گزارش کوتاه
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 19، مرداد 1399، 548-539
ویژگی یابی و بررسی اثرات ضد میکروبی نانوذرات اکسید روی/نقره سنتز شده با عصاره دانه گیاه خار مریم (Silybum marianum): یک گزارش کوتاه
ابوالفضل بایرامی[1]، فرید محمدی اروانق[2]، صابر زهری[3]، مهدی بایرامی[4]
دریافت مقاله: 6/11/98 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 24/12/98 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 19/3/99 پذیرش مقاله: 20/3/99
چکیده
زمینه و هدف: استفاده از فناوری نانو در زمینه های مختلف به ویژه در زمینه بهداشتی و دارویی به سرعت در حال گسترش می باشد. هدف از این مطالعه تولید نانوذرات اکسید روی/نقره زیستی با استفاده از عصاره دانه خارمریم و تعیین اثرات ضد میکروبی آنها میباشد.
مواد و روشها: در این پژوهش آزمایشگاهی نانوذرات زیستی با استفاده از عصاره آبی دانه خار مریم و نانوذرات اکسید روی به روش شیمیایی سنتز شدند، پس از بررسی ساختار، اثرات ضد باکتریایی این نانومواد در غلظت های8/0، 4/0، 2/0، 1/0 ، 05/0 و صفر (شاهد) میلیگرم بر میلیلیتر بر باکتری های Escherichia coli و Staphylococcus aureus مطالعه گردید.
یافتهها: اندازه نانوذرات اکسیدروی/نقره سنتز شده به روش زیستی، 5/17 نانومتر تعیین شد که نسبت به نانوذرات شیمیایی (22 نانومتر) کوچکتر بودند که این اندازه کوچک در کاربرد زیستی آن می تواند تأثیرگذار باشد. همچنین حضور ترکیبات آلی گیاهی در ساختارنانوذرات زیستی تأیید شدند. هر دو نوع نانوذره اثرات ضد باکتریایی وابسته به دوز داشتند. با اینکه حساسیت باکتری ها نسبت به نانوذرات زیستی بیشتر بود ولی این اختلاف از نظر آماری فقط در غلظت 8/0 میلی گرم/میلی لیتر معنیدار بود (05/0p<).
نتیجهگیری: نتایج این مطالعه نشان داد که نانوذرات زیستی تأثیر بیشتری در کنترل رشد باکتریها دارند و این میتواند به علت سایز کوچکتر و وجود ترکیبات فعال گیاهی باشد.
واژههای کلیدی: خار مریم، ضد باکتریایی، سنتز سبز، نانوذرات اکسید روی-نقره
مقدمه
شو نانوفناوری دانشی کاربردی و نوعی فناوری است که زمینههای متفاوتی را شامل میشود. زمینه اصلی نانوفناوری تولید مواد یا ابزارهایی در ابعاد کمتر از صد نانومتر است ]1[. کاربردهای جدید نانو ذرات و نانو مواد وابسته به خواص بهبود یافته و جدید آنها میباشد که مربوط به اندازه، مورفولوژی و نحوه توزیع آنها میگردد]2[.
بیماریهای عفونی یکی از چالشهای اصلی در زمینه پزشکی میباشد به طوریکه در سالهای اخیر بیش از 300 نوع از این بیماریهای عفونی مشکل ساز شدهاند. مقاومت باکتریها در برابر داروهای موجود در بیشتر نقاط جهان زنگ خطری را در این زمینه به صدا درآورده است و یکی از علل مرگ و میر در جمعیت انسانی میباشد. با توجه به این نانوذرات فلزی توجه بسیاری از پژوهشگران و محققین را جلب کرده است ]3[.
در حال حاضر روشهای مختلف فیزیکی و شیمیایی برای ساخت نانو ذرات کاربرد دارد. اخیراً محققین پی بردند که موجودات زنده و مواد زیستی میتوانند پیشسازهای فلزی را احیاء کنند. گسترش و کاربردی بودن این روش در استفاده از احیاء کنندههای طبیعی، تثبیت مواد نهایی بدون استفاده از عوامل سمی، عدم بهکارگیری مواد شیمیایی گران قیمت و عدم مصرف انرژی بالا، میباشد ]4[. ترکیبات گیاهی هم به عنوان عوامل کاهنده و هم کنترل کننده رشد نانوذرات در سنتز نانوذرات، استفاده میشوند ]5[. انواع مختلفی از نانوذرات اکسید فلزی و فلزی برای تهیه نانوذرات زیستی برای اهداف پزشکی و دارویی استفاده شده است که از پرکاربردترین آنها میتوان به اکسید روی و نقره اشاره نمود ]6[.
