جلد 22، شماره 6 - ( 7-1402 )                   جلد 22 شماره 6 صفحات 636-617 | برگشت به فهرست نسخه ها

Ethics code: IR.MODARES.REC.1401.197


XML English Abstract Print


Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:

Bagheri Sheykhangafshe F, Farahani H, Dehghani M, Fathi-Ashtiani A. Examining the Relationship between Mental Health and Chronic Pain in Children and Adolescents: A Systematic Review Study. JRUMS 2023; 22 (6) :617-636
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-6979-fa.html
باقری شیخانگفشه فرزین، فراهانی حجت اله، دهقانی محسن، فتحی آشتیانی علی. بررسی ارتباط سلامت روانی و درد مزمن در کودکان و نوجوانان: یک مطالعه مروری نظام‌مند. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. 1402; 22 (6) :617-636

URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-6979-fa.html


گروه روان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
متن کامل [PDF 333 kb]   (817 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (1565 مشاهده)
متن کامل:   (2448 مشاهده)
مقاله مروری
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 22، شهریور 1402، 636-617



بررسی ارتباط سلامت روانی و درد مزمن در کودکان و نوجوانان:
یک مطالعه مروری نظام­مند

فرزین باقری شیخانگفشه[1]، حجت­اله فراهانی[2]، محسن دهقانی[3]، علی فتحی آشتیانی[4]

دریافت مقاله: 02/03/1402 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 04/04/1402 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 12/04/1402 پذیرش مقاله: 13/04/1402



چکیده
زمینه و هدف: تجربه درد در مدت طولانی و باورهای مربوط به زمان مرتبط با درد عوامل کلیدی را برای درک تجربه درد و پریشانی روان­شناختی بیمار تشکیل می‌دهند. پژوهش حاضر با هدف تعیین ارتباط سلامت روانی با درد مزمن در کودکان و نوجوانان انجام شد.
مواد و روش‌ها: در پژوهش مروری حاضر، با استفاده از کلید واژه­های انگلیسی درد مزمن، کمر درد مزمن، سردرد مزمن، شکم درد، گردن درد، درد چندگانه، درد اسکلتی-عضلانی، کودکان، نوجوانان، و سلامت روانی در پایگاه­های اطلاعاتی نظیر Google Scholar، PubMed، ISI، Scopus، EMBASE و PsycINFO در بازه زمانی 2000 (از ماه ژانویه) تا 2022 (تا ماه نوامبر) مورد جستجو قرار گرفتند.
یافته‌ها: بررسی­های صورت گرفته حاکی از شیوع 4 الی 60 درصدی درد مزمن در کودکان و نوجوانان داشت که شکم درد، سر درد، کمر درد و دردهای چندگانه شیوع بالاتری داشتند. بیمارانی که دارای افسردگی، اضطراب، ترس، استرس، فاجعه­ سازی درد، ناگویی هیجانی، پریشانی روان­شناختی، پرخاش­گری، مشکلات رفتاری، اختلالات شناختی بودند از شدت درد مزمن بیشتری برخوردار بودند. در مقابل، عواملی مانند وضعیت اقتصادی-اجتماعی مطلوب، کیفیت زندگی مرتبط با سلامت، کیفیت خواب، ارتباط اجتماعی، فعالیت بدنی، تاب­آوری و انعطاف­پذیری شناختی موجب کاهش درد و تسریع روند درمان بیماران مبتلا به درد مزمن گردید.
نتیجه‌گیری: نتایج ­به­دست آمده حاکی از ارتباط معنادار بین سلامت روانی و درد مزمن در کودکان و نوجوانان داشت. در این زمینه، مراکز روان­شناسی و مشاوره مدارس ضروری است آموزش­هایی در جهت افزایش کیفیت زندگی مرتبط با سلامتی و تاب­آوری کودکان و نوجوانان ارائه دهند.
واژه­های کلیدی: سلامت روانی، درد مزمن، کودکان، نوجوانان، مطالعه مروری نظام­مند

 

مقدمه
انجمن بین­المللی مطالعات درد (International Association for the Study of Pain)، درد مزمن (Chronic pain) را به عنوان دردی که به مدت سه ماه یا بیشتر ادامه دارد، تعریف می­کند [1]. درد مزمن به عنوان یک نگرانی و مشکل جهانی در زمینه سلامتی، پیامدهای روانی، اجتماعی و اقتصادی زیادی را برای فرد و جامعه ایجاد می­کند [2]. بررسی­های صورت گرفته حاکی از این واقعیت دارد که درد مزمن در تمامی سنین ممکن است رخ دهد و تأثیر قابل توجهی بر کیفیت زندگی و سلامت روانی کودکان و نوجوانان بر جای بگذارد [3]. درد مزمن در ابعاد گوناگونی مانند گردن درد، کمر درد، سر درد، درد اسکلتی-عضلانی و شکم درد میتواند در سنین پایین وجود داشته باشد [4]. یافته­های پژوهش مروری King و همکاران نشان از شیوع 83/8 درصدی سردرد، 53/4 درصدی شکم درد، 24/14 درصدی کمر درد، 40/4 درصدی درد اسکلتی-عضلانی و 49/4 درصدی دردهای چندگانه در کودکان و نوجوانان داشت. در این بین دختر بودن، اضطراب، استرس، وضعیت اقتصادی و تحصیلی پایین با شیوع درد مزمن در کودکان و نوجوانان ارتباط معناداری داشت [5].
عدم آگاهی از داشتن درد مزمن در سنین پایین به علت این­که فرد نمی­داند این بیماری تا بزرگسالی ممکن است او را درگیر کند، بسیار نگران­کننده تلقی می­شود [6]. اگر کودک و نوجوان به موقع متوجه درد مزمن خود شود نیز پیامدهایی مانند عدم اعتماد به نفس، افسردگی، ناامیدی، کاهش عملکرد و توانمندی را تجربه می­کند [7]. به همین دلیل است که سنین پایین با توجه به تغییرات هورمونی و جسمانی که در آن رخ می­دهد از اهمیت بالایی برخوردار است [8]. در واقع وقتی که نوجوان می­بایست تصمیمات مهمی در زندگی خود بگیرد، به علت بیماری و کاهش کارآمدی مجبور است برخلاف سایر دوستان خود، به دنبال درمان درد مزمن خود باشد [9]. نتایج مطالعه Tutelman و همکاران حاکی از شیوع 4 تا 12 درصدی درد مزمن در کودکان و نوجوانان داشت که در بین دختران، نوجوانان، افراد دارای تاب­آوری و انعطاف­پذیری شناختی پایین از درد مزمن بیشتری رنج می­بردند [10]. Kazemi در پژوهشی مروری شیوع کمر درد مزمن را در کودکان و نوجوانان ایرانی به ترتیب 4/7 و 50 درصد گزارش کرد [11]. Dianat و همکاران نیز شیوع 3/34 درصدی از کمر درد مزمن را در دانش­آموزانی ایرانی به دست آوردند [12]. Rezapur-Shahkolai و همکاران شیوع 6/26 درصدی را برای کمر درد مزمن در دانش­آموزان ایرانی به دست آوردند [13].
تداوم درد مزمن در سنین پایین می­تواند موجب افت تحصیلی، اعتیاد به مواد افیونی، کاهش کیفیت خواب، غیبت از مدرسه و کم تحرکی دانش­آموزان شود [14]. از آن­جایی که درد مزمن تحت تأثیر متغیرها و شرایط محیطی، اجتماعی، اقتصادی، خانوادگی، جنسیتی، تحصیلی و روانی زیادی قرار دارد، می­تواند تأثیر عمیقی بر کودکان و نوجوانان داشته باشد [15]. با توجه به این­که سلامت روانی ارتباط مستقیمی با سلامت جسمانی افراد دارد و تأثیر به­سزایی در ایجاد، تشدید و درمان دردها و بیماری­های مزمن ایفاء می‌کند [16]، قبل از هرچیزی می­بایست متغیرهای روان‌شناختی مؤثر در درد مزمن کودکان و نوجوانان مورد بررسی ارزیابی دقیقی قرار داد [17]. در این زمینه، بررسی­های صورت گرفته نشان داده است که درد مزمن در کودکان و نوجوانان با عوامل روان­شناختی متعددی از جمله افسردگی [18]، اضطراب [19]، ترس [20]، اختلال استرس پس از ضربه [21]، فاجعه ­سازی درد [22]، ناگویی هیجانی [23]، کیفیت خواب [24]، اضطراب اجتماعی [25]، تغذیه [26]، پریشانی روان­شناختی [27]، کیفیت زندگی [28]، سبک زندگی [29]، پرخاش‌گری [30]، مشکلات رفتاری و اختلالات شناختی [31] در ارتباط است.
در مقایسه با جمعیت عمومی، کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن به علت مشکلاتی که دارند اغلب دارای سلامت روانی پایینی هستند که بر روی ابعاد گوناگونی از زندگی آن­ها تأثیرگذار است [32]. عوامل متعددی مانند نوع و شدت درد مزمن، جنسیت، سن و سطح تحصیلات، حمایت اجتماعی، وضعیت اقتصادی و خانواده می­توانند اختلالات روان­شناختی را در کودکان و نوجوانان پیش­بینی کنند [33]. نظریه­های مختلفی پیرامون ارتباط خلق افراد با سلامت جسمانی وجود دارد که به بررسی نقش مهم سلامت روانی در تسریع فرآیند درمان و بهبود بیماران مبتلا به درد مزمن پرداخته­اند [34]. بررسی­های صورت گرفته حاکی از بالا بودن پریشانی روان‌شناختی بیماران دارای درد مزمن است که به دلایل گوناگونی می­تواند تشدید گردد [35]. در واقع، تجربه درد در مدت طولانی و باورهای مربوط به زمان مرتبط با درد عوامل کلیدی را برای درک تجربه درد و پریشانی روان­شناختی بیمار تشکیل می‌دهند [36]. نتایج پژوهش Knook و همکاران نشان داد 21 درصد از کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن دارای اختلالات روان­پزشکی بودند که اضطراب (18 درصد) شایع­ترین اختلال روان­شناختی بود [37]. یافته­های مطالعه Noel و همکاران مشخص کرد افرادی که در دوران نوجوانی درد مزمن داشتند در مقایسه با سایر افراد از اختلالات افسردگی و اضطرابی بیشتری برخوردار بودند [38]. نتایج پژوهش Liu و همکاران نیز نشان داد 74، 6/76، 5/86، و 7/58 درصد از کودکان و نوجوانان دارای درد مزمن دارای بی­خوابی، خستگی، اضطراب و افسردگی بودند [39].
از آن­جایی که با پیشرفت تکنولوژی و گسترس شبکه­های اجتماعی سبک زندگی، فعالیت بدنی، تحرک، سیکل خواب، سلامت روانی و کیفیت زندگی کودکان و نوجوانان دست‌خوش تغییرات بسیار زیادی شده است، می­توان انتظار داشت در آینده نزدیک درد مزمن در سنین پایین به یک چالش جهانی تبدیل شود [40]. بررسی­های انجام شده در 20 سال اخیر نیز بر این موضوع دلالت دارد که دردهای مزمن متنوع مانند کمر درد، شکم درد، سر درد و دردهای اسکلتی-عضلانی در بین کودکان و نوجوانان جهان روز به روز در حال افزایش است [41]. در این زمینه نیز درمان­های فیزیوتراپی و توان­بخشی زیادی انجام شده است، اما بررسی و تقویت ابعاد روان­شناختی و اجتماعی درد مزمن در کودکان و نوجوانان به صورت قابل قبولی مورد توجه پژوهش­گران و درمان­گران قرار نگرفته است [17]. لذا پژوهش مروری حاضر با هدف تعیین ارتباط سلامت روانی با درد مزمن در کودکان و نوجوانان انجام شد.
مواد و روش­ها
مطالعه حاضر از نوع پژوهش مروری نظام­مند است که از طریق الگوی پریزما (Preferred Reporting Items for Systematic Reviews and Meta-Analyses; PRISMA) یافته­های پژوهشی مرتبط با سلامت روانی و درد مزمن در کودکان و نوجوانان را مورد بررسی قرار داده است [42].
راهبردهای جست و جو
در پژوهش حاضر، با استفاده از جست­وجوی کلید واژه­های انگلیسی تخصصی chronic pain، chronic low back pain، chronic headache، abdominal pain، neck pain، multiple pain، musculoskeletal pain، children، adolescents، mental health، anxiety، depression، stress، psychological distress در پایگاه­های اطلاعاتی انگلیسی نظیر Google Scholar، PubMed، ISI، Scopus، EMBASE و PsycINFO در بازه زمانی 2000 (از ماه ژانویه) تا 2022 (تا ماه نوامبر) مورد جستجو قرار گرفتند.
معیارهای ورود و خروج
مقالات پژوهشی به صورت هدفمند بر اساس معیارهای خروج (در دسترس نبودن متن کامل مقاله، نامه به سردبیر و فاقد چکیده) و ورود به پژوهش (مرتبط بودن با هدف پژوهش، برخورداری از چهارچوب ساختاریافته پژوهشی و انتشار در مجله معتبر انگلیسی) برای بررسی انتخاب شدند.

