جلد 20، شماره 1 - ( 1-1400 )                   جلد 20 شماره 1 صفحات 68-53 | برگشت به فهرست نسخه ها


XML English Abstract Print


Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:

Mohammadi R, Pourrahim-e- Ghouroghchi A, Khajehlandi M. The Effect of 8 Weeks of Resistance Training with and Without Blood Flow Restriction on Serum Levels of Insulin-like Growth Factor-1 and Myostatin of Athletic Girls: A Semi-Experimental Study. JRUMS 2021; 20 (1) :53-68
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-5758-fa.html
محمدی ربابه، پوررحیم قورقچی آمنه، خواجه لندی مژده. اثر 8 هفته تمرین مقاومتی با و بدون محدودیت جریان خون بر میزان سرمی فاکتور رشد شبه انسولین-1 و میوستاتین دختران ورزشکار: یک مطالعه نیمه تجربی. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. 1400; 20 (1) :53-68

URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-5758-fa.html


دانشگاه محقق اردبیلی
متن کامل [PDF 323 kb]   (1118 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (2524 مشاهده)
متن کامل:   (3506 مشاهده)
مقاله پژوهشی
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 20، فروردین 1400، 68-53
 
اثر 8 هفته تمرین مقاومتی با و بدون محدودیت جریان خون بر میزان سرمی فاکتور رشد شبه انسولین-1 و میوستاتین دختران ورزشکار: یک مطالعه نیمه تجربی
 
ربابه محمدی[1]، آمنه پوررحیم قورقچی[2]، مژده خواجه لندی[3]
 
دریافت مقاله:17/10/99  ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح:13/11/99   دریافت اصلاحیه از نویسنده:24/12/99        پذیرش مقاله: 25/12/99
 
 
 
 
چکیده
زمینه و هدف: فاکتور رشد شبه انسولین-1 ( IGF-1:Insulin-like growth factor-1) و میوستاتین نقش مؤثری در پاسخ به انقباض­های عضلانی، تنظیم و تحریک متابولیسم عضلات دارند. از این رو هدف از مطالعه حاضر تعیین اثر هشت هفته تمرین مقاومتی با و بدون محدودیت جریان خون بر میزانIGF-1 سرمی و میوستاتین دختران ورزشکار بود.
مواد و روش­ها: در مطالعه­ نیمه­تجربی حاضر، 33 دختر ورزشکار به‌طور تصادفی به سه گروه 11 نفره: 1- تمرین مقاومتی سنتی (Traditional resistance training: TRT) (‌با شدت 80 درصد یک تکرار بیشینه)، 2- تمرین مقاومتی با محدودیت جریان خون (Blood flow  restriction: BFR) (با شدت 30 درصد یک تکرار بیشینه) و 3- گروه همراه با محدودیت جریان خون (کنترل) بدون انجام فعالیت ورزشی تقسیم شدند. تمرینات جلوبازو با هالتر و پرس سینه با هالتر به مدت 8 هفته انجام شد. نمونه‌گیری خونی قبل از شروع و 48 ساعت پس از اتمام تمرین برای ارزیابی سطوح IGF-1 و میوستاتین به روش آزمایشگاهی الایزا انجام شد. از آزمون t زوجی برای مقایسه تغییرات درون‌گروهی و از آزمون آنالیز واریانس یک­طرفه برای مقایسه تغییرات بین­گروهی استفاده گردید. سطح معنی داری (05/0p<) در نظر گرفته شد.
یافته‌ها: سطح میوستاتین در هر دو گروه تمرینی TRT و BFR در مقایسه با کنترل کاهش معنی‌داری داشت (014/0p=) ولیکن IGF-1 بین سه گروه تفاوت معنی­داری وجود نداشت (137/0p=).
نتیجه‌گیری: با توجه به تشابه اثر BFR و TRT بر سطوح سرمی IGF-1و پروتئین میوستاتین در دختران ورزشکار، توصیه می‌شود برای حفظ سلامتی، از تمرینات با شدت کمتر مانند BFR به جای  TRTاستفاده نمود.
واژه‌های کلیدی: تمرین مقاومتی، محدودیت جریان خون، فاکتور رشد شبه انسولین-1، میوستاتین، دختران ورزشکار
 
 
 
 
 