گیاه خار مریم از تیره کاسنی با نام علمی Silybum marianum دارای ترکیبات مختلفی از جمله سیلیبین، سیلیدیانین، سیلیکریستین، آپی ژنین، دی هیدروسیلیبین، دی اکسی سیلیکریستین، دی اکسی سیلیدیانین است. عصاره دانه خشک گیاه دارای 1 الی 4 درصد سیلیمارین است که شامل فلاونوییدهای مختلفی است. سیلیبینمؤثرترین ماده موجود در سیلیمارین است که به عنوان آنتی اکسیدان و محافظ کبدی شناخته شده است ]7[. خار مریم در درمان بیماریهای مختلف کبدی و گوارشی در طب سنتی کاربرد دارد و عصاره بذر این گیاه دارای قدرت آنتی اکسیدانی بسیار قوی میباشد ]8[.
در پژوهشهای زیادی نانوذرات تولید شده به روش زیستی و با استفاده از عصاره گیاهان مختلف برای کنترل بیماریهایی مانند دیابت، سندروم تخمدان پلی کیستیک، زخمهای پوستی و حتی کنترل باکتریها به کار رفته است و نتایج مثبتی نیز حاصل شده است] 6-3[. با توجه به کاربردهای دارویی دانه خار مریم و اکسید روی [9] و نبود پژوهشی که در آن نانوذرات اکسید روی و نقره با هم در یک مرحله و به روش زیستی تولید شده باشند، لذا در این پژوهش با تولید نانوذرات اکسید روی/ نقره با عصاره دانه خارمریم (زیستی) به صورت تک مرحلهای و بدون عصاره (شیمیایی)، ضمن بررسی ویژگیهای مولکولی و مورفولوژیکی آنها با استفاده از طیف سنجی پراش اشعه ایکس (Energy-dispersive X-ray)، میکروسکوپ الکترونی روبشی (Scanning electron microscopy) و عبوری (Transmission electron microscopy) برای اولین بار به مطالعه اثر ضدباکتریایی آنها پرداخته شده است.
مواد و روشها
این مطالعه به صورت یک پژوهش آزمایشگاهی طراحی و اجرا گردید. این مطالعه دارای کد اخلاق از دانشگاه محقق اردبیلی میباشد. دانه خار مریم (Silybum marianum)، در سال 1397 از عطاریهای موجود در سطح شهر اردبیل تهیه گردید و پس از تآیید مرکز هرباریم گروه زیست شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه محقق اردبیلی دانههای مرغوب برای مطالعه انتخاب گردید. برای تهیه عصاره آبی خار مریم، 100 گرم از بذر گیاه را ابتدا با آب معمولی (2 بار) و سپس با آب مقطر (1 بار) شستشو داده و سپس نمونهها بر روی کاغذ تمیز و در سایه خشک شدند. سپس نمونهها به صورت پودر درآمدند. پودر حاصل را در بشر به همراه 200 میلیلیتر آب مقطر روی هیتر-استیرر با دمای 60 درجه سانتیگراد قرار داده شد. بعد از یک ساعت پس از سرد شدن، محتویات بشر با استفاده از کاغذ صافی (واتمن شماره 1)، صاف شده و محلول حاصل در دمای 4 درجه برای استفاده در مرحله بعدی نگهداری شد [7]. برای سنتز 2 گرم نانوذره زیستی اکسید روی- نقره با نسبت 95 درصد اکسید روی و 5 درصد نقره، 94/6 گرم روی نیترات 6 آبه[Zn(NO3)2.6H2O] و 16/0 گرم نقره نیترات [Ag(NO3)] را بعد از توزین به درون 50 میلیلیتر آب مقطر در حال هم زدن ریخته، سپس 50 میلیلیتر عصاره آبی گیاه (500گرم/لیتر) را به آن اضافه نموده تا حجم کل محلول به 100 میلیلیتر برسد. با NaOH 5 مولار، pH محلول در 10 تنظیم گردید. سپس محلول حاصل را 10 دقیقه در ماکروویو (2.45 GHz and 1000 W) قرار داده شد. رسوب حاصل به مدت 5 دقیقه با rpm3000، سانتریفیوژ (ساخت شرکت سیگما- کشور آلمان) شده و یکبار با آب مقطر و سپس با اتانول شستشو داده و سانتریفیوژ شد. در نهایت نمونهها را در اُون (Oven) و در دمای 60 درجه سانتیگراد و به مدت 24 ساعت جهت خشک شدن قرار گرفت و بعد از آن به صورت پودر برای مرحله بعدی نگهداری شد. برای تهیه نانوذرات شیمیایی دقیقاً از همان روش استفاده شد با این تفاوت که به جای عصاره گیاهی از همان حجم آب مقطر استفاده شد و 424/6 گرم روی نیترات 6 آبه استفاده شد ]6[.
خلوص مواد و آنالیز عناصر موجود در محصولات سنتز شده توسط دستگاه طیف سنجی پراش انرژی پرتو ایکس (model LEO1430VP) مورد بررسی قرار گرفت. مورفولوژی سطح و توزیع ذرات با استفاده از میکروسکوپ الکترونی روبشی (model LEO1430VP) و اندازه نانو ذرات سنتز شده از میکروسکوپ الکترونی عبوری (model Zeiss-EM10C180 kV) استفاده گردید ]5[.