ارزیابی کیفیت مقالات
تمامی مقالات بعد از استخراج از پایگاه­های موردنظر، با استفاده کلید واژه­های تخصصی پیرامون ارتباط سلامت روانی با درد مزمن در کودکان و نوجوانان، توسط مؤلفان حاضر مورد ارزیابی قرار گرفت. به­منظور ارتقاء کیفیت بیشتر مقالات، بعد از حذف مقالات نامرتبط با اهداف پژوهش و انتخاب مقالات اصلی، بار دیگر برای بالابردن اطمینان از شناسایی و بررسی مقالات موجود، فهرست منابع مقالات انتخاب شده نیز جستجو گردید. چهار محقق به­طور جداگانه محتوای هر یک از 36 مقاله را تجزیه و تحلیل کرده­اند. هریک از محققان، هر مقاله را به­طور جداگانه مطالعه نمودند و پس از آن داده مربوط به هر مقاله را به فرم تحلیل محتوا وارد ساختند. کیفیت مقالات با استفاده از چک لیست بررسی مقالات شامل: تطابق ساختار مقاله با نوع پژوهش، هدف پژوهش، جامعه پژوهش، فرآیند انتخاب نمونه، ابزارهای گردآوری اطلاعات، تحلیل داده­ها با استفاده از آزمون­های آماری مرتبط و متناسب با اهداف، مشخص بودن معیارهای ورود و خروج، رعایت اخلاق در پژوهش، ارائه یافته­ها متناسب با اهداف پژوهش و بحث در مورد یافته­ها با استناد به نتایج پژوهش­های مرتبط بررسی شد. ارزیابی کیفیت مقالات با استفاده از معیارهای ارائه شده توسط Gifford و همکاران انجام گرفت [43]. بر اساس معیارهای ارائه شده برای مطالعات کمی (6 معیار)، کیفی (11 معیار)، نیمه تجربی (8 معیار) و تجربی (7 معیار) مقالات در یک مقیاس دو امتیازی (صفر و یک) ارزیابی شدند. نقطه برش برای حذف مقالات کمی امتیاز 4 و کمتر، برای مطالعات تجربی و نیمه تجربی امتیاز 6 و کمتر، برای مطالعات کیفی نیز امتیاز 8 و کمتر بود [43].
استخراج اطلاعات
در انتها از 594 مقاله موجود پیرامون ارتباط سلامت روانی با درد مزمن در کودکان و نوجوانان، بعد از حذف مقالاتی که ارتباطی با اهداف پژوهش نداشتند، در نهایت 36 مقاله کاملاً مرتبط وارد پژوهش گردید و به­طور کامل و دقیق مطالعه و بررسی شدند (نمودار 1).
 

 


نتایج
در این پژوهش، تعداد 36 مقاله پژوهشی واجد شرایط زبان انگلیسی مورد بررسی قرار گرفتند. در ادامه یافته­های حاصل از مقالات مرور شده در زمینه ارتباط سلامت روانی با درد مزمن در کودکان و نوجوانان ارائه می­شود (جدول 1).
 

