رضایتمندی دانشجویان از پذیرفته شدن و تحصیل در دانشگاه در طول تحصیل، به طور معنیداری به تدریج کاهش داشت [12]. یافتههای یک مطالعه درکرواسی نیز نشان داد که علاقه دانشجویان سال آخر پزشکی به طور معنیداری کاهش یافته است [13]. در مطالعهیAdib و همکاران، دانشجویان سال بالاتر، انگیزه تحصیلی کم‌تری نسبت به دانشجویان سال پایینتر داشتند [22]. علاقه به رشته انتخابی میتواند موجب پیشرفت در کار و ارتقای علمی شود و بر رضایتمندی شغلی تأثیرگذار است [34] و یا بر عکس بیعلاقگی منجر به ناامیدی از ادامه تحصیل و افت عملکرد تحصیلی میشود. کم شدن علاقه به رشته پزشکی در طول مدت تحصیل میتواند ناشی از عدم شناخت کافی از این رشته در حین انتخاب رشته باشد که میتوان با افزایش شناخت صحیح دانشآموزان از رشتههای تحصیلی در هنگام انتخاب رشته از این مسئله جلوگیری کرد.در مطالعهی Nejat و همکاران، با بالا رفتن سن شرکتکنندگان، ارزیابی آنان از آینده شغلی پزشکی بصورت معنیداری تغییر می کند، بدین صورت که با بالا رفتن سن، امکان ادامه تحصیل و یافتن شغل یا درآمد مناسب و در مکان مناسب، مشکلتر از سایر رشتهها تعیین شده است و شناخت بالاتری نسبت به آینده شغلی پیدا میکنند [30]. در مطالعهی Daniel Pagin و همکاران، نتیجه گرفتند تفاوتی بین انگیزهی دانشجویان سال اول، دوم، چهارم و ششم دیده نشد که میتواند مطرح کننده‌ی ثابت بودن انگیزه دانشجویان در طول دوران تحصیل باشد که البته به مطالعات طولی نیاز دارد تا این مطلب تأیید شود [35]. در مطالعهPrka و همکاران [36] و در مطالعهPetrie و همکاران [37] نتیجه گرفتند که علایق دانشجویان به طور معنیداری در دانشگاه تغییر نکرده است که نتایج این مطالعات، با مطالعه حاضر مغایر میباشد.
براساس نتایج به دست آمده، موقعیت علمی-آموزشی دانشگاه، پنجمین عامل مؤثر بر انتخاب رشته دانشجویان بوده است. در مطالعهHassanbeigi و همکاران در یزد، به این نتیجه رسیدند که نارضایتی دانشجویان از خدمات و امکانات آموزشی دانشگاه و عدم دسترسی به امکانات رفاهی، منجر به کمبود انگیزهی قابل توجه دانشجویان میشود [29]. در مطالعهی Pourfatemi و همکاران، نتیجه گرفتند که بین ادراک از عدالت آموزشی و اشتیاق تحصیلی رابطه وجود دارد و رعایت اصول سازمانی همچون برابری در تخصیص امکانات و دستاوردها، برنامه و مسئولیت‌های آموزشی، ادب و احترام در برقراری ارتباط با دانشجویان، زمینهی پیامدهای آموزشی مطلوب و اشتیاق تحصیلی را فراهم میکند [38].
از آنجا که نتایج به دست آمده, تنها قابل کاربرد در جامعه آماری پژوهش میباشد و نمیتوان آن را به جامعه آماری دیگری تعمیم داد، پیشنهاد میگردد نظایر چنین مطالعاتی در سایر جامعههای آماری با حجم نمونه بزرگتر انجام شود تا جنبه کاربردیتری داشته باشد. همچنین این مطالعه در همین جامعه آماری میتواند هر سال انجام شود تا میزان تغییر در انگیزه دانشجویان طی مدت چندین سال و تأثیر تصمیمات و سیاستگذاریهای مختلف بر انگیزه آنها بررسی شود. نکته ای که این مطالعه را از سایر مطالعات انجام شده متمایز میکند این است که سایر مطالعات همگی مقطعی بودند، اما این مطالعه طی دو مرحله و به فاصله یک سال انجام شد و میزان تغییرات انگیزه در طول این مدت نیز مورد بررسی قرار گرفت.