 
مقدمه
افزایش بار روی عضله اسکلتی، از طریق برنامه­های مختلف تمرین مقاومتی با وزنه دارای آثار برجسته­ای بر توده­ عضلانی و قدرت عضلانی است که از طریق تغییر سطوح هورمونها کنترل می­شود و به دو صورت حاد و سازگاری، تأثیرات خود را بر توده­ی عضلانی بر جای می­گذارد [1]. مهمترین سازگاری­های فیزیولوژیک پس از فعالیت ورزشی، سازگاری هورمونی است که به عوامل زیادی مثل جنس، وضعیت آزمودنی، سن، حجم تمرین، شدت و نوع تمرین ورزشی بستگی دارد [2]. ازجمله هورمون­های متابولیکی، آنابولیکی و مولکول­های پروتئینی که تحت تأثیر ورزش قرار میگیرند و مرتبط با رشد عضلانی هستند، هورمون رشد (Growth hormone: GH)، فاکتور شبه انسولین-1(Insulin-like growth factor 1:IGF-1)، تستوسترون، کورتیزول، لاکتات و پروتئین­های میوستاتین و فول استاتین می­باشند [3]. هایپرتروفی عضلانی ناشی از افزایش هورمون­های آنابولیک درون­ریز مثل هورمون تستوسترون و رشد می­باشد. بسیاری از اثرهای متابولیکی هورمون رشد به­وسیله­ هورمون پپتیدی IGF-1  میانجی­گری می­شود. به بیان دیگر محرک رشد اساساً توسطIGF-1  کنترل می­شود [4]. هورمون IGF-1 واسطه اصلی اثرگذاری هورمون رشد بر سلول­ها می­باشد، به این ترتیب که رشد نظام­مند بدن را تحریک کرده و باعث پیشبرد رشد سلول­های بدن به­ویژه عضله اسکلتی، مفاصل، استخوانها، کلیه، کبد، سلول­های عصبی، سلول­های خونی و ریه میشود [5]. از دیگر عواملی که در سنتز منفی پروتئین و رشد منفی میوفیبریل­ها دخیل است، پروتئین میوستاتین بوده که عضوی از خانواده فاکتور رشدی تغییر دهنده­ی بتا و از مهمترین سایتوکاین­های تنظیم کننده رشد عضله­ی اسکلتی [6] است و در عضله اسکلتی تولید می­شود؛ این پروتئین پس از سنتز در عضله، وارد خون شده و به گیرندهاش در تارهای عضلانی پیوند می­خورد و مسیر پیام­رسانی میوستاتین smad را فعال کرده، و به این ترتیب موجب رشد عضله­ اسکلتی با جلوگیری از تکثیر میوبلاست­ها مهار می­شود [7]. این عمل میوستاتین به­طور عمده به رشد ماهیچه­ها پیش از تولد یعنی زمان تکثیر و تمایز میوبلاست‌ها مربوط است. عملکرد جسمانی و فیزیولوژیکی بدن اثر دارد که این تأثیر به شدت، حجم تمرین و طول دوره­های استراحت بین ست­ها بستگی دارد [8]. تمرین­های با شدت بالا برای برخی افراد از جمله زنان، سالمندان، بیماران قلبی-عروقی، افرادی­که قادر به بلند کردن وزنه سنگین نیستند و و ورزشکارانی که آسیب دیده­اند محدودیت­هایی را به همراه دارد [9]. اخیرا نتایج پژوهش­ها در زمینه­ی آمادگی جسمانی و توانبخشی شکل تازه­ای از تمرینات را ارائه کرده­اند که محدودیت اجرایی کمتری در مقایسه با تمرینات شدت بالا دارد [10]، این تمرینات همراه با محدودیت جریان خون (Blood flow restriction: BFR)  هستند و اهدافی را که از تمرینات با شدت بالا انتظار می­رود، برآورده می­سازد در این نوع از تمرینات اعمال فشار کاف محدود شده روی عضله­ مورد نظر از بازگشت خون وریدی جلوگیری می­کند [11]. ترکیب تمرین مقاومتی و محدودیت جریان خون، نسبت به تمرین مقاومتی به تنهایی، فعالسازی عصبی، سازگاری­های ورزشی و میزان افزایش آمادگی جسمانی و سلامتی بیشتری را نشان داده است [12].
در مطالعات گوناگون تأثیر فعالیت­های ورزشی، مقاومتی با شدت بالا و شدت پایین، تمرین استقامتی با شدت­های مختلف، در آزمودنی­های متفاوت بر میزان تغییرات هورمون IGF-1 و میوستاتین مخصوصاً در مردان مورد مطالعه قرار گرفته شده است، اما نتایج حاصل از این پژوهش­ها نشان دهنده­ ناهمسویی و تناقض در بین آن­ها می­باشد [14-13] که به نظر می­رسد به نوع و شدت تمرین بستگی دارد [3]. محققان بسیاری گزارش کرده اند که میزان میوستاتین پس از یک دوره تمرین ورزشی، در پاسخ به اعمال بارهای گوناگون از جمله یک دوره تمرین کوتاه مدت شنا [15]، رکاب زدن طولانی­مدت روی چرخ دوار، دویدن روی تردمیل [16] و تمرین مقاومتی ایزومتریکی بعد از آتروفی ناشی از حذف بار اندام [17] کاهش می­یابد. با وجود این، برخی از پژوهش­ها عدم تغییر و یا افزایش میوستاتین را متعاقب فعالیت بدنی گزارش کرده­اند. نتایج مطالعات برای تعیین اثر تمرین ورزشی بر هورمون IGF-1 نیز متناقض است به­طوری که افزایش، کاهش و عدم تغییر معنی­دار [19-18] آن پس از فعالیت ورزشی گزارش شده است. لذا بررسی تغییرات عوامل سهیم در هایپرتروفی ناشی از تمرینات ورزشی متفاوت مثل BFR ضروری به­نظر می­رسد. ماهیت این تمرینات به­گونه­ای است که ورزشکاران رقابتی به­ویژه در فصل مسابقات که مدت زمان کمتری برای رسیدن به آمادگی عضلانی دارند، از این نوع تمرینات با شدت پایین در زمان کوتاه­تر برای دستیابی به تغییر در سطوح هورمونی و متعاقب آن افزایش حجم و قدرت عضله می­توانند بهره­مند شوند [20]. همچنین تحقیقات در مورد اثر تمرینات مقاومتی BFR بر تغییرات هورمونی زنان ورزشکار بسیار کم و محدود است. بنابراین، هدف از مطالعه­ی حاضر تعیین اثر هشت هفته تمرین مقاومتی با و بدون محدودیت جریان خون بر میزان IGF-1 و میوستاتین دختران ورزشکار بود.
مواد و روش­ها
تحقیق حاضر از نوع نیمه­تجربی و کاربردی با طرح پیش آزمون و پس آزمون است. جامعه آماری پژوهش حاضر که در سال 1398 انجام شد، دختران بسکتبالیست استان خوزستان با دامنه­ سنی 30-23 سال، سابقه 7 تا 10 سال بازی بسکتبال و داشتن فعالیت ورزشی طی 6 ماه اخیر بود. آزمودنی­ها با استفاده از پخش اطلاعیه اعلام همکاری در طرح پژوهشی در مراکز آموزشی ورزشی و باشگاههای ورزشی استان در تحقیق حاضر مشارکت داشتند. از میان داوطلبان 33 نفر با داشتن شرایط ورود به تحقیق به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند. نمونه­ها با استفاده از فرمول تعیین حجم نمونه در مطالعات تجربی، با در نظر گرفتن خطای نوع اول مساوی با 05/0، 11 نفر در هر گروه تعیین شد. تعداد اندازه نمونه از طریق فرمول زیر برآورد شد که در آن 14=S (انحراف استاندارد) و 8=D (دقت احتمالی) از منابع قبلی و Z از جدول ارزشهای بحرانی تعیین شد [21].
  