جدول 1- خلاصه پژوهش­های انجام شده پیرامون ارتباط سلامت روانی با درد مزمن در کودکان و نوجوانان
نویسنده سال هدف و حجم نمونه نوع مطالعه کشور یافته اصلی
1 Haraldstad و همکاران [3] 2017 هدف: تعیین کیفیت زندگی مرتبط با سلامت و درد در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 1099 نفر
کمی نروژ 60 درصد از کودکان و نوجوانان دارای درد مزمن بودند که در میان دختران بیشتر گزارش گردید. 76 درصد از دختران در دامنه سنی 16 تا 18 سال دارای درد مزمن بودند. افرادی که کیفیت زندگی و فعالیت بدنی خوبی داشتند بهتر می­توانستند با درد خود کنار بیایند و در جهت درمان آن تلاش کنند.
2 Perquin و همکاران [4] 2000 هدف: تعیین درد در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 5336 نفر
کمی هلند 54 درصد از افراد طی 3 ماه گذشته درد را تجربه کرده بودند. سردرد، درد شکم و درد بدنی شایع­ترین دردها بودند. شیوع درد مزمن با افزایش سن تشدید شد و در دختران دارای نشانگان افسردگی و اضطراب بیشتر گزارش گردید.
3 King و همکاران [5] 2011 هدف: تعیین شیوع درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 41 مقاله
مروری کانادا نتایج به دست آمده حاکی از شیوع 83/8 درصدی سردرد، 53/4 درصدی شکم درد، 24/14 درصدی کمر درد، 40/4 درصدی درد اسکلتی-عضلانی و 49/4 درصدی دردهای چندگانه داشت. در این بین دختر بودن، اضطراب، استرس، وضعیت اقتصادی و تحصیلی پایین با شیوع درد مزمن در کودکان و نوجوانان ارتباط معناداری داشت.
4 Weiss و همکاران [7] 2013 هدف: تعیین ارتباط افسردگی، فاجعه­سازی و ناتوانی عملکردی در کودکان و نوجوانان دارای درد مزمن
حجم نمونه: 112 نفر
کمی آمریکا نتایج به دست آمده حاکی از ارتباط معنادار بین افسردگی، فاجعه­سازی درد و ناتوانی عملکری داشت. بیمارانی که از افسردگی و فاجعه­سازی بالایی برخوردار بودند از شدت درد، مشکلات روان­شناختی و عدم اعتماد به نفس رنج می­بردند.
5 Perquin و همکاران [9] 2001 هدف: تعیین آگاهی کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن برای استفاده از خدمات درمانی
حجم نمونه: 254 نفر
کمی هلند 5/11، 8/2 و 4 درصد از کودکان و نوجوانان در طول یک­سال اخیر به ترتیب از فیزیوتراپیست، روان­شناس و پزشک استفاده کردند. عواملی مانند عزت نفس، سلامت روانی، جنسیت، سن و شدت بیماری در میزان استفاده از خدمات درمانی نقش داشتند.
6  Tutelmanو همکاران [10] 2021 هدف: تعیین شیوع درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 24 مقاله
مروری کانادا یافته­های به دست آمده حاکی از شیوع 4 تا 12 درصدی درد مزمن در کودکان و نوجوانان داشت که در این بین، دختران، نوجوانان، افراد دارای تاب­آوری و انعطاف­پذیری شناختی پایین از درد مزمن بیشتری رنج می­بردند.
7 Goddard [15] 2011 هدف: تعیین درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه:36 مقاله
مروری انگلیس بررسی­های صورت گرفته حاکی از شیوع بالای شکم درد، دردهای اسکلتی-عضلانی و کمرد درد در کودکان و نوجوانان داشت. عواملی مانند سن، جنسیت، وضعیت اقتصادی-اجتماعی و سلامت روانی در شیوع درد مزمن نقش داشتند.
8 Groenewald و همکاران [16] 2020 هدف: تعیین تجارب نامطلوب درد مزمن در دوران کودکی و نوجوانی
حجم نمونه: 48567 نفر
کمی آمریکا 8/49 درصد از کودکان و نوجوانان از یک درد مزمن رنج می­بردند. سبک زندگی، زندگی در یک خانواده با وضعیت مالی ضعیف، سلامت روانی پایین و دختر بودن با شدت و شیوع درد ارتباط داشت.
9 Calvo-Muñoz و همکاران [17] 2013 هدف: تعیین درمان­های فیزیوتراپی کمر درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 8 مقاله
مروری پرتغال بررسی­های صورت گرفته نشان داد درمان­هایی که در کنار آن از مهارت و آموزش­های روان­شناختی نیز استفاده می­کنند دارای اثربخشی بیشتری هستند. هم­چنین، دختران در مقایسه با پسران پذیرش بهتری نسبت به درمان داشتند.
10 Forgeron و همکاران [18] 2010 هدف: تعیین عملکرد و روابط اجتماعی کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن
حجم نمونه: 33 مقاله
مروری کانادا بررسی­های صورت گرفته نشان داد کودکان و نوجوانانی که روابط اجتماعی ضعیفی داشتند و از دوستان کمی برخوردار بودند، درد مزمن و افسردگی بیشتری را تجربه می­کردند که موجب تشدید بیماری در آن­ها نیز می­شد.
11 Roth-Isigkeit و همکاران [19] 2005 هدف: تعیین عوامل تشدید کننده درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 18 مقاله
مروری آلمان نتایج به دست آمده مشخص کرد عوامل گوناگونی مانند فعالیت بدنی، نوع نشستن، سبک زندگی، زمان استفاده تلویزیون و تلفن هوشمند، سن، جنسیت، افسردگی، اضطراب و سلامت روانی در ایجاد و تشدید درد مزمن نقش دارند.
12 Simons [20] 2016 هدف: تعیین ترس از درد در کودکان و نوجوانان دارای دردهای نوروپاتیک
حجم نمونه: 344 نفر
کمی آمریکا بررسی­های صورت گرفته مشخص کرد کودکان و نوجوانانی که دارای ترس از درد بودند از افسردگی و اضطراب بالایی برخوردار بودند. هم­چنین، ترس موجب عدم مراجعه به پزشک و روان­شناسی می­شد.
13 Stahlschmidt و همکاران [21] 2020 هدف: تعیین استرس پس از ضربه و درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 297 نفر
کمی آلمان 2/18 درصد از شرکت­کنندگان دارای اختلال استرس پس از ضربه بودند. بیمارانی که تجارب ترومایی بیشتری را داشتند، از درد مزمن مختلفی رنج می­بردند و روند درمانشان نیز کیفیت لازم را نداشت.
14  Millerو همکاران [22] 2016 هدف: تعیین پیامدهای درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 139 نفر
کمی آمریکا یافته­های به دست آمده نشان داد کودکان و نوجوانانی که از فاجعه­سازی درد، ناگویی هیجانی، اضطراب، استرس درد و فقر بالایی برخوردار بودند، درد مزمن بیشتری را تجربه می­کردند.
15 Kikuchi و همکاران [23] 2019 هدف: تعیین تفاوت­های جنسیتی در شیوع کمر درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 861 نفر
کمی ژاپن بررسی­های صورت گرفته مشخص کرد دختران در مقایسه با پسران از کمر درد مزمن بیشتری رنج می­برند. عواملی مانند عدم فعالیت ورزشی، ناگویی هیجانی، پریشانی روان­شناختی، ترس و استرس در تشدید کمر درد نقش داشتند.
16 Wager و همکاران [24] 2020 هدف: تعیین عوامل روانی-اجتماعی مؤثر در نوجوانان دارای درد مزمن
حجم نمونه: 2280 نفر
کمی آلمان 30 درصد از افراد دارای درد مزمن بودند که در دختران بیشتر گزارش گردید. افسردگی، اضطراب، غیبت از مدرسه، کیفیت زندگی و خواب پایین در نوجوانان دارای درد مزمن شایع بود. حمایت اجتماعی، فعالیت بدنی، سطح تحصیلات، خانواده و سلامت روانی در روند درمان افراد نقش داشت.
17 Simons و همکاران [25] 2012 هدف: تعیین اضطراب کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن
حجم نمونه: 655
کمی آمریکا 11 درصد از کودکان و نوجوانان دارای اضطراب بالینی، 14 درصد اضطراب اجتماعی و 27 درصد دارای اضطراب جسمانی بودند. افرادی که نتوانسته بودند اضطراب خود را کنترل نمایند از میزان درد مزمن بالایی برخوردار بودند.
18 Roth-Isigkeit و همکاران [26] 2005 هدف: تعیین درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 749 نفر
کمی آلمان 83 درصد در طول 3 ماه گذشته دارای درد مزمن بودند. 8/30 درصد نیز نزدیک به یک­سال دارای درد مزمن بودند. شکم درد، درد جسمانی و کمر درد شایع­ترین دردهای مزمن بود. مشکلات خوردن، غیبت از مدرسه، فعالیت بدنی کم و افسردگی از پیامدهای درد مزمن بود.
19 Palermo و همکاران [27] 2020 هدف: تعیین اثربخشی درمان روان­شناختی آنلاین بر کودکان و نوجوانان دارای درد مزمن