نتیجهگیری
نتایج این مطالعه نشان داد مهمترین دلایل انتخاب رشته پزشکی، به ترتیب شامل: درآمد مناسب و منزلت اجتماعی، انگیزه شخصی و خدمت به جامعه و نقش خانواده و دوستان میباشد و علاقه به رشته پزشکی و نقش موقعیت علمی دانشگاه اهمیت کم‌تری دارند، همچنین پس از گذشت یک سال تحصیلی نمره عامل علاقه به رشته پزشکی و نقش موقعیت علمی دانشگاه به صورت معنیداری کاهش پیدا کرده بود. همچنین نتایج مقایسه بین ورودیهای مختلف در هر مرحله نشان داد با افزایش سنوات تحصیل و بالاتر رفتن مقطع تحصیلی از علاقه به رشته پزشکی نیز کم میشود که باید به عنوان هشداری برای آموزش پزشکی و مسئولین سلامت تلقی گردد. همچنین درآمد مناسب و منزلت اجتماعی، مهمترین انگیزه انتخاب رشته در بین دانشجویان پزشکی میباشد و با افزایش سنوات تحصیل از انگیزه و علاقه دانشجویان به رشته پزشکی کاسته میشود که طبیعتاً میتواند باعث افت عملکرد آنها شود و باید به عنوان زنگ خطری برای مسئولین بهداشت و درمان در نظر گرفته شود.
تشکر و قدردانی
بر خود لازم میدانیم از کلیه دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان که در این مطالعه شرکت داشتند، قدردانی کنیم.
.
بحث
این مطالعه با هدف تعیین دلایل انتخاب رشته پزشکی و میزان تغییر در انگیزه دانشجویان متعاقب یک سال تحصیلی در دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان در اسفند 1397 و یک سال بعد از آن انجام شد. نتایج نشان داد از بین 5 عامل بررسی شده دلایل انتخاب رشته دانشجویان پزشکی، درآمد مناسب و منزلت اجتماعی، اولین عامل مؤثر بر انتخاب رشتهی پزشکی در هر دو مرحله بوده است. بهطور کلی در انتخاب شغل دو عامل درآمد و منزلت اجتماعی نقش تعیین کننده دارند و از عواملی هستند که در بیش‌تر مطالعات جزء مهمترین عوامل مؤثر در انتخاب رشته پزشکی گزارش شده اند. در مطالعهای که توسط مرکز مطالعات سازمان سنجش انجام شده، مشخص گردید که انگیزههای داوطلبان تهرانی برای ورود به دانشگاه به ترتیب اولویت عبارتند از: منزلت اجتماعی، محیط اجتماعی دانشگاه، انگیزهی شغلی، علاقه تحصیلی بودند که این یافتهها با نتایج این مطالعه کم و بیش همخوانی دارد [16]. Solas در تحقیقی بر روی دانشجویان روانشناسی نتیجه گرفت که عوامل مالی و اقتصادی از مهمترین انگیزههای دانشجویان به شمار میرود زیرا این عوامل به طور غیرمستقیم با نیازهای اساسی آنها ارتباط دارد [17]. به نظر میرسد وضعیت مالی خوب، و داشتن شغل مناسب که همگی جزء نیازهای اساسی فیزیولوژیکی هستند، از مهمترین عوامل انگیزشی میباشند [18]. نتایج برخی تحقیقات نشان میدهند که هرچه احتمال بیش‌تری برای دستیابی نیازهای اساسی فرد در آینده وجود داشته باشد، انگیزه فعالیت زمان حاضر در دانشجویان را بیش‌تر میکند [19]. در مطالعه ی Crossely و همکاران، فرصت شغلی، جزء مهمترین معیارهای انتخاب حرفه در بین دانشجویان پزشکی بوده است. [20]. همچنین مطالعهای در ترکیه و همچنین مطالعهی Hamedi Rad در تبریز نشان دادند درآمد بالا مهمترین عامل انگیزه دانشجویان پزشکی بوده است که با این مطالعه همخوانی دارد [21 ،10]. در مطالعهی Adib و همکاران، احساس مفید بودن و منزلت اجتماعی در ایجاد و حفظ علاقه به حرفه، تأثیر بیش‌تری داشتند [22]. در مطالعهای در نروژ، دانشجویان برمنزلت اجتماعی و آسایش خاطر، تاکید کردهاند [23].