شرکت­کنندگان قبل از ورود به تحقیق توسط پزشک برای بررسی مواردی شامل عدم مصرف داروی خاص، عدم مصرف قهوه و چای پررنگ تا 24 ساعت قبل از شروع تمرینات، مکمل ورزشی، داشتن خواب کافی، سلامت عمومی، سلامت قلبی، تنفسی، فشارخون و تشخیص هرگونه بیماری معاینه شدند. سپس رضایت­نامه کتبی مبنی بر شرکت داوطلبانه و آگاهانه در جلسات تمرین توسط آزمودنی­ها تکمیل شد و به آن‌ها اعلام شد که  هر زمان که تمایل به همکاری نداشتند می‌توانند از شرکت در تحقیق انصراف دهند. کلیه اصول اخلاقی کار بر اساس بیانیه هلسینکی رعایت شد. هم‌چنین این مطالعه دارای کد اخلاق از کمیته اخلاق دانشگاه شهید چمران اهواز به شماره ثبتی IR.SCU.REC.1396.24.3.77896 می‌باشد.
چند روز قبل از شروع دوره­ی تمرینی، آزمودنی­ها در یک جلسه تمرینی با انجام تمرینات مقاومتی با BFR و تمرین مقاومتی بدون محدودیت جریان خون یا تمرین مقاومتی سنتی (TRT) آشنا شدند که در آن نحوه­ی اجرای صحیح حرکات و تنفس صحیح آموزش­ داده شد. پس از آن حرکات توسط آزمودنی­ها تمرین شد و نحوه­ی اجرای صحیح توسط مربی بدنسازی کنترل شد. همچنین توضیحات کامل در مورد هدف انجام کار و مراحل اجرای کار شامل مراحل خون‌گیری به شرکت­کنندگان داده شد و به آن‌ها اطمینان داده شد که اطلاعات به‌دست‌آمده کاملاً محرمانه خواهد ماند و در صورت تمایل این اطلاعات در اختیار آن‌ها قرار خواهد گرفت. چند روز قبل از شروع جلسات تمرین، حداکثر قدرت عضلانی با شمارش تعداد تکرار حرکات مقاومتی و حداکثر وزنه­ای که آزمودنی­ها می­توانستند اجرا کنند، با راهنمایی مربی انتخاب شد. درصورتی­که پس از انجام حرکت تا واماندگی، تعداد تکرارها از 5 بیشتر شود به آزمودنی 5 دقیقه استراحت داده شد و آزمون مجدد با وزنه­ای سنگین­تر گرفته شد. این آزمون مجدد تا زمانی­که تکرارها به زیر 5 برسد، اجرا شد. حرکاتی که در دامنه کامل و بدون کمک انجام و مورد شمارش قرار گرفتند و در فرمول  Brzycki قرار داده شد [22]. 24 ساعت قبل از شروع دوره­ی تمرینی و 48 ساعت پس از اتمام دوره­ی تمرینی اندازه‌گیری قد (با استفاده از قدسنج Seca (ساخت کشور آلمان))، وزن و شاخص توده­ی بدنی (در حالت ناشتا و پس از تخلیه مثانه) با استفاده از دستگاه آنالیزر ترکیب بدنی Composition Analyser, in body 3 Body ساخت کشور کره جنوبی به عمل آمد. تمام تمرینات در ساعت 8 الی 10 صبح در باشگاه بدنسازی بانوان صورت پذیرفت.
 
 [36]
پروتکل تمرین مقاومتی
داوطلبان به­طور تصادفی به سه گروه تقسیم شدند. گروه تمرین مقاومتی بدون محدودیت جریان خون یا تمرین مقاومتی TRT (11 نفر)، گروه تمرین مقاومتی همراه با BFR (11 نفر) و گروه همراه با محدودیت جریان خون (کنترل) که فقط تحت فشار کاف قرار داشتند بدون تمرین مقاومتی (11نفر). شرکت­کنندگان گروه تمرین مقاومی همراه با BFR و تمرینی TRT به مدت هشت هفته تمرین جلوبازو با هالتر و پرس سینه را در سالن بدنسازی بانوان اهواز انجام دادند. شرکت کنندگان 5 دقیقه حرکات کششی _نرمشی دست و شانه به‌منظور گرم کردن قبل از اجرای تمرینات انجام ­دادند. شروع پروسه­ تمرینی در گروه تمرین مقاومتی با BFR به این صورت بود که ابتدا یک بازوبند فشاری از قبل طراحی شده در قسمت فوقانی هر بازو بسته ­‌شد. هر بازوبند شامل یک کیسه پنوماتیک (به عرض 7 سانتی­متر) در بخش داخلی بود که به یک دستگاه فشار سنج دستی (مدل  A-2005M، ساخت شرکت طب ابزار کشور ایران) با فشار 120 میلی­لیتر جیوه متصل ‌شد. تمرین با یک ست 30 تکرار شروع و با دو ست و تکرار تا حد خستگی با استراحت 30 ثانیهای پایان ­یافت. گروه BFR با شدت 30 درصد یک تکرار بیشینه و گروه TRT با شدت 80 درصد یک تکرار بیشینه حرکات را انجام دادند. در زمان استراحت فشار کاف برطرف و مجدداً موقع اجرای حرکت فشار اعمال شد. فاصله­ی زمانی بین اجرای بین دو جلو بازو و پرس سینه به مدت 5 دقیقه بود و گروه کنترل نیز محدودیت جریان خون در 3 نوبت با استراحت 30 ثانیه­ای داشتند اما هیچ گونه تمرینی انجام ندادند. لازم به ذکر است که در طول دوره­ی تمرینی فشار کاف ثابت و 120 میلی لیتر جیوه بود. فشار کاف در بین ست­ها کامل برداشته شد. همچنین به شرکت کنندگان گفته­ شد که رژیم غذایی طبیعی و معمولی خود را داشته باشند. تمرین تمام­ گروه­های تمرینی در یک زمان و مکان خاصی صورت پذیرفت. پروتکل تمرینی در جدول 1 آورده شده است [11 ،8 ،3].
 