حجم نمونه: 143 نفر
کمی آمریکا یافته­های به دست آمده مشخص کرد گروه آزمایش پس از دریافت درمان روان­شناختی از شدت درد و پریشانی روان­شناختی کمتری برخوردار بودند. هم­چنین، دختران نوجوان پذیرش بهتری نسبت به درمان داشتند و دوره پی­گیری، نتایج خوبی را گزارش کردند.
20 Noll و همکاران [28] 2020 هدف: تعیین عملکرد حرکتی کودکان و نوجوانان مبتلا به کمر درد مزمن
حجم نمونه: 26 مقاله
مروری برزیل نتایج به دست آمده مشخص کرد علت اصلی کمر درد مزمن کودکان و نوجوانان عدم فعالیت بدنی، نشستن طولانی مدت و کیفیت زندگی نامطلوب است. در این بین سن، جنسیت، سلامت روانی و خانواده در درد مزمن نقش داشتند.
21 Kamper و همکاران [29] 2016 هدف: تعیین دردهای اسکلتی-عضلانی در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 1582 نفر
کمی استرالیا میزان دردهای اسکلتی-عضلانی در کودکان و نوجوانان مانند سنین بزرگسالی است و در دختران بیشتر گزارش می­شود. عواملی مانند سبک زندگی، کیفیت خواب، تغذیه، فعالیت بدنی، استرس، اضطراب و سطح تحصیلات با درد ارتباط داشت.
22 Mei و همکاران [30] 2019 هدف: تعیین رابطه بین استرس و کمر درد مزمن نوجوانان در مدرسه
حجم نمونه: 10000 نفر
کمی چین کمر درد مزمن در بین نوجوانان شیوع بالایی داشت. نوجوانانی که از نظر افسردگی، اضطراب، استرس و پرخاش­گری در وضعیت بدی قرار داشتند از کمر درد مزمن شدیدتری برخوردار بودند.
23 Pascali و همکاران [31] 2018 هدف: تعیین ارزیابی ابعاد شناختی، هیجانی و رفتاری کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن
حجم نمونه: 49 نفر
کمی ایتالیا یافته­های به دست آمده نشان دادند کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن در مقایسه با افراد سالم از افسردگی، مشکلات توجه، حافظه، تمرکز و رفتاری بیشتری برخوردار بودند. هم­چنین از نظر فعالیت بدنی، ارتباط اجتماعی و شادابی افراد مبتلا به درد مزمن در وضعیت بدی قرار داشتند.
24 Leo و همکاران [32] 2011 هدف: تعیین نقش کارشناس سلامت روان در درمان کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن
حجم نمونه: 19 مقاله
مروری آمریکا نتایج پژوهش­های بررسی شده حاکی از نقش چشم­گیر سلامت روان­شناختی در پذیرش و مدیریت درد مزمن کودکان و نوجوانان داشت. در این میان اگر در کنار درمان­های توان­بخشی به سلامت روان بیماران نیز توجه شود شاهد نتایج بسیار خوبی خواهیم بود.
25 Ratnamohan و همکارش [33] 2017 هدف: تعیین دلبستگی و سلامت روانی کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن
حجم نمونه: 48 نفر
کمی استرالیا بررسی­های انجام شده حاکی از روابط نامطلوب و سبک­های دلبستگی ناایمن و اجتنابی در کودکان و نوجوانان دارای درد مزمن دارد. هم­چنین، دختران نوجوان در مقایسه با سایر افراد در خطر بیشتری قرار داشتند.
26 Perquin و همکاران [34] 2003 هدف: تعیین روند درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 987 نفر
کمی هلند 48 و 30 درصد از شرکت­کنندگان به ترتیب در یک و دو سال گذشته دارای درد مزمن خوش­خیم بودند. عواملی مانند سن، جنسیت، سطح تحصیلات، افسردگی، اضطراب و فعالیت بدنی در فرآیند بهبود درد مزمن بیماران نقش داشتند.
27 Fisher و همکاران [35] 2018 هدف: تعیین درمان­های روان­شناختی برای درمان کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن
حجم نمونه: 47 مقاله
مروری انگلیس نتایج به دست آمده مشخص کرد درمان­های روان­شناختی گسترده­ای در زمینه شکم درد، کمر درد، دردهای عضلانی، سردرد و دردهای چندگانه انجام شده است که اثربخشی بیشتر آن­ها در بلندمدت نیز پایدار بودند. درمان شناختی-رفتاری، مدیریت درد مزمن، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد از جمله درمان­های اثربخش و پرکاربرد بودند.
28 Vervoort و همکاران [36] 2014 هدف: تعیین ارزیابی شدت درد کودکان و نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن
حجم نمونه: 10650 نفر
کمی بلژیک 14 درصد از کودکان و نوجوانان در بالاترین شدت درد قرار داشتند. عملکرد ضعیف در مدرسه، اضطراب، استرس، فعالیت بدنی پایین و پرخاش­گری از پیامدهای درد شدید در کودکان و نوجوانان بود.
29 Knook و همکاران [37] 2010 هدف: تعیین اختلالات روان­پزشکی در کودکان و نوجوانان دارای درد مزمن
حجم نمونه: 134 نفر
کمی هلند 21 درصد از کودکان و نوجوانان دارای اختلالات روان­پزشکی بودند که اضطراب (18درصد) شایع­ترین اختلال روان­شناختی بود. هر چقدر شدت اختلال روانی در بیماران بیشتر بود فرد از دردهای مزمن زیادی برخوردار بود که پاسخ مناسبی نیز به درمان نشان نمی­دادند.
30 Noel و همکاران [38] 2016 هدف: تعیین اختلالات روان­شناختی و درد مزمن در نوجوانان
حجم نمونه: 14790 نفر
کمی آمریکا بررسی­های صورت گرفته نشان داد افرادی که در دوران نوجوانی درد مزمن داشتند در مقایسه با سایر افراد از اختلالات هیجانی، افسردگی و اضطرابی بیشتری برخوردار بودند. هم­چنین، دختران در مقایسه با پسران از دردهای مزمن طولانی­تری رنج می­بردند.
31 Liu و همکاران [39] 2022 هدف: تعیین درد مزمن در کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 157 نفر
کمی کانادا نتایج به دست آمده نشان داد 74، 6/76، 5/86، و 7/58 درصد از شرکت­کنندگان به ترتیب دارای بی­خوابی، خستگی، اضطراب و افسردگی بودند. هم­چنین، 80 درصد فعالیت بدنی نداشتند، 67 درصد مدرسه را ترک کردند و 10 درصد از داروهای افیونی استفاده می­کردند.
32 Macedo و همکاران [40] 2015 هدف: تعیین کیفیت زندگی و درد مزمن کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 86 دختر و 63 پسر
کمی پرتغال دختران در مقایسه با پسران کیفیت زندگی، سلامت روانی و تاب­آوری کمتری داشتند که باعث تشدید درد مزمن و اضطراب در آن­ها می­شد. افرادی که فعالیت بدنی مطلوبی داشتند و کوله پشتی آن­ها سبک­تر بود از درد مزمن و عضلانی کمتری رنج می­بردند.
33 Lau و همکاران [41] 2018 هدف: تعیین سوگیری شناختی در بین کودکان و نوجوانان دارای درد مزمن
حجم نمونه: 21 مقاله
مروری انگلیس بررسی­های صورت گرفته نشان داد کودکان و نوجوانانی که نسبت به بیماری و درد خود دارای سوءگیری شناختی هستند و به درستی نمی­توانند در زمینه درد خود تصمیم­گیری نمایند، در بزرگسالی از مشکلات روان­شناختی و درد مزمن بیشتری رنج خواهند برد.
34 Tegethoff و همکاران [44] 2015 هدف: تعیین همبودی اختلالات روان­شناختی و درد مزمن در نوجوانان
حجم نمونه: 6483 نفر
کمی سوئیس 9/25 درصد از شرکت­کنندگان دارای درد مزمن طولانی بودند. کمر درد، شکم درد و سردرد شایع­ترین دردها بودند. همه دردهای مزمن با یکی از اختلالات روان­شناختی ارتباط داشتند که در دختران بیشتر گزارش شد.
35 Tang و همکاران [45] 2018 هدف: تعیین اثربخشی درمان شناختی-رفتاری آنلاین  بر مدیریت درد مزمن کودکان و نوجوانان
حجم نمونه: 404 نفر
کمی چین نتایج به دست آمده نشان داد پس از دریافت درمان شناختی-رفتاری گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل از سلامت روانی و کیفیت زندگی مرتبط با سلامتی بهتری برخوردار بودند. هم­چنین، این درمان توانسته بود بر فعالیت بدنی و ارتباط بیمار با دیگران تأثیرات مثبت بر جای بگذارد.
36 Boerner و همکاران [46] 2016 هدف: تعیین تفاوت­های جنسیتی در درمان روان­شناختی کودکان و نوجوانان مبتلا به درد مزمن
حجم نمونه: 17 مقاله
مروری بلژیک نتایج به دست آمده از مطالعات حاکی از شیوع بیشتر افسردگی و اضطراب دختران قبل از درمان روان­شناختی داشت. اما در روند درمان دختران همکاری بهتری داشتند، نتایج خوبی را کسب کردند و درد مزمن آن­ها کاهش چشم­گیری داشت.
 