طبق نتایج این مطالعه، عامل انگیزهی شخصی و خدمت به جامعه، در هر دو مرحله دومین عامل مؤثر در انتخاب رشتهی دانشجویان بوده است. همواره خدمت به مردم به عنوان یک امر مقدس و انسان دوستانه یکی از عوامل انگیزشی اشتغال در بخش بهداشتی و درمانی بوده است. از جمله در مطالعات Molnar R و همکاران [24] و Puljak L و همکاران [25]، Mukhtar F و همکاران [26]، انگیزه بشر دوستانه را جزء فاکتورهای اصلی برای انتخاب رشتهی پزشکی دانستند. براساس مطالعات انجام شده در آمریکا در سال 1991، بیش‌ترین انگیزه در دانشجویان سال اول پزشکی، مراقبت از بیماران، ارتباط با بیماران، و در مجموع کمک به مردم بوده است [27]. در مطالعهای در نروژ، نتایج مشابهی به دست آمده است و دانشجویان بر خدمت به جامعه تأکید کردهاند [23]. در مطالعهی crossley و همکاران، انگیزههای بشر دوستانه و کمک به دیگران، بیش‌ترین معیار انتخاب شغل در بین دانشجویان پزشکی بود. [20]. در مطالعهی Powell A و همکاران، بیش‌ترین انگیزه، نوع دوستی بوده است که البته آنها نتوانسته بودند این عامل را از اعتبار، پول و موفقیت جدا کنند. [28]. در مطالعهیHassanbeigi و همکاران, به این نتیجه رسیدند که انگیزههای معنوی و عوامل مرتبط با رشد روانی اجتماعی، دچار آسیب کم‌تری شدهاند. همچنین در بین انگیزههای معنوی، عامل کمک به دیگران، کم‌ترین آسیب را متحمل شده است [29]. که از این نظر با مطالعه حاضر همسو میباشد. همچنین نتایج نشان داد نقش عامل انگیزه شخصی و خدمت به جامعه در هر دو مرحله در دخترها از پسرها به طور معنیداری بیش‌تر است، اما در مطالعهای که توسط Shakornia و همکاران [12] انجام شده بود جنسیت نقش تأثیرگذاری بر این عامل نداشت.
طبق نتایج مطالعهی حاضر، نقش خانواده و دوستان، سومین عامل مؤثر بر انتخاب رشته دانشجویان پزشکی بوده است. در مطالعهی Nejat و همکاران، شناخت بسیاری از دانشجویان به هنگام انتخاب رشته پزشکی ناکامل است و تحت تأثیر عواملی چون فشار اطرافیان یا مقام و منزلت پزشک در جامعه میباشد [30]. در مطالعات Rabani در اصفهان وMemarpour در شیراز، نقش والدین و دوستان در انتخاب رشته، کم‌ترین اهمیت را داشته است [32-31]. طبق نتایج این مطالعه در دانشجویان با تحصیلات مادر دکترا و بالاتر نسبت به سایر دانشجویان نقش خانواده و دوستان از اهمیت بیش‌تری برخوردار بود. اما در مطالعه Nejat و همکاران، ارتباطی بین تحصیلات پدر و مادر و انگیزه تحصیلی دیده نشد [30]. همچنین در مطالعهIzadi و همکاران، سطح تحصیلات پدر و مادر، ارتباطی با انگیزه تحصیلی نداشت [33] در مرحله دوم مطالعه نقش عامل خانواده و دوستان در انگیزهی دانشجویان سال اول [ورودی 1397] کم‌تر شده بود که میتواند نشاندهنده این باشد که با افزایش سنوات تحصیل و افزایش شناخت دانشجویان از رشته تحصیلی، نقش خانواده در ادامه تحصیل در این رشته کمرنگتر میشود.