 
جدول 1- برنامه تمرینی دو گروه تمرین مقاومتی TRT (80 درصد) و تمرین مقاومتی BFR (30 درصد)
حرکت تعداد ست تعداد تکرار استراحت
بین ست
استراحت
بین حرکت­ها
تعداد جلسه
در پژوهش
جلوبازو 3 1 ست 30 تکرار و 2 ست تا حد خستگی 30ثانیه 5 دقیقه 1 روز
پرس سینه 3 1 ست 30 تکرار و 2 ست تا حد خستگی 30 ثانیه 5 دقیقه 1 روز
 
 
روش انجام آزمایشات
به منظور اندازه­گیری میزان ترشح و غلظت سرمی هورمون IGF-1 و پروتئین میوستاتین، نمونه­ خون ورید بازویی در کلینیک پزشکی توسط پرستار متخصص خونگیری در حالت نشسته از آزمودنی‌ها گرفته شد. نمونه­ اول پیش از آغاز دوره­ی تمرینی و پس از حدود 8 ساعت ناشتا و نمونه­ی خون دوم 48 ساعت پس از آخرین جلسه از پروتکل تمرینی پژوهش، صورت گرفت. پس از خون­گیری و جداسازی سرم، نمونه­های خونی به آزمایشگاه تخصصی انتقال یافت و در دمای 80- فریز شد. به‌منظور اندازه‌گیری IGF-1 از کیت مخصوص انسان Immunodiagnostic system (ساخت کشور آلمان) با واحد اندازهگیری نانوگرم در میلی لیتر به روش الایزا و برای اندازه‌گیری پروتئین میوستاتین از کیت مربوط به میوستاتین متعلق به شرکت golary تحت لیسانس آمریکا که تولید چین بود واحداندازه گیری نانوگرم در میلی لیتر به روش الایزا استفاده شد. این تکنیک برهم‌کنش بین آنتی ژن و آنتی بادی را مورد بررسی قرار می‌دهد و بر روی یک صفحه (Plate) انجام می‌گیرد که برای تشخیص و اندازه‌گیری موادی مانند پپتیدها، پروتئین‌ها، آنتی ‌بادی‌ها و هورمون‌ها استفاده می‌شود.

تجزیه و تحلیل آماری
آزمون Shapiro-Wilk و Levene  نشان داد که توزیع دادهها طبیعی و واریانس ها متجانس است. پس از اطمینان از همگن­بودن گروه­ها، برای بررسی تغییرات درون­گروهی از آزمون t زوجی و برای مقایسه بین­گروهی از آزمون آنالیز واریانس یک­طرفه و آزمون تعقیبی Bonferroni با سطح معنی­داری (05/0p<) استفاده شد. داده­ها با نرمافزار SPSS نسخه 23 تحلیل شد.
 
نتایج
جدول 2 میانگین و انحراف استاندارد خصوصیات آنتروپومتریکی و ترکیب­­ بدنی آزمودنی‌ها را نشان می­دهد و جدول 3 نتایج تجزیه‌ وتحلیل آماری t زوجی برای مقایسه درون­گروهی و آزمون تحلیل واریانس یک­راهه برای مقایسه­ بین­گروهی و آزمون تعقیبی Bonferroni به تفکیک گروه­های تمرین TRT و تمرین مقاومتی BFR و گروه کنترل هورمون IGF-1 و پروتئین میوستاتین قبل و پس از 8 هفته تمرین مقاومتی را نشان میدهد.
 
 
جدول 2- خصوصیات آنتروپومتریکی و ترکیب بدنی آزمودنی­ها (میانگین ± انحراف استاندارد)
ویژگی شرکت کنندگان کنترل
(11=n)
تمرین مقاومتی سنتی (11=n) تمرین مقاومتی
BFR (11=n)
آزمون
Levene
سن (سال)  28/26±70/0 70/0±  48/25 55/0±33/26 731/0
قد (سانتی‌متر)  98/0 ± 43/169  78/1 ± 32/169  70/1±36/170 854/0
وزن (کیلوگرم) 11/1 ± 54/67 87/1 ± 45/66 27/1±45/66 552/0
ترکیب بدنی (کیلوگرم/ مجذور قد (متر) 14/0 ± 37/23 12/0 ± 15/23 23/0±32/23 215/0
 
 
همانطور که در جدول 3 مشاهده می­­شود، نتایج آزمون t زوجی نشان داد که هورمونIGF-1  در گروه تمرین مقاومتی BFR پس از اجرای هشت هفته تمرین مقاومتی BFR افزایش معنی داری را در مقایسه با قبل داشت (001/0=P). هورمون IGF-1 در گروه تمرین مقاومتی  TRTافزایش داشت اما این افزایش معنی­­دار نبود (053/0=P). درحالی که میزان میوستاتین در هر دو گروه تمرینی BFR (001/0=P) و TRT (002/0=P) در مقایسه با قبل به طور معنیداری کاهش داشت.
همانطور که در جدول 3 مشاهده میشود، نتایج آزمون تحلیل واریانس یک­طرفه نشان داد که بین تغییرات هورمون IGF-1 در گروه­های تمرینی BFT و  TRT(137/0=P) و نیز در مقایسه با گروه کنترل (135/0=P) تفاوت معنی­داری نداشت. در حالی که، بین میزان میوستاتین در هر سه گروه BFT، TRT و کنترل تفاوت معنی­داری وجود داشت (014/0=P)، به­طوری که در گروه­های تمرین مقاومتی BFR (026/0=P) و تمرین مقاومتی TRT (039/0=P) نسبت به گروه کنترل کاهش معنی­­دا­ری داشت. میزان تغییرات میواستاتین در گروه BFR بیشتر از TRT بود اما این تفاوت معنی­دار نبود (995/0=P).
 
 
جدول 3- مقایسه درون‌گروهی و بین­گروهی فاکتور رشد شبه انسولین-1 و پروتئین میوستاتین قبل و 48 ساعت پس از یک جلسه از تمرین مقاومتی TRT، تمرین مقاومتی BFR و گروه کنترل
شاخص­ها گروه ها پیش آزمون پس آزمون P درون گروهی گروه ها P بین گروهی آزمون تعقیبی
فاکتور رشد شبه انسولین-1
(نانوگرم برمیلی لیتر)
تمرین مقاومتی با انسداد  61/12 ± 07/231 54/25 ± 70/244 001/0* انسداد و بدون انسداد          135/0
تمرین مقاومتی بدون انسداد 40/12 ± 10/232 48/18 ± 90/237 053/0 انسداد و کنترل 137/0        458/0
کنترل 54/15 ± 40/235   56/15 ± 85/238 180/0 بدون انسداد و کنترل          325/0
میوستاتین
(نانوگرم برمیلی لیتر)
تمرین مقاومتی با انسداد 32/23 ± 23/448 40/20 ± 24/389 001/0* انسداد و بدون انسداد                 995/0
تمرین مقاوتی بدون انسداد 27/17 ± 34/444 20/14 ± 70/395 002/0* انسداد و کنترل          014/0             026/0*
کنترل 43/20 ± 23/451  52/20 ± 20/457 490/0 بدون انسداد و کنترل           039/0*
 