از میان 594 مقاله پیرامون ارتباط سلامت روانی با شیوع‌شناسی درد مزمن در کودکان و نوجوانان، در انتها 36 مقاله انگلیسی با جمعیت 106269 نفر بر پایه معیارهای ورود و حذف انتخاب و بازبینی شدند. هم­چنین، در این مرور سیستماتیک 14 کشور کانادا، هلند، آمریکا، استرالیا، آلمان، پرتغال، نروژ، انگلیس، برزیل، چین، ایتالیا، سوئیس، بلژیک و ژاپن حضور داشتند. از بین 51 مقاله بررسی شده، 25 مقاله کمی و 11 مقاله مروری بودند. در داخل کشوری مطالعه­ای در رابطه با ابعاد روان­شناختی درد مزمن در کودکان و نوجوانان انجام نشده بود. در مجموع، بررسی­های صورت گرفته حاکی از شیوع 4 الی 60 درصدی درد مزمن در کودکان و نوجوانان داشت. در این بین شکم درد، سر درد، کمر درد و دردهای چندگانه شیوع بالاتری داشتند. بیمارانی که دارای افسردگی، اضطراب، ترس، استرس، فاجعه­سازی درد، ناگویی هیجانی، پریشانی روان­شناختی، پرخاش‌گری، مشکلات رفتاری، اختلالات شناختی بودند از شدت درد مزمن بیشتری برخوردار بودند. در مقابل، عواملی مانند وضعیت اقتصادی-اجتماعی مطلوب، کیفیت زندگی مرتبط با سلامت، کیفیت خواب خوب، ارتباط اجتماعی، فعالیت بدنی، تاب­آوری و انعطاف­پذیری شناختی موجب کاهش درد و تسریع روند درمان بیماران مبتلا به درد مزمن گردید.
بحث
پژوهش مروری حاضر با هدف تعیین ارتباط سلامت روانی با درد مزمن در کودکان و نوجوانان انجام شد. نتایج بررسی مطالعات نشان داد حاکی از شیوع 4 الی 60 درصدی درد مزمن در کودکان و نوجوانان داشت که شکم درد، سر درد، کمر درد و دردهای چندگانه شیوع بالاتری داشتند. هم­چنین بیمارانی که دارای افسردگی، اضطراب، ترس، استرس، فاجعه‌ سازی درد، ناگویی هیجانی، پریشانی روان‌شناختی، پرخاشگری، مشکلات رفتاری و اختلالات شناختی بودند از شدت درد مزمن بیشتری برخوردار بودند. این یافته­ها در راستای پژوهش­هایKing  و همکاران [5]؛ Tutelman و همکاران [10]؛ Knook و همکاران [37]؛ Liu و همکاران [39] قرار دارد.
در تبیین این یافته­ها می­توان اذعان داشت ابتلاء به بیماری و دردهای مزمن به خصوص در سنین پایین موجب یک شوک روانی می­شود که فرد ممکن است به مدت زمان زیادی نیاز داشته باشد تا با آن درد سازگار شود [21]. اما اگر بیمار نتواند به خوبی با اختلال عملکردی خود کنار بیاید و در جهت بهبود آن تلاش کند، در بلندمدت با مشکلات روا­ن­شناختی گسترده‌ای روبه­رو خواهد شد. در این زمان است که فرد علاوه بر مشکلات جسمانی از نظر روان­شناختی در وضعیت مناسبی قرار ندارد و ممکن است شدت و نوع درد مزمن افزایش چشم­گیری داشته باشد [4]. از سویی دیگر، سنین نوجوانی و بلوغ دوره رشدی بسیار حساسی است که آینده شغلی و تحصیلی فرد را تحت شعاع خود قرار می­دهد. حال اگر کودک و نوجوان به دلیل درد مزمن از اختلالات جسمانی و روانی فرسایشی برخوردار باشد، در مقایسه با همسالان خود نمی­تواند در شرایط برابر درس بخواند، ورزش کند، ارتباطات اجتماعی مطلوبی را تجربه نماید و برای دانشگاه آماده شود [44]. بدین منظور است که پژوهش­گران تأکید دارند علاوه بر سلامت جسمانی می‌بایست به ابعاد روانی-اجتماعی دردهای مزمن در کودکان و نوجوانان توجه ویژه­ای شود [10].
با توجه به این­که درد مزمن در کودکان و نوجوانان موجب طیف گسترده­ای از اختلالات روان­شناختی، مشکلات تحصیلی، خانوادگی و جسمانی می­گردد [32]، می­بایست مداخلاتی در جهت شناسایی، پیش­گیری، کنترل و درمان بیماران آسیب­پذیر اتخاذ گردد. در این زمینه،Palermo  و همکاران به بررسی اثربخشی درمان روان­شناختی آنلاین بر کودکان و نوجوانان دارای درد مزمن پرداختند. یافته­های به دست آمده مشخص کرد گروه آزمایش پس از دریافت درمان روان­شناختی از شدت درد و پریشانی روان­شناختی کمتری برخوردار بودند. هم­چنین، دختران نوجوان پذیرش بهتری نسبت به درمان داشتند و دوره پیگیری نتایج خوبی را گزارش کردند [27]. در مطالعه­ای دیگر،Tang  و همکاران اثربخشی درمان شناختی-رفتاری آنلاین  بر مدیریت درد مزمن کودکان و نوجوانان را مورد بررسی قرار دادند. نتایج به دست آمده نشان داد پس از دریافت درمان شناختی رفتاری گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل از سلامت روانی و کیفیت زندگی مرتبط با سلامتی بهتری برخوردار بودند. هم‌چنین، این درمان توانسته بود بر فعالیت بدنی و ارتباط بیمار با دیگران تأثیرات مثبت بر جای بگذارد [45]. یافته‌های پژوهشFisher  و همکاران مشخص کرد درمان‌های روان­شناختی گسترده­ای در زمینه شکم درد، کمر درد، دردهای عضلانی، سردرد و دردهای چندگانه انجام شده است که اثربخشی بیشتر آن­ها در بلندمدت نیز پایدار بودند. درمان شناختی-رفتاری، مدیریت درد مزمن، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد از جمله درمان­های اثربخش و پرکاربرد بودند [35].
از سویی دیگر، یافته­های به دست آمده مشخص کرد عواملی مانند وضعیت اقتصادی-اجتماعی مطلوب، کیفیت زندگی مرتبط با سلامت، کیفیت خواب خوب، ارتباط اجتماعی، فعالیت بدنی، تاب­آوری و انعطاف­پذیری شناختی موجب کاهش درد و تسریع روند درمان بیماران مبتلا به درد مزمن گردید. این یافته­ها همسو با مطالعاتGoddard  [15]؛ Noll و همکاران [28]؛ Kamper و همکاران [29]؛ Pascali و همکاران [31] و Perquin و همکاران [34] است.
با توجه به تغییرات سبک زندگی و گسترش شبکه­های اجتماعی بسیاری از کودکان و نوجوانان در سطوح مختلفی از درد برخوردارند، اما داشتن برخی ویژگی­ها و فعالیت­ها است که می­تواند از تشدید این درد جلوگیری نماید [36]. در این شرایط نیز اهمیت سلامت روانی در کاهش درد کودکان و نوجوانان به خوبی نمایان است. در واقع اگر بیمار برای سلامت روانی و جسمانی خود اهمیت قائل شود و مدت زمانی را در طول هفته به فعالیت بدنی، ارتباطات اجتماعی مفید، خودشناسی و تقویت تاب­آوری خود اختصاص دهد در مدت زمانی کوتاه قادر است در شرایط بحرانی و حساس بهترین عملکرد را از خود نشان دهد [29]. البته برخی موارد مانند جنسیت، وضعیت مالی، طبقه اجتماعی و فرهنگ خانواده در کنترل افراد قرار ندارد، اما کودک و نوجوان می‌تواند با رشد سایر توانایی­ها بر کاستی­های خود غلبه کند [24]. در این راستا، Roth-Isigkeit و همکاران در پژوهشی عوامل تشدید کننده درد مزمن را در کودکان و نوجوانان مورد بررسی قرار دادند. نتایج به دست آمده مشخص کرد عوامل گوناگونی مانند فعالیت بدنی، نوع نشستن، سبک زندگی، زمان استفاده تلویزیون و تلفن هوشمند، سن، جنسیت، افسردگی، اضطراب و سلامت روانی در ایجاد و تشدید درد مزمن بیماران نقش دارند [19]. در مطالعه­ای دیگر، Wager و همکاران به بررسی عوامل روانی-اجتماعی مؤثر در نوجوانان دارای درد مزمن پرداختند. یافته­های به دست آمده نشان داد 30 درصد از افراد دارای درد مزمن بودند که در دختران بیشتر گزارش گردید. افسردگی، اضطراب، غیبت از مدرسه، کیفیت زندگی و خواب پایین در نوجوانان دارای درد مزمن شایع بود. حمایت اجتماعی، فعالیت بدنی، سطح تحصیلات، خانواده و سلامت روانی در روند درمان افراد نقش داشت [24].
نتایج پژوهش Macedo و همکاران مشخص کرد دختران در مقایسه با پسران کیفیت زندگی، سلامت روانی و تاب‌آوری کمتری داشتند که باعث تشدید درد مزمن و اضطراب درآن­ها می­شد. افرادی که فعالیت بدنی مطلوبی داشتند و کوله پشتی آن­ها سبک­تر بود از درد مزمن و عضلانی کمتری رنج می­بردند [40]. در بسیاری از موارد، درد مزمن باعث اختلال در کارکردهای روزانه فرد و کاهش کیفیت زندگی او می‌شود. این موضوع می‌تواند باعث افزایش استرس و اضطراب شود و در نتیجه باعث افزایش خطر ابتلاء به افسردگی و اضطراب شود. هم­چنین، درد مزمن ممکن است باعث ایجاد احساس بی‌اعتمادی و ناامیدی در فرد شود که این مسئله نیز می‌تواند تأثیر منفی بر روی سلامت روانی او داشته باشد. از طرف دیگر، مشکلات روانی مانند افسردگی و اضطراب می‌توانند باعث افزایش حساسیت به درد در فرد شوند و در نتیجه باعث افزایش شدت درد می‌شوند. این دو مشکل می‌توانند به یکدیگر مرتبط باشند و با هم تعامل داشته باشند. از این رو، برای درمان درد مزمن، علاوه بر روش‌های پزشکی، روی بهبود سلامت روانی فرد نیز تمرکز باید داشته شود. درمان درد مزمن به همراه درمان مشکلات روانی مرتبط با آن، می‌تواند بهبود قابل توجهی در کیفیت زندگی فرد و کاهش شدت درد ایجاد کند. به عنوان مثال، تمرینات ذهنی، روش‌های تنفسی، مدیتیشن و تکنیک‌های ارتباط بدن و ذهن می‌توانند بهبود یافته‌ای را در سلامت روانی و کاهش درد موجب شوند. هم‌چنین، مشاوره روان‌شناختی و روان‌درمانی نیز می‌توانند به فرد کمک کنند تا با مشکلات روانی خود مقابله کند و سپس از آن، درمان درد مزمن را بهبود بخشد. در نتیجه، ترکیبی از رویکردهای پزشکی و روان‌شناسی می‌تواند بهبود قابل توجهی در کیفیت زندگی فرد مبتلا به درد مزمن ایجاد کند.
از جمله محدودیت­های مطالعه مروری حاضر می­توان به در دسترس نبودن متن کامل برخی مقالات که منجر به عدم ورود این مقالات به روند بررسی شد، اشاره کرد. هم­چنین، به علت فیلتر بودن برخی پایگاه­های علمی پژوهش­گران نتوانستند به آن­ها دسترسی داشته باشند. علاوه بر این، برخی مطالعات انجام شده جنبه توصیفی داشتند و می‌بایست در تعمیم دادن نتایج آن­ها احتیاط کرد.
نتیجه‌گیری
در مجموع یافته­های به دست آمده حاکی شیوع روز افزون انواع دردهای مزمن در کودکان و نوجوانان جهان دارد. در این بین عوامل روانی، اجتماعی، خانوادگی، اقتصادی و فردی بسیار زیادی دخیل است که نیاز به واکاوی و بررسی بیشتری دارد. از آن­جایی که سنین کودکی و نوجوانی دوره رشدی حساسی است می­توان انتظار داشت اگر فرد به دلایل گوناگون دچار اختلالات جسمانی-روانی گردد تا سال­های زیادی تحت تأثیر بیماری خود قرار گیرد. از سویی دیگر، با توجه به تغییرات سبک زندگی، کاهش فعالیت بدنی و افزایش اختلالات روان‌شناختی در سنین پایین، لازم است تدابیری در جهت شناسایی و کنترل دردهای مزمن در کودکان و نوجوانان اتخاذ گردد. هم­چنین، مراکز روان­شناسی و مشاوره مدارس می‌بایست آموزش­هایی در جهت افزایش کیفیت زندگی مرتبط با سلامتی و تاب­آوری کودکان و نوجوانان ارائه دهند.
تشکر و قدردانی
این مقاله برگرفته از رساله دکتری روان­شناسی سلامت نویسنده اول در دانشگاه تربیت مدرس تهران است. به این منظور نویسندگان برخود لازم می­دانند از تمامی پژوهش­گرانی که مقالات ارزشمند آن­ها در این مطالعه مروری مورد بررسی قرار گرفت، تقدیر و تشکر نمایند.
 