به منظور بررسی خواص ضدباکتریایی نانو ذرات اکسید روی/نقره شیمایی و نانو ذرات اکسید روی/نقره سنتز شده با عصاره گیاهی خار مریم بر روی باکترهای Escherichia coli و Staphylococcus aureus، ابتدا کلنیهای سالم از این دو گونه باکتری گرم منفی و گرم مثبت، بر روی محیط جامد کشت (LB Broth) داده شدند. سپس یک کلنی از باکتری با استفاده از آنس برداشته و در محیط کشت مایع (Muller-Hinton broth)، کشت داده شد. سپس سوسپانسیون نانوذرات در غلظتهای 8/0، 4/0، 2/0، 1/0 ، 05/0 و صفر (شاهد) میلیگرم بر میلیلیتر تهیه شد. کنترل مثبت شامل محیط کشت حاوی باکتری و کنترل منفی حاوی نانوذرات و محیط کشت بود. محیط کشت مایع به مدت 15 دقیقه در دمای 5/121 درجه سانتیگراد، اتوکلاو (ریحان طب-ایران) شد. سپس درون لولههای استریل، منتقل و سوسپانسیون نانوذرات به محیط اضافه گردید. سرانجام 100 میکرولیتر باکتری به هرکدام از لولهها افزوده شد. بعد از سپری شدن 24 ساعت، جذب هر کدام از غلظتها در طول موج 600 نانو متر برای تعیین میزان زنده مانی باکتریها اندازه گرفته شد. برای اطمینان، از هر کدام از لولهها کلنی خالص بر روی محیط جامد (LB Broth) نیز، کشت داده شدند ]4[. تمامی آزمایشها به صورت سه بار تکرار انجام گرفته و میانگین دادهها در بخش نتایج ارائه گردیده است.
دادههای جمعآوری شده وارد نرمافزارSPSS نسخه 20 شد. پس از بررسی نرمال بودن داده ها با آزمون کولموگروف اسمیرنف و تساوی واریانس ها با آزمون لون، نتایج با آنالیز واریانس یک طرفه و آزمون تعقیبی Tukey مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. کلیه نمودارهای مربوطه نیز توسط نرم افزار Excel نسخه 2016 رسم گردید. سطح معنیداری در آزمونها 05/0 در نظر گرفته شد.
نتایج
پس از تهیه نانوذرات از روشهای مختلفی جهت اطمینان از تشکیل صحیح و مورد انتظار آنها استفاده گردید. بررسی تأیید حضور برخی عناصر موجود در ساختار نانوذرات ZnO وZnO/Ag زیستی از تکنیک طیف سنجی پراش اشعه ایکس استفاده شد. نتایج حاصل حضور عناصر اکسیژن و روی در نمونههای اکسید روی شیمیایی به وضوح دیده نشان داد. اما در نانوذرات اکسید روی/نقره سنتز شده به روش زیستی علاوه بر حضور عناصر روی، اکسیژن و نقره، عنصر کربن هم دیده شد که به خاطر حضور مقدار قابل ملاحظهای از مولکولهای آلی موجود در عصاره بود. حضور عنصر روی در دو ناحیه در نانوذره ZnO و عنصر اکسیژن در یک ناحیه از طیف مربوطه تأییدی بر صحت سنتز هر دو نانوذره بود. در نانوذره ZnO/Ag زیستی علاوه بر حضور عناصر روی، نقره و اکسیژن، عنصر کربن نیز مشاهده شد که نشان از اتصال قوی مولکولهای عصاره با اکسید روی بود. چرا که علیرغم چند مرحله شستشو هنوز متصل شده با اکسید روی باقی ماندند.
مورفولوژی نانوذرات اکسید روی سنتز شده به روش شیمیایی و زیستی، با استفاده از میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) بررسی شد که تصاویر در شکل 1 (a و b) نشان داده شده است. همانطور که مشاهده میشود، هر دو نانوذره سنتز شده تقریباً حالت کروی دارند. نانوذرات سنتز شده به روش زیستی با استفاده از عصاره گیاه خار مریم اندازه کوچکتری نسبت به نانوذرات اکسید روی خالص دارند.
تصاویر حاصل از میکروسکوپ الکترونی عبوری (TEM) نانوذرات اکسید روی سنتز شده به روش شیمیایی و زیستی، در شکل 1 (c وd ) نشان داده شده است. همانطور که مشاهده میشود، نانوذرات سنتز شده به روش زیستی اندازه کوچکتری نسبت به نانوذرات اکسید روی خالص (ZnO) دارند. لذا با توجه به یافتههای به دست آمده از تکنیکهای SEM و TEM نتیجهگیری میشود که مولکولهای موجود در عصاره گیاهی به خاطر اتصال به ZnO در حال رشد، از رشد زیاد ذرات آنها جلوگیری میکنند.