* اختلاف معنی­دار تغییرات بین گروهی بر اساس تحلیل واریانس یک­طرفه و آزمون تعقیبی Bonferroni (05/0P<)
 
 
بحث
هدف از پژوهش حاضر، تعیین اثر هشت هفته تمرین  TRTو تمرین BFR بر هورمونIGF-1 و میوستاتین، در دختران ورزشکار بود. نتایج نشان داد پس از اتمام دوره تمرینی سطوح سرمی پایه IGF-1 در هیچ­یک از گروه­های تمرینی تفاوت معنی­داری نداشته است. این یافته با یافته‌های مطالعه علی احمدی و همکاران [18] همسو و با یافته­های مطالعه صبوری و همکاران [19] ناهمسو است. ازجمله دلایل برای توجیه عدم تغییرات سطوح این هورمون پس از 8 هفته تمرین مقاومتی و ناهمسویی با سایر مطالعات می­توان به شدت و حجم تمرین اشاره نمود [20]. سازش‌پذیری با تمرین ورزشی، تا حد زیادی به نوع برنامه­ی تمرینی وابسته است که علاوه بر شدت و حجم متغیرهای دیگری چون بار تمرین، تعداد دوره­ها، تعداد تکرارها، مقدار استراحت بین دوره­هـا، حجـم عضـلات درگیـر و تعداد جلسات در هفته از آن جملهاند [9]. هورمون IGF-1 یکی از مهمترین فاکتورهای رشد است که نقش مهمی را در فعال‌سازی سلول­های ماهوارهای، افزایش سنتز پروتئین، کاهش تجزیه­ پروتئین، هایپرتروفی تار عضلانی و رشد عضلات دارد [23]. این هورمون با اتصال به گیرنده غشایی و درنتیجه با ورود به سلول فرآیندی را شروع می­کند که در ابتدا منجر به فعال­سازی (Phosphoinositide 3-kinases: PI3K) می­شود که این فعال­سازی به نوبه خود از طریق دو مسیر سنتز پروتئین عضلانی را افزایش می­دهد: اولین مورد فعال­سازی  GSK3): (Glycogen synthase kinase 3 و در نهایت (E74 Like ETS Transcription Factor 2:ElF2) و مسیر دوم فعال سازی (Akt: Protein kinase B) و همچنین (Mechanistic target of rapamycin: mTOR) و فسفوریلاسیون Ribosomal protein S6 kinase beta-1: S6K1)) است [23]. نتایج متناقضی درباره پاسخ IGF-1 سرمی به تمرین BFR گزارش شده است. چنانچه Takano و همکاران گزارش دادند که سطوح سرمی IGF-1 پس از تمرین مقاومتی با انسداد عروق به­طور معنی­داری افزایش داشت، اما پس از  تمرین بدون انسداد عروق با همان شدت تغییر معنیداری نداشت [24] که ازجمله دلایل عدم افزایش معنیدار این هورمون در گروه بدون انسداد شدت تمرین مقاومتی بیان شد.  درحالی که در مطالعه دیگر نتایج پژوهشی نشان داد که اجرای سه هفته تمرین مقاومتی با شدت پایین همراه با محدودیت جریان خون با عدم تغییر معنی­دار در بیان ژن IGF-1 همراه بوده است. این تناقض ممکن است به مدت زمان اجرای برنامه­ی تمرینی، جنسیت و سن آزمودنی­ها مربوط باشد [25].
از ساز و کارهای افزایش مقدار هورمونIGF-1 می­توان به افزایش فعالیت سیستم عصبی سمپاتیک با ترشح هورمون‌های آدرنالین و نورآدرنالین در اثر فعالیت بدنی اشاره کرد که به تحریک فعالیت سیستم عصبی مرکزی آدرنرژیک منجر میشود و در پی آن، تحریک ترشح هورمون رشد در هیپوفیز قدامی رخ می­دهد که در نهایت افزایش ترشح هورمون IGF-1 را در پی دارد [25]. البته باید عوامل اثرگذار دیگری که بر سطوح این هورمون مؤثر است مانند سیکل ماهیانه ورزشکاران دختر، ترکیب بدن، سن، جنسیت، گروه ورزشکار و کم تحرک، چرخه خواب و بیداری، وضعیت تغذیه­ای، تعادل انرژی مورد توجه قرار گیرد [26]. از دیگر عوامل مؤثر بر ترشح IGF-1، هورمون رشد (GH) است. اگرچه رهایش GH ترشح IGF-1 از کبد را تحریک می­کند، بعید است که افزایش غلظت حاد IGF-1 به علت ترشح GH بعد از تمرین باشد؛ زیرا، تأخیر زمانی بین سنتز و ترشح IGF-1 وجود دارد. در مطالعاتی که خونگیری پس از اتمام تمرین ورزشی بوده است، افزایش غلظت IGF-1 می­تواند به علت کاهش حجم پلاسما بعد از تمرین مقاومتی خون نسبت داده شد [27]. در راستای عدم تغییر IGF-1 می­توانIGFBPs)  :The insulin-like growth factor-binding proteins) را که شش نوع هستند، ذکر کرد. این پروتئین­ها بر عملکرد فیزیولوژیکی IGF-1 اثر دارند. آنها از یک سو باعث افزایش نیمه عمر عامل رشد شبه انسولین در خون شده و از تجزیه­ آن جلوگیری می­کنند. از سوی دیگر موجب کاهش IGF-1 آزاد می­شوند و از اثرات آنابولیک آن می­کاهند. تحقیقات متعددی نشان داده­اند که در اثر ورزش میزان IGFBPs افزایش می­یابد [28]. بنابراین، این احتمال وجود دارد که در تحقیق حاضر میزان IGF-1 زیاد شده باشد، اما احتمالاً میزان IGFBPs نیز افزایش یافته و از آنجایی که IGF-1 میل ترکیبی برای اتصال بهIGFBPs  دارد تغییری در میزان آن مشاهده نشده است. این موضوع نیازمند بررسی بیشتر است.