References
 
[1] Cohen SP, Vase L, Hooten WM. Chronic pain: an update on burden, best practices, and new advances. The Lancet 2021; 397(10289): 2082-97.
[2] Perrot S, Cohen M, Barke A, Korwisi B, Rief W, Treede RD. The IASP classification of chronic pain for ICD-11: chronic secondary musculoskeletal pain. Pain 2019; 160(1): 77-82.
[3] Haraldstad K, Christophersen KA, Helseth S. Health-related quality of life and pain in children and adolescents: a school survey. BMC Pediatr 2017; 17(1): 1-8.
[4] Perquin CW, Hazebroek-Kampschreur AA, Hunfeld JA, Bohnen AM, van Suijlekom-Smit LW, Passchier J, et al. Pain in children and adolescents: a common experience. Pain 2000; 87(1): 51-8.
[5] King S, Chambers CT, Huguet A, MacNevin RC, McGrath PJ, Parker L, MacDonald AJ. The epidemiology of chronic pain in children and adolescents revisited: a systematic review. Pain 2011; 152(12): 2729-38.
[6] Bagheri Sheykhangafshe F, Tajbakhsh K, Savabi Niri V, Nakhostin Asef Z, Fathi-Ashtiani A. The Efficacy of Cognitive-behavioral Therapy on Psychological Distress and Coping Strategies of Employees with Chronic Low Back Pain. Iranian J Health Sci 2023; 11(2): 99-108.
[7] Weiss KE, Hahn A, Wallace DP, Biggs B, Bruce BK, Harrison TE. Acceptance of pain: Associations with depression, catastrophizing, and functional disability among children and adolescents in an interdisciplinary chronic pain rehabilitation program. J Pediatr Psycho 2013; 38(7): 756-65.
[8] Salberg S, Sgro M, Brady RD, Noel M, Mychasiuk R. The development of adolescent chronic pain following traumatic brain injury and surgery: the role of diet and early life stress. Dev Neurosci 2020; 42(1): 2-11.
[9] Perquin CW, Hunfeld JA, Hazebroek-Kampschreur AA, van Suijlekom-Smit LW, Passchier J, Koes BW, et al. Insights in the use of health care services in chronic benign pain in childhood and adolescence. Pain 2001; 94(2): 205-13.
[10] Tutelman PR, Langley CL, Chambers CT, Parker JA, Finley GA, Chapman D, et al. Epidemiology of chronic pain in children and adolescents: a protocol for a systematic review update. BMJ open 2021; 11(2): 043675.
[11] Kazemi S. The Prevalence and Risk Factors of Low Back Pain in Children and Adolescents in Iran: A Systematic Review. IJMPP 2020; 5(1): 301-9.
[12] Dianat I, Alipour A, Jafarabadi MA. Prevalence and risk factors of low back pain among school-age children in Iran. Health Promot Perspect 2017; 7(4): 223.
[13] Rezapur-Shahkolai F, Gheysvandi E, Tapak L, Dianat I, Karimi-Shahanjarini A, Heidarimoghadam R. Risk factors for low back pain among elementary school students in western Iran using penalized logistic regression. Epidemiol Health 2020; 42(1): 39.
[14] Friedrichsdorf SJ, Giordano J, Desai Dakoji K, Warmuth A, Daughtry C, Schulz CA. Chronic pain in children and adolescents: diagnosis and treatment of primary pain disorders in head, abdomen, muscles, and joints. Children 2016; 3(4): 42.
[15] Goddard JM. Chronic pain in children and young people. Curr Opin Support Palliat Care 2011; 5(2): 158-63.
[16] Groenewald CB, Murray CB, Palermo TM. Adverse childhood experiences and chronic pain among children and adolescents in the United States. Pain Reports 2020; 5(5): 18-26.
[17] Calvo-Muñoz I, Gómez-Conesa A, Sánchez-Meca J. Physical therapy treatments for low back pain in children and adolescents: a meta-analysis. BMC Musculoskelet Disord 2013; 14(1): 1-10.
[18] Forgeron PA, King S, Stinson JN, McGrath PJ, MacDonald AJ, Chambers CT. Social functioning and peer relationships in children and adolescents with chronic pain: A systematic review. Pain Res Manag 2010; 15(1): 27-41.
[19] Roth-Isigkeit A, Schwarzenberger J, Baumeier W, Meier T, Lindig M, Schmucker P. Risk factors for back pain in children and adolescents. Schmerz 2005; 19(6): 535-43.
[20] Simons LE. Fear of pain in children and adolescents with neuropathic pain and CRPS. Pain 2016; 157(1): 90.
[21] Stahlschmidt L, Rosenkranz F, Dobe M, Wager J. Posttraumatic stress disorder in children and adolescents with chronic pain. Health Psychol 2020; 39(5): 463.
[22] Miller MM, Scott EL, Trost Z, Hirsh AT. Perceived injustice is associated with pain and functional outcomes in children and adolescents with chronic pain: A preliminary examination. J Pain 2016; 17(11): 1217-26.
[23] Kikuchi R, Hirano T, Watanabe K, Sano A, Sato T, Ito T, et al. Gender differences in the prevalence of low back pain associated with sports activities in children and adolescents: a six-year annual survey of a birth cohort in Niigata City, Japan. BMC Musculoskelet Disord 2019; 20(1): 1-6.
[24] Wager J, Brown D, Kupitz A, Rosenthal N, Zernikow B. Prevalence and associated psychosocial and health factors of chronic pain in adolescents: Differences by sex and age. Eur J Pain 2020; 24(4): 761-72.
[25] Simons LE, Sieberg CB, Claar RL. Anxiety and functional disability in a large sample of children and adolescents with chronic pain. Pain Res Manag 2012; 17(2): 93-7.
[26] Roth-Isigkeit A, Thyen U, Stoven H, Schwarzenberger J, Schmucker P. Pain among children and adolescents: restrictions in daily living and triggering factors. Pediatr 2005; 115(2): 152-62.
[27] Palermo TM, de la Vega R, Murray C, Law E, Zhou C. A digital health psychological intervention (WebMAP Mobile) for children and adolescents with chronic pain: results of a hybrid effectiveness-implementation stepped-wedge cluster randomized trial. Pain 2020; 161(12): 2763.
[28] Noll M, Wedderkopp N, Mendonça CR, Kjaer P. Motor performance and back pain in children and adolescents: A systematic review and meta-analysis protocol. Syst Rev 2020; 9(1): 1-6.
[29] Kamper SJ, Henschke N, Hestbaek L, Dunn KM, Williams CM. Musculoskeletal pain in children and adolescents. Braz J Phys Ther 2016; 20: 275-84.
[30] Mei Q, Li C, Yin Y, Wang Q, Wang Q, Deng G. The relationship between the psychological stress of adolescents in school and the prevalence of chronic low back pain: a cross-sectional study in China. J Child Psychol Psychiatry 2019; 13(1): 1-10.
[31] Pascali M, Matera E, Craig F, Torre FL, Giordano P, Margari F, et al. Cognitive, emotional, and behavioral profile in children and adolescents with chronic pain associated with rheumatic diseases: A case-control study. Clin Child Psychol Psychiatry 2019; 24(3): 433-45.
[32] Leo RJ, Srinivasan SP, Parekh S. The role of the mental health practitioner in the assessment and treatment of child and adolescent chronic pain. Child Adolesc mental health 2011; 16(1): 2-8.
[33] Ratnamohan L, Kozlowska K. When things get complicated: At-risk attachment in children and adolescents with chronic pain. Clin Child Psychol Psychiatry 2017; 22(4): 588-602.
[34] Perquin CW, Hunfeld JA, Hazebroek-Kampschreur AA, van Suijlekom-Smit LW, Passchier J, Koes BW, et al. The natural course of chronic benign pain in childhood and adolescence: a two-year population-based follow-up study. Eur J Pain 2003; 7(6): 551-9.
[35] Fisher E, Law E, Dudeney J, Palermo TM, Stewart G, Eccleston C. Psychological therapies for the management of chronic and recurrent pain in children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev 2018; 2018(9): 1-11.
[36] Vervoort T, Logan DE, Goubert L, De Clercq B, Hublet A. Severity of pediatric pain in relation to school-related functioning and teacher support: an epidemiological study among school-aged children and adolescents. PAIN® 2014; 155(6): 1118-27.
[37] Knook LM, Konijnenberg AY, van der Hoeven J, Kimpen JL, Buitelaar JK, van Engeland H, et al. Psychiatric disorders in children and adolescents presenting with unexplained chronic pain: what is the prevalence and clinical relevancy?. Eur Child Adolesc Psychiatry 2011; 20(1): 39-48.
[38] Noel M, Groenewald CB, Beals-Erickson SE, Gebert JT, Palermo TM. Chronic pain in adolescence and internalizing mental health disorders: a nationally representative study. Pain 2016; 157(6): 1333.
[39] Liu A, Anang P, Harling D, Wittmeier K, Gerhold K. Chronic pain in children and adolescents in Manitoba: A retrospective chart review to inform the development of a provincial service for pediatric chronic pain. Canadian J Pain 2022; 6(1): 124-34.
[40] Macedo RB, Coelho-e-Silva MJ, Sousa NF, Valente-dos-Santos J, Machado-Rodrigues AM, Cumming SP, et al. Quality of life, school backpack weight, and nonspecific low back pain in children and adolescents. J de pediatria 2015; 91: 263-9.
[41] Lau JY, Heathcote LC, Beale S, Gray S, Jacobs K, Wilkinson N, et al. Cognitive biases in children and adolescents with chronic pain: A review of findings and a call for developmental research. J Pain 2018; 19(6): 589-98.
[42] Page MJ, Moher D, McKenzie JE. Introduction to PRISMA 2020 and implications for research synthesis methodologists. Res Synth Methods 2022; 13(2): 156-63.
[43] Gifford W, Davies B, Edwards N, Griffin P, Lybanon V. Managerial leadership for nurses' use of research evidence: an integrative review of the literature. Worldviews Evid Based Nurs 2007; 4(3): 126-45.
[44] Tegethoff M, Belardi A, Stalujanis E, Meinlschmidt G. Comorbidity of mental disorders and chronic pain: chronology of onset in adolescents of a nationally representative cohort. J Pain 2015; 16(10): 1054-64.
[45] Tang WX, Zhang LF, Ai YQ, Li ZS. Efficacy of Internet-delivered cognitive-behavioral therapy for the management of chronic pain in children and adolescents: A systematic review and meta-analysis. Medicine 2018; 97(36): 12061.
[46] Boerner KE, Eccleston C, Chambers CT, Keogh E. Sex differences in the efficacy of psychological therapies for the management of chronic and recurrent pain in children and adolescents: a systematic review and meta-analysis. Pain 2017; 158(4): 569-82. 
  