علاقه به رشته پزشکی، در این مطالعه چهارمین عامل مؤثر بر انتخاب رشته دانشجویان بود. در مطالعات Molnar و همکاران [24] و Mukhtar F و همکاران [26]، علاقه شخصی به رشتهی پزشکی، در کنار خدمت به جامعه، جزء فاکتورهای اصلی انتخاب رشته در دانشجویان پزشکی بوده است. در مطالعه Shakornia و همکاران، همواره میانگین نمرات دانشجویان مقطع علوم پایه از گروههای دیگر به طور معنیداری بیش‌تر بود و رضایتمندی دانشجویان از پذیرفته شدن و تحصیل در دانشگاه در طول تحصیل، به طور معنیداری به تدریج کاهش داشت [12]. یافتههای یک مطالعه درکرواسی نیز نشان داد که علاقه دانشجویان سال آخر پزشکی به طور معنیداری کاهش یافته است [13]. در مطالعهیAdib و همکاران، دانشجویان سال بالاتر، انگیزه تحصیلی کم‌تری نسبت به دانشجویان سال پایینتر داشتند [22]. علاقه به رشته انتخابی میتواند موجب پیشرفت در کار و ارتقای علمی شود و بر رضایتمندی شغلی تأثیرگذار است [34] و یا بر عکس بیعلاقگی منجر به ناامیدی از ادامه تحصیل و افت عملکرد تحصیلی میشود. کم شدن علاقه به رشته پزشکی در طول مدت تحصیل میتواند ناشی از عدم شناخت کافی از این رشته در حین انتخاب رشته باشد که میتوان با افزایش شناخت صحیح دانشآموزان از رشتههای تحصیلی در هنگام انتخاب رشته از این مسئله جلوگیری کرد.در مطالعهی Nejat و همکاران، با بالا رفتن سن شرکتکنندگان، ارزیابی آنان از آینده شغلی پزشکی بصورت معنیداری تغییر می کند، بدین صورت که با بالا رفتن سن، امکان ادامه تحصیل و یافتن شغل یا درآمد مناسب و در مکان مناسب، مشکلتر از سایر رشتهها تعیین شده است و شناخت بالاتری نسبت به آینده شغلی پیدا میکنند [30]. در مطالعهی Daniel Pagin و همکاران، نتیجه گرفتند تفاوتی بین انگیزهی دانشجویان سال اول، دوم، چهارم و ششم دیده نشد که میتواند مطرح کننده‌ی ثابت بودن انگیزه دانشجویان در طول دوران تحصیل باشد که البته به مطالعات طولی نیاز دارد تا این مطلب تأیید شود [35]. در مطالعهPrka و همکاران [36] و در مطالعهPetrie و همکاران [37] نتیجه گرفتند که علایق دانشجویان به طور معنیداری در دانشگاه تغییر نکرده است که نتایج این مطالعات، با مطالعه حاضر مغایر میباشد.