یافته دیگر تحقیق حاضر نشان داد که میوستان پس از هشت هفته تمرین مقاومتی در هر دو گروه تمرینی با و بدون محدودیت جریان خون در مقایسه با گروه کنترل کاهش معنی­داری داشت. در مطالعات اخیر در مورد هایپرتروفی عضلانی به نقش تنظیمی میوستاتین به طور فراوانی اشاره شده است. در تأیید این موضوع، کاهش بیان میوستاتین پس از تمرینات مقاومتی دیده شده است که همسو با نتیجه مطالعه حاضر است. این یافته­ها نشان می­دهند که کاهش بیان ژن میوستاتین پس از تمرین ورزشی ممکن است علت هایپرتروفی بیشتر عضلات در برنامه تمرینی باشد  [30-29]. بااین وجود، کاهش بیان میوستاتین ناشی از فعالیت ورزشی بحث برانگیز است. نتیجه مطالعه حاضر در زمینه میوستاتین با نتایج بسیاری از مطالعات ناهمسو است: چنانچه بر اساس نتایج حاصل از مطالعه­ای در موش­های صحرایی، افزایش بیان میوستاتین پس از 30 دقیقه فعالیت ورزشی دیده شد [31]. همچنین بنابر نتایج تحقیق دیگری مشاهده گردید که بیان پروتئین و mRNA میوستاتین در پاسخ به 12 هفته تمرین مقاومتی افزایش می­یابد که با نتایج حاصل از مطالعه­ی حاضر ناهمسو می باشند [32]. علت احتمالی اختلاف بین مطالعات نوع پروتکل، شدت و مدت تمرین، جنس، ویژگی آزمودنی­ها جوان، مسن، غیرفعال، دارای اضافه وزن و غیره، روش اندازهگیری و یا تفاوت در زمان نمونهگیری خونی 72-48 ساعت در مقابل 10 دقیقه یا فورا پس از اتمام تمرین می­باشد [20 ،9]. در زمینه بحث جنسیت آزمودنی­ها می­توان این­گونه بیان کرد که میزان استراحتی میوستاتین پلاسما در زنان نسبت به مردان بالاتر است که علت تفاوت پاسخ میوستاین مردان با زنان در برابر ورزش را می­توان ناشی از بیشتر بودن سطوح آن در زنان دانست که علت این اختلاف را می­توان به پایین بودن برخی هورمون­ها در زنان نسبت داد که با ایجاد تأثیرات آنابولیکی، مسئول رشد بوده و در تنظیم منفی ترشح میوستاتین از عضله­ی اسکلتی نقش دارند. در پژوهشی Hittel و همکاران نشان دادند که پس از شش ماه تمرین هوازی در افراد میانسال، کاهش میوستاتین عضله و پلاسما دیده شده است [33] که با نتیجه حاصل از تحقیق حاضر همسو میباشد. مکانیسم دقیق کاهش میوستاتین پس از تمرینات BFR به­طور واضح مشخص نیست، اما ممکن است به این دلیل باشد که هنگام اجرای تمرینات همراه با محدودیت جریان خون با ایجاد محدودیت در جریان خون برگشتی، سلو­ل­های عضلات فعال دچار هایپوکسی شده که متعاقب آن با افزایش میزان متابولیت­ها و فراخوانی بیشتر تارهای تندانقباض در این شرایط مواجه شدند، همچنین حوضچه­ خونی ایجادشده در بافت فعال، دیواره­ی سلول را با کشش مواجه می­سازد که این اثر موجب رهایش عوامل رشد موضعی و فعال­سازی مسیرهای سیگنالی درون­سلولی مرتبط با هایپرتروفی عضلانی می­شود [34]. افزایش عوامل مؤثر در رونویسی و سنتز پروتئین­های سلولی و هایپرتروفی متعاقب با آن نیز در این امر مؤثر بوده، و ممکن است به سرکوب بیان یا کاهش فعالیت میوستاتین منجر شود. در فرآیند تغییرات میوستاتین هورمون­های مهمی شامل تستوسترون، هورمون رشد و فاکتور رشد شبه انسولین-1 درگیر می­باشند [31] که از طریق فعال کردن مسیرهای سیگنالی مختلف و مسیرهای آبشاری سلولی بسیار پیچیده، موجب تنظیم منفی بیان میوستاتین از سلولهای عضلانی و متعاقب آن، کاهش میزان ترشح آن به خون می شوند [35]. نشان داده شده است که میزان تغییرات میزان میوستاتین در پاسخ به عوامل مداخله­گر مانند فعالیت ورزشی، با تغییرات در تعداد و میزان فعالیت گیرنده­های آن در عضله­ اسکلتی همراه است. در حالت عادی، یک تعادل همواستاتیک بین تنظیم کننده­های مهم مثبت مانند IGF-1 و منفی مانند میوستاتین به منظور حفظ اندازه تار عضلانی وجود دارد، با این­حال این تعادل قابل تغییر می­باشد، چنانچه  عضله دچار آتروفی شود، این تنظیم به سمت تنظیم کنندههای منفی و درصورتی­که باری روی عضله در طی تمرینات ورزشی اعمال شود، این تعادل به سمت تنظیم کننده­های مثبت سوق پیدا می­کند. اگرچه که مکانیسم ارتباط این تنظیم­کننده­های رشد عضلانی با یکدیگر به طور دقیق مشخص نیست، اما به نظر میرسد که این ارتباط از طریق حلقه بازخورد منفی بسیار پیچیده­ای برقرار می­شود. ازاین­رو، یکی از علل احتمالی کاهش میزان میوستاتین پلاسما بلافاصله بعد از تمرین را می­توان ناشی از برهم خوردن تعادل تنظیم کننده­های رشد عضله به سمت تنظیم کننده­های مثبت دانست. با این حال، برای درک صحیح و دقیق سازوکار پاسخ‌های هورمونی به تمرینات با محدودیت جریان خون تحقیقات وسیع­تری لازم است و برای دست یابی به دانش بهتر در این زمینه، بهتراست مکانیسم عصبی عضلانی و دیگر­ متابولیتهای سلولی بررسی شوند. از جمله محدودیت­های تحقیق حاضر عدم اندازه­گیری سایر فاکتورهای مرتبط با رشد عضله و هایپرتروفی آن و ارزیابی این فاکتورهای خونی در داخل عضله­ اسکلتی بود.
نتیجهگیری
در کل، با توجه به اثر تمرین BFR بر سطوح سرمی میوستاتین، این نوع شیوه­ی تمرینی همانند تمرینات مقاومتی شدت بالا مناسب به­نظر می­رسد.
تشکر و قدردانی
از کلیه شرکت کنندگان که در اجرای تحقیق ما را یاری نمودند کمال سپاسگزاری و قدردانی را داریم.
 