Examining the Relationship between Mental Health and Chronic Pain in Children and Adolescents: A Systematic Review Study

Farzin Bagheri Sheykhangafshe[5], Hojatollah Farahani[6], Mohsen Dehghani[7], Ali Fathi-Ashtiani[8]


Received: 23/05/23       Sent for Revision: 25/06/23       Received Revised Manuscript: 03/07/23   Accepted: 04/07/23

Background and Objectives: Long-term pain experience and pain-related time beliefs are key factors for understanding pain experience and patients' psychological distress. The present study was conducted to determine the relationship between mental health and chronic pain in children and adolescents.
Materials and Methods: In this review research, using the English keywords chronic pain, chronic back pain, chronic headache, abdominal pain, neck pain, multiple pain, musculoskeletal pain, children, adolescents, and mental health, databases such as Google Scholar, PubMed, ISI, Scopus, EMBASE, and PsycINFO were searched in the period 2000 (from January) to 2022 (until November).
Results: The studies conducted showed that the prevalence of chronic pain was 4%-60% in children and adolescents, and abdominal pain, headache, back pain, and multiple pains were more common. Patients with depression, anxiety, fear, stress, pain catastrophizing, emotional ataxia, psychological distress, aggression, behavioral problems, and cognitive disorders had more severe chronic pain. On the other hand, factors such as favorable socio-economic status, quality of life related to health, good sleep quality, social communication, physical activity, resilience, and cognitive flexibility reduced pain and accelerated the treatment process of patients with chronic pain.
Conclusion: The obtained results indicated a significant association between mental health and chronic pain in children and adolescents. In this context, psychology and counseling centers of schools should provide training to increase the quality of life-related to the health and resilience of children and adolescents.
Key words: Mental health, Chronic pain, Children, Adolescents, Systematic review study

Funding: This study did not have any funds.
Conflict of interest: None declared.
Ethical approval: The Ethics Committee of Tarbiat Modares University approved the study (IR.MODARES.REC.1401.197).

How to cite this article: Bagheri Sheykhangafshe Farzin, Farahani Hojatollah, Dehghani Mohsen, Fathi-Ashtiani Ali. Examining the Relationship Between Mental Health and Chronic Pain in Children and Adolescents: A Systematic Review Study. J Rafsanjan Univ Med Sci 2023; 22 (6): 617-36. [Farsi]
 
[1]- دانشجوی دکتری تخصصی روان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
[2]- (نویسنده مسئول) استادیار گروه روان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
تلفن: 82885048-021، دورنگار: 82885048-021، پست الکترونیکی:  h.farahani@modares.ac.ir
[3]- دانشیار گروه روان‌شناسی بالینی، دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
[4]- استاد گروه روان‌شناسی بالینی، مرکز تحقیقات علوم رفتاری، دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج)، تهران، ایران
[5]- PhD Candidate in Psychology, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
[6]- Assistant Prof., Dept. of Psychology, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
ORCID: 0000-0002-9799-7008
(Corresponding Author) Tel: (021) 82885048, Fax: (021) 82885048, E-mail: h.farahani@modares.ac.ir
[7]- Associate Prof., Dept. of Clinical Psychology, Faculty of Education and Psychology, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
[8]- Prof., Dept. of Clinical Psychology, Behavioral Sciences Research Center, Baqiyatallah University of Medical Sciences, Tehran, Iran
نوع مطالعه: مقاله مروري | موضوع مقاله: روانپزشكي
دریافت: 1402/2/25 | پذیرش: 1402/4/13 | انتشار: 1402/7/26