براساس نتایج به دست آمده، موقعیت علمی-آموزشی دانشگاه، پنجمین عامل مؤثر بر انتخاب رشته دانشجویان بوده است. در مطالعهHassanbeigi و همکاران در یزد، به این نتیجه رسیدند که نارضایتی دانشجویان از خدمات و امکانات آموزشی دانشگاه و عدم دسترسی به امکانات رفاهی، منجر به کمبود انگیزهی قابل توجه دانشجویان میشود [29]. در مطالعهی Pourfatemi و همکاران، نتیجه گرفتند که بین ادراک از عدالت آموزشی و اشتیاق تحصیلی رابطه وجود دارد و رعایت اصول سازمانی همچون برابری در تخصیص امکانات و دستاوردها، برنامه و مسئولیت‌های آموزشی، ادب و احترام در برقراری ارتباط با دانشجویان، زمینهی پیامدهای آموزشی مطلوب و اشتیاق تحصیلی را فراهم میکند [38].
از آنجا که نتایج به دست آمده, تنها قابل کاربرد در جامعه آماری پژوهش میباشد و نمیتوان آن را به جامعه آماری دیگری تعمیم داد، پیشنهاد میگردد نظایر چنین مطالعاتی در سایر جامعههای آماری با حجم نمونه بزرگتر انجام شود تا جنبه کاربردیتری داشته باشد. همچنین این مطالعه در همین جامعه آماری میتواند هر سال انجام شود تا میزان تغییر در انگیزه دانشجویان طی مدت چندین سال و تأثیر تصمیمات و سیاستگذاریهای مختلف بر انگیزه آنها بررسی شود. نکته ای که این مطالعه را از سایر مطالعات انجام شده متمایز میکند این است که سایر مطالعات همگی مقطعی بودند، اما این مطالعه طی دو مرحله و به فاصله یک سال انجام شد و میزان تغییرات انگیزه در طول این مدت نیز مورد بررسی قرار گرفت.
نتیجهگیری
نتایج این مطالعه نشان داد مهمترین دلایل انتخاب رشته پزشکی، به ترتیب شامل: درآمد مناسب و منزلت اجتماعی، انگیزه شخصی و خدمت به جامعه و نقش خانواده و دوستان میباشد و علاقه به رشته پزشکی و نقش موقعیت علمی دانشگاه اهمیت کم‌تری دارند، همچنین پس از گذشت یک سال تحصیلی نمره عامل علاقه به رشته پزشکی و نقش موقعیت علمی دانشگاه به صورت معنیداری کاهش پیدا کرده بود. همچنین نتایج مقایسه بین ورودیهای مختلف در هر مرحله نشان داد با افزایش سنوات تحصیل و بالاتر رفتن مقطع تحصیلی از علاقه به رشته پزشکی نیز کم میشود که باید به عنوان هشداری برای آموزش پزشکی و مسئولین سلامت تلقی گردد. همچنین درآمد مناسب و منزلت اجتماعی، مهمترین انگیزه انتخاب رشته در بین دانشجویان پزشکی میباشد و با افزایش سنوات تحصیل از انگیزه و علاقه دانشجویان به رشته پزشکی کاسته میشود که طبیعتاً میتواند باعث افت عملکرد آنها شود و باید به عنوان زنگ خطری برای مسئولین بهداشت و درمان در نظر گرفته شود.
تشکر و قدردانی
بر خود لازم میدانیم از کلیه دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان که در این مطالعه شرکت داشتند، قدردانی کنیم.
.
[2] -دکتری آمار زیستی، گروه اپیدمیولوژی و آمار زیستی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، رفسنجان، ایران
[3]-(نویسنده مسئول) استاد گروه آموزشی اپیدمیولوژی وآمار زیستی, دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان, رفسنجان, ایران
تلفن: 31315123-034، دورنگار: 31315123-034، پست الکترونیکی: moeygmr2@yahoo.co.uk
تلفن: 31315123-034، دورنگار: 31315123-034، پست الکترونیکی: moeygmr2@yahoo.co.uk
نوع مطالعه: توصيفي |
موضوع مقاله:
آمار و اپيدميولوژي
دریافت: 1399/7/23 | پذیرش: 1400/3/11 | انتشار: 1400/7/6
دریافت: 1399/7/23 | پذیرش: 1400/3/11 | انتشار: 1400/7/6
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