 
 
References
 
 
 
[1] Fujita T, Kurita K, Sato Y, Abe T. Increased muscle volume and strength following six days of low-intensity resistance training with restricted muscle blood flow. Int J KAATSU Training Res 2008; 4(1): 1-8.
[2] Filaire E, Lac G. Dehydroepiandrosterone (DHEA) rather than testosterone shows saliva androgen responses to exercise in elite female handball players. Int J Sports Med 2000; 21(1): 17-20.
[3] Mohammadi R, Afroundeh R, Khajehlandi M, Mohammadabad M. Survey on the Acute Effect of Resistance Training with and without Blood Flow Restriction on Muscle Hypertrophy Indicators. J REHABIL MED 2020; 9(1): 147-55.
[4] Abe T, Kazama R, Okauchi H, Oishi K. Food deprivation during active phase induces skeletal muscle atrophy via IGF-1 reduction in mice. Arch Biochem Biophys 2019 Nov 30; 677:108160.
[5] Gibney J, Healy ML, Sönksen PH. The growth hormone/insulin-like growth factor-I axis in exercise and sport. Endocr Rev 2007; 28(6): 603-24.
[6] Faigenbaum AD, Westcott WL, Loud RL, Long C. The effects of different resistance training protocols on muscular strength and endurance development in children. Pediatrics 1999; 104 (1).
[7] Sinha RA, Singh BK, Yen PM. Direct effects of thyroid hormones on hepatic lipid metabolism. Nat. Rev. Endocrinol 2018 May; 14(5): 259.
[8] Janbozorgi M, Khajehlandi M. Comparsion the Changes in hormonal levels of testosterone and cortisol following resistance training with and without blood flow restriction in female athletes. Med J Tabriz Uni Med Sciences Health Services 2019; 41(5): 25-33. [Farsi]
 [9] Khajehlandi M, Nikbakht M, Janbozorgi M. Comparing the effect of 6 weeks of resistance training with and without vascular occlusion on growth hormone levels in female physical education students. Qom Univ Med Sci J 2017; 11(8):29-36. [Farsi]
[10] Yasuda T, Ogasawara R, Sakamaki M, Ozaki H, Sato Y. Combined effects of low-intensity blood flow restriction training and high-intensity resistance training on muscle strength and size. Eur J Appl Physiol 2011; 111(18): 2525-33.
[11] Pearson SJ, Hussain SR. A Review on the Mechanisms of Blood-Flow Restriction Resistance Training-Induced Muscle Hypertrophy. Sport Med 2015; 45(2): 187–200.
[12] Aminian F, & Birjandi S C. Low-Intensity Blood Flow Restriction Training Does Not Modulate Myostatin Concentration in Elderly Females. Med Lab J 2020; 14(5): 30-4.
[13] Hansen J, Brandt C, Nielsen AR, Hojman P, Whitham M, Febbraio MA, et al. Exercise induces a marked increase in plasma follistatin: evidence that follistatin is a contraction-induced hepatokine. Endocrinology 2011; 152(1):164-71.
[14] Jensky NE, Sims JK, Dieli-Conwright CM, Sattler FR, Rice JC, Schroeder ET. Exercise does not influence myostatin and follistatin mRNA expression in young women.  J. Strength Cond 2010; 24(2): 522.
[15] Matsakas A, Bozzo C, Cacciani N, Caliaro F, Reggiani C, Mascarello F, et al. Effect of swimming on myostatin expression in white and red gastrocnemius muscle and in cardiac muscle of rats. Exp. Physiol 2006; 91(6):983-94.
[16] Wehling M, Cai B, Tidball JG. Modulation of myostatin expression during modified muscle use. The FASEB Journal 2000; 14(1):103-10.
[17] Haddad F, Adams G, Bodell P, Baldwin K. Isometric resistance exercise fails to counteract skeletal muscle atrophy processes during the initial stages of unloading. J Appl Physio 2006; 100(2): 433-41.
[18] Alimoradi S, valipour dehnou V, fathi M. The Effect of a Period of Aerobic Training on Serum Levels of IGF-1 and Thyroid Hormones in Women with Subclinical Hypothyroidism. Cmja 2019; 9 (1): 3583-97.
[19] Saboory E, GholizadehGhaleh Aziz S, Samadi M, Biabanghard A, & Chodari L. Exercise and insulinlike growth factor 1 supplementation improve angiogenesis and angiogenic cytokines in a rat model of diabetesinduced neuropathy. Experimental physiology 2020; 105(5): 783-92.
[20]  Khajehlandi M, Janbozorgi M. Comparison of the effect of one session of resistance training with and without blood-flow restriction of arm on changes in serum levels of growth hormone and lactate in athlete females. Feyz 2018; 22 (3):318-324.
[21] PourRahim Ghouroghchi A, Afroundeh R. The Effect of Circuit Resistance Training on Cardiotrophin-1 and Platelet in Active Body Building Men: A Clinical Trial Study. JRUMS 2021; 19 (11): 1149-62.
[22] Brzycki M. A practical approach to strength training: Contemporary Books; 1995.
[23] Li X, Monks B, Ge Q, Birnbaum MJ. Akt/PKB regulates hepatic metabolism by directly inhibiting PGC-1α transcription coactivator. Nature 2007; 447(7147): 1012.
[24] Takano H, Morita T, Iida H, Asada K, Kato M, Uno K, et al. Hemodynamic and hormonal responses to a short-term low-intensity resistance exercise with the reduction of muscle blood flow. Eur J Appl Physiol 2005; 95:65-73.
[25] Marcus M. Seldin, Jonathan M. Peterson, Mardi S. ByerlyZhikui Wei, G. William Wong, Myonectin (CTRP15), a novel myokine that links skeletal muscle to systemic lipid homeostasis. J Bio Chem 2012; 287(15): 11968- 80.
[26] Alon Eliakim, Dan Nemet, Frank Zaldivar, Robert G. McMurray, Floyd L. Culler, Pietro Galassetti, Dan M. Cooper. Reduced exercise-associated response of the GH-IGF-I axis and catecholamines in obese children and adolescents. J Appl Physiol 2006; 100(5): 1630-37.
[27] Mirtz TA, Chandler JP, Eyers CM. The effects of physical activity on the epiphyseal growth plates: a review of the literature on normal physiology and clinical implications. J Clin Med Res 2011; 3(1): 10-8.
[28] Sholi G A, Ghanbarzadeh M, Habibi A, Ranjbar R. Effects of aerobic-resistance (concurrent) exercise intensities on serum levels of leptin, lactate, glucose and net protein in active men. Koomesh 2015; 17 (1): 133-41.
[29] Mafi F, Biglari S, Ghardashi Afousi A, Gaeini AA. Improvement in Skeletal Muscle Strength and Plasma Levels of Follistatin and Myostatin Induced by an 8-Week Resistance Training and Epicatechin Supplementation in Sarcopenic Older Adults. J Aging Phys Activ 2019; 27(00): 1-8.
[30]. Welle S, Tawil R, Thornton C A. Sex-related differences in gene expression in human skeletal muscle. PLoS One 2008; 3(1): 1-7.
[31] Willoughby D S. Effects of an alleged myostatin-binding supplement and heavy resistance training on serum myostatin, muscle strength and mass, and body composion. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2004; 14(4): 461.
[32] Bagheri L, Faramarzi M, Banitalebi E, Azamian Jazi A. The effect of sequence order of combined training (strength and endurance) on Myostatin, Follistatin and Follistatin/Myostatin ratio in older women. Sport Physiology 2015; 7(26): 143-64. [Farsi]
[33] Hittel D S, Axelson M, Sarna N, Shearer J, Huffman K M, Kraus W E. Myostatin decreases wh aerobic exercise and associates wh insulin resistance. Medicine and Science in Sports and Exercise 2010; 42(11): 2023-9.
[34] Udy G B, Towers R P, Snell R G, Wilkins R J, Park S H, Ram P A, et al. Requirement of STAT5b for sexual dimorphism of body growth rates and liver gene expression. Proc Natl Acad Sci 1997; 94(14): 7239-44.
[35] Carnac G, Vernus B, Bonnieu A. Myostatin in the pathophysiology of skeletal muscle. Curt Genomics 2007; 8(7): 415-22.