فهرست منابع
1. Cohen SP, Vase L, Hooten WM. Chronic pain: an update on burden, best practices, and new advances. The Lancet 2021; 397(10289): 2082-97.
2. Perrot S, Cohen M, Barke A, Korwisi B, Rief W, Treede RD. The IASP classification of chronic pain for ICD-11: chronic secondary musculoskeletal pain. Pain 2019; 160(1): 77-82.
3. Haraldstad K, Christophersen KA, Helseth S. Health-related quality of life and pain in children and adolescents: a school survey. BMC Pediatr 2017; 17(1): 1-8.
4. Perquin CW, Hazebroek-Kampschreur AA, Hunfeld JA, Bohnen AM, van Suijlekom-Smit LW, Passchier J, et al. Pain in children and adolescents: a common experience. Pain 2000; 87(1): 51-8.
5. King S, Chambers CT, Huguet A, MacNevin RC, McGrath PJ, Parker L, MacDonald AJ. The epidemiology of chronic pain in children and adolescents revisited: a systematic review. Pain 2011; 152(12): 2729-38.
6. Bagheri Sheykhangafshe F, Tajbakhsh K, Savabi Niri V, Nakhostin Asef Z, Fathi-Ashtiani A. The Efficacy of Cognitive-behavioral Therapy on Psychological Distress and Coping Strategies of Employees with Chronic Low Back Pain. Iranian J Health Sci 2023; 11(2): 99-108.
7. Weiss KE, Hahn A, Wallace DP, Biggs B, Bruce BK, Harrison TE. Acceptance of pain: Associations with depression, catastrophizing, and functional disability among children and adolescents in an interdisciplinary chronic pain rehabilitation program. J Pediatr Psycho 2013; 38(7): 756-65.
8. Salberg S, Sgro M, Brady RD, Noel M, Mychasiuk R. The development of adolescent chronic pain following traumatic brain injury and surgery: the role of diet and early life stress. Dev Neurosci 2020; 42(1): 2-11.
9. Perquin CW, Hunfeld JA, Hazebroek-Kampschreur AA, van Suijlekom-Smit LW, Passchier J, Koes BW, et al. Insights in the use of health care services in chronic benign pain in childhood and adolescence. Pain 2001; 94(2): 205-13.
10. Tutelman PR, Langley CL, Chambers CT, Parker JA, Finley GA, Chapman D, et al. Epidemiology of chronic pain in children and adolescents: a protocol for a systematic review update. BMJ open 2021; 11(2): 043675.
11. Kazemi S. The Prevalence and Risk Factors of Low Back Pain in Children and Adolescents in Iran: A Systematic Review. IJMPP 2020; 5(1): 301-9.
12. Dianat I, Alipour A, Jafarabadi MA. Prevalence and risk factors of low back pain among school-age children in Iran. Health Promot Perspect 2017; 7(4): 223.
13. Rezapur-Shahkolai F, Gheysvandi E, Tapak L, Dianat I, Karimi-Shahanjarini A, Heidarimoghadam R. Risk factors for low back pain among elementary school students in western Iran using penalized logistic regression. Epidemiol Health 2020; 42(1): 39.
14. Friedrichsdorf SJ, Giordano J, Desai Dakoji K, Warmuth A, Daughtry C, Schulz CA. Chronic pain in children and adolescents: diagnosis and treatment of primary pain disorders in head, abdomen, muscles, and joints. Children 2016; 3(4): 42.
15. Goddard JM. Chronic pain in children and young people. Curr Opin Support Palliat Care 2011; 5(2): 158-63.
16. Groenewald CB, Murray CB, Palermo TM. Adverse childhood experiences and chronic pain among children and adolescents in the United States. Pain Reports 2020; 5(5): 18-26.
17. Calvo-Muñoz I, Gómez-Conesa A, Sánchez-Meca J. Physical therapy treatments for low back pain in children and adolescents: a meta-analysis. BMC Musculoskelet Disord 2013; 14(1): 1-10.
18. Forgeron PA, King S, Stinson JN, McGrath PJ, MacDonald AJ, Chambers CT. Social functioning and peer relationships in children and adolescents with chronic pain: A systematic review. Pain Res Manag 2010; 15(1): 27-41.
19. Roth-Isigkeit A, Schwarzenberger J, Baumeier W, Meier T, Lindig M, Schmucker P. Risk factors for back pain in children and adolescents. Schmerz 2005; 19(6): 535-43.
20. Simons LE. Fear of pain in children and adolescents with neuropathic pain and CRPS. Pain 2016; 157(1): 90.
21. Stahlschmidt L, Rosenkranz F, Dobe M, Wager J. Posttraumatic stress disorder in children and adolescents with chronic pain. Health Psychol 2020; 39(5): 463.
22. Miller MM, Scott EL, Trost Z, Hirsh AT. Perceived injustice is associated with pain and functional outcomes in children and adolescents with chronic pain: A preliminary examination. J Pain 2016; 17(11): 1217-26.
23. Kikuchi R, Hirano T, Watanabe K, Sano A, Sato T, Ito T, et al. Gender differences in the prevalence of low back pain associated with sports activities in children and adolescents: a six-year annual survey of a birth cohort in Niigata City, Japan. BMC Musculoskelet Disord 2019; 20(1): 1-6.
24. Wager J, Brown D, Kupitz A, Rosenthal N, Zernikow B. Prevalence and associated psychosocial and health factors of chronic pain in adolescents: Differences by sex and age. Eur J Pain 2020; 24(4): 761-72.
25. Simons LE, Sieberg CB, Claar RL. Anxiety and functional disability in a large sample of children and adolescents with chronic pain. Pain Res Manag 2012; 17(2): 93-7.
26. Roth-Isigkeit A, Thyen U, Stoven H, Schwarzenberger J, Schmucker P. Pain among children and adolescents: restrictions in daily living and triggering factors. Pediatr 2005; 115(2): 152-62.
27. Palermo TM, de la Vega R, Murray C, Law E, Zhou C. A digital health psychological intervention (WebMAP Mobile) for children and adolescents with chronic pain: results of a hybrid effectiveness-implementation stepped-wedge cluster randomized trial. Pain 2020; 161(12): 2763.
28. Noll M, Wedderkopp N, Mendonça CR, Kjaer P. Motor performance and back pain in children and adolescents: A systematic review and meta-analysis protocol. Syst Rev 2020; 9(1): 1-6.
29. Kamper SJ, Henschke N, Hestbaek L, Dunn KM, Williams CM. Musculoskeletal pain in children and adolescents. Braz J Phys Ther 2016; 20: 275-84.
30. Mei Q, Li C, Yin Y, Wang Q, Wang Q, Deng G. The relationship between the psychological stress of adolescents in school and the prevalence of chronic low back pain: a cross-sectional study in China. J Child Psychol Psychiatry 2019; 13(1): 1-10.
31. Pascali M, Matera E, Craig F, Torre FL, Giordano P, Margari F, et al. Cognitive, emotional, and behavioral profile in children and adolescents with chronic pain associated with rheumatic diseases: A case-control study. Clin Child Psychol Psychiatry 2019; 24(3): 433-45.
32. Leo RJ, Srinivasan SP, Parekh S. The role of the mental health practitioner in the assessment and treatment of child and adolescent chronic pain. Child Adolesc mental health 2011; 16(1): 2-8.
33. Ratnamohan L, Kozlowska K. When things get complicated: At-risk attachment in children and adolescents with chronic pain. Clin Child Psychol Psychiatry 2017; 22(4): 588-602.
34. Perquin CW, Hunfeld JA, Hazebroek-Kampschreur AA, van Suijlekom-Smit LW, Passchier J, Koes BW, et al. The natural course of chronic benign pain in childhood and adolescence: a two-year population-based follow-up study. Eur J Pain 2003; 7(6): 551-9.
35. Fisher E, Law E, Dudeney J, Palermo TM, Stewart G, Eccleston C. Psychological therapies for the management of chronic and recurrent pain in children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev 2018; 2018(9): 1-11.
36. Vervoort T, Logan DE, Goubert L, De Clercq B, Hublet A. Severity of pediatric pain in relation to school-related functioning and teacher support: an epidemiological study among school-aged children and adolescents. PAIN® 2014; 155(6): 1118-27.
37. Knook LM, Konijnenberg AY, van der Hoeven J, Kimpen JL, Buitelaar JK, van Engeland H, et al. Psychiatric disorders in children and adolescents presenting with unexplained chronic pain: what is the prevalence and clinical relevancy?. Eur Child Adolesc Psychiatry 2011; 20(1): 39-48.
38. Noel M, Groenewald CB, Beals-Erickson SE, Gebert JT, Palermo TM. Chronic pain in adolescence and internalizing mental health disorders: a nationally representative study. Pain 2016; 157(6): 1333.
39. Liu A, Anang P, Harling D, Wittmeier K, Gerhold K. Chronic pain in children and adolescents in Manitoba: A retrospective chart review to inform the development of a provincial service for pediatric chronic pain. Canadian J Pain 2022; 6(1): 124-34.
40. Macedo RB, Coelho-e-Silva MJ, Sousa NF, Valente-dos-Santos J, Machado-Rodrigues AM, Cumming SP, et al. Quality of life, school backpack weight, and nonspecific low back pain in children and adolescents. J de pediatria 2015; 91: 263-9.
41. Lau JY, Heathcote LC, Beale S, Gray S, Jacobs K, Wilkinson N, et al. Cognitive biases in children and adolescents with chronic pain: A review of findings and a call for developmental research. J Pain 2018; 19(6): 589-98.
42. Page MJ, Moher D, McKenzie JE. Introduction to PRISMA 2020 and implications for research synthesis methodologists. Res Synth Methods 2022; 13(2): 156-63.
43. Gifford W, Davies B, Edwards N, Griffin P, Lybanon V. Managerial leadership for nurses' use of research evidence: an integrative review of the literature. Worldviews Evid Based Nurs 2007; 4(3): 126-45.
44. Tegethoff M, Belardi A, Stalujanis E, Meinlschmidt G. Comorbidity of mental disorders and chronic pain: chronology of onset in adolescents of a nationally representative cohort. J Pain 2015; 16(10): 1054-64.
45. Tang WX, Zhang LF, Ai YQ, Li ZS. Efficacy of Internet-delivered cognitive-behavioral therapy for the management of chronic pain in children and adolescents: A systematic review and meta-analysis. Medicine 2018; 97(36): 12061.
46. Boerner KE, Eccleston C, Chambers CT, Keogh E. Sex differences in the efficacy of psychological therapies for the management of chronic and recurrent pain in children and adolescents: a systematic review and meta-analysis. Pain 2017; 158(4): 569-82.
47. ‌
48.  

ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA

ارسال پیام به نویسنده مسئول


بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق

© 2025 CC BY-NC 4.0 | Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences

Designed & Developed by : Yektaweb