 
The Effect of 8 Weeks of Resistance Training with and Without Blood Flow Restriction on Serum Levels of Insulin-like Growth Factor-1 and Myostatin of Athletic Girls: A Semi-Experimental Study
 
 
R. Mohammadi[4], A. Pourrahim-e- Ghouroghchi[5], M. Khajehlandi[6]
 
Received:06/01/21       Sent for Revision: 01/02/21     Received Revised Manuscript:14/03/21 Accepted:15/03/21
 
 
Background and Objectives: Insulin-like growth factor-1 (IGF-1) and myostatin play an important role in responding to muscle contractions, regulating and stimulating muscle metabolism. Therefore, the aim of this study was to investigate the effect of 8 weeks of resistance training with and without blood flow restriction on IGF-1 and myostatin of female athletes.
Materials and Methods: In this semi-experimental study, 33 athletic girls were randomly assigned to three groups of 11 people: 1- traditional resistance training (TRT) (at 80% 1RM), 2- resistance training with blood flow restriction (BFR) (at 30% 1RM), and 3- blood flow restriction group with no exercise. Standing barbell curl and barbell bench press exercises were performed for 8 weeks. Blood samples were taken before and 48 hours after training to assess IGF-1 and myostatin levels by ELISA. Paired t-test was used to compare within-group changes and one-way ANOVA was used to compare between-group changes. Significance level was considered p<0/05.
Results: Myostatin level significantly decreased in both training groups compared to the control (p=0.014). Whereas there was no significant difference in IGF-1 between the three groups (p=0.137).
Conclusion: Due to the similarity of the effect of BFR and TRT on serum levels of IGF-1 and myostatin protein in female athletes, it is recommended to use less intense exercise such as BFR instead of TRT to maintain health.
Key words: Resistance training, Blood flow restriction, Insulin-like growth factor-1, Myostatin, Athletic girls
 
Funding: This study did not have any funds.
Conflict of interest: None declared.
Ethical approval: The Ethics Committee of the Faculty of Veterinary Medicine, Shahid Chamran University of [VG1] Ahvaz approved the study (IR.SCU.REC.1396.24.3.77896).
 
How to cite this article: Mohammadi R, Pourrahim-e- Ghouroghchi A, Khajehlandi M. The Effect of 8 Weeks of Resistance Training with and Without Blood Flow Restriction on Serum Levels of Insulin-like Growth Factor-1 and Myostatin of Athletic Girls: A Semi-Experimental Study. J Rafsanjan Univ Med Sci 2021; 20 (1): 53-68. [Farsi]


 
[1]- دانشجوی دکتری، گروه فیزیولوژی ورزشی، دانشکده علوم­تربیتی و روان­شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
[2]- استادیار، فیزیولوژی ورزشی، دانشکده علوم­تربیتی و روان­شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
تلفن: 31505647-045، دورنگار: 31505626-045، پست الکترونیکی: a.pourrahim@uma.ac.ir
[3]- دانشجوی دکتری، گروه فیزیولوژی ورزشی، دانشکده علوم­تربیتی و روان­شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
 
  1. - PhD Student, Dept. of Exercise Physiology, Faculty of  Educational Sciences and Psychology, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran, ORCID: 0000-0002-5275-9305
[5]- Assistant Prof., Dept. of Exercise Physiology, Faculty of Educational Sciences and Psychology, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran, ORCID: 0000-0003-3448-5950
(Corresponding Author) Tel: (045) 31505647, Fax: (045) 31505626, E-Mail: a.pourrahim@uma.ac.ir
[6]- PhD Student, Dept. of Exercise Physiology, Faculty of  Educational Sciences and Psychology, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran, ORCID: 0000-0002-2523-4415

 [VG1]آیا دانشگاه عنوان شده صحیح است؟ شهید چمران؟
نوع مطالعه: پژوهشي | موضوع مقاله: تربيت بدني
دریافت: 1399/10/7 | پذیرش: 1399/12/25 | انتشار: 1400/2/1

ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA

ارسال پیام به نویسنده مسئول


بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق

© 2025 CC BY-NC 4.0 | Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences

Designed & Developed by : Yektaweb