جلد 22، شماره 11 - ( 11-1402 )
جلد 22 شماره 11 صفحات 1148-1133 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.IAU.SRB.REC.1400.277
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Asgharpour Lashkami Z, Asaseh M, Kashani Vahid L, Ebrahimpour M. Developing Early Intervention Program Based on Cognitive-Behavioral Theory in Children of Divorce with Emotional-Behavioral Disorders and Its Effectiveness on Social Adjustment of Children of Divorce: A Descriptive Study. JRUMS 2024; 22 (11) :1133-1148
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-6992-fa.html
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-6992-fa.html
اصغرپور لشکامی زهرا، اساسه مریم، کاشانی وحید لیلا، ابراهیم پور مجید. تدوین برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری و اثربخشی آن بر سازگاری اجتماعی کودکان طلاق: یک مطالعه توصیفی. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. 1402; 22 (11) :1133-1148
دانشگاه آزاد اسلامی
متن کامل [PDF 326 kb]
(747 دریافت)
| چکیده (HTML) (1660 مشاهده)
مقدمه
طلاق یکی از اساسی‌ترین وقایع تنش‌زا و مهمترین شاخص آشفتگی در خانواده است [1]. طلاق والدین میتواند زمینهساز اختلالات روانشناختی و رفتاری در کودکان باشد [2]. کودکان هر چقدر سنشان کمتر باشد از درک مفهوم طلاق ناتوانتر هستند و آسیبهای روانشناختی بیشتری را خواهند دید [3]. مطالعات پیشین نشان دادهاند که افراد متأثر از طلاق والدین در معرض خطر بیشتری برای ابتلاء به انواع مشکلات سلامت روانی از جمله اختلالات عاطفی-رفتاری، عملکرد ضعیف در مدرسه، سوء مصرف مواد هستند [4]. جدایی والدین فرآیندی است که اثرات کوتاه مدت و بلندمدتی را به وجود میآورد [5]. این درحالی است که میزان طلاق در سالهای اخیر به طور چشمگیری در ایران روبه افزایش است [6]. آمار بالای طلاق منجر به نگرانی بسیاری از متخصصین شده چرا که طلاق خطر ناسازگاری هیجانی، رفتاری و اجتماعی را افزایش میدهد و سلامت جامعه را تهدید میکند [7]. پژوهشی در هلند به بررسی ارتباط طلاق والدین و مشکلات رفتاری-عاطفی پرداخت، نتایج حاکی از این بود که در کودکان پس از طلاق والدین و جدایی آنان مشکلات رفتاری بیشتری مشاهده میشود [8]. نتایج مطالعاتی که بر روی خانوادههای طلاق انجام شده، بیان‌گر این است که کودکان خانوادههای طلاق نسبت به همسالان خود از لحاظ عاطفی، اجتماعی و تحصیلی در سطح پایینتری قرار دارند [9] و از لحاظ مشکلات عاطفی-رفتاری در سطح بالاتری قرار دارند [10].
تغییر در ساختار خانواده با ایجاد فشار و استرس همراه است [11] و از آنجاییکه طلاق والدین تغییرات اساسی را در ساختار خانواده موجب میشود، سازگاری اجتماعی کودک را تحت تأثیر قرار میدهد [12]. سازگاری اجتماعی را فرآیندی میدانند که فرد را قادر میسازد تا رفتار دیگران را درک و پیشبینی کند، رفتار خود را تنظیم و کنترل کند و تعاملات خود را با محیط و دیگران به شکل سازش یافته‌ای تنظیم کند [13]. عوامل مختلفی میتواند سازگاری اجتماعی کودکان را تحت تأثیر قرار دهد که یکی از این عوامل طبق بررسیهای انجام شده، طلاق والدین است [14]. نتایج مطالعهای مبنی بر این بود که کودکان طلاق در مقایسه با همتایان عادی خود از سلامت روان و سازگاری اجتماعی پایینتری برخوردار هستند [15] همچنین، نسبت بزهکاری و رفتارهای ضد اجتماعی در خانوادههای متلاشی شده خیلی بیشتر از خانوادههای سالم است [16].
مرور مطالعات پژوهشگران در سالهای اخیر نشان میدهد که تأکید بر مشکلات عاطفی-رفتاری، روانشناختی و آسیبهای اجتماعی و تأثیر این مشکلات بر زندگی، اجتماع و تحصیل کودکان خانوادههای طلاق دارای اهمیت بسیار زیادی بوده است [18-17] و عدم مداخله بهنگام (Early intervention) و درمان اختلالات روانشناختی آنان، پیامدهای سنگینی را در بزرگسالی خواهد داشت [19]. برخی از مطالعات نشان دادهاند که عدم مداخله در مشکلات عاطفی-رفتاری و روانشناختی کودکان طلاق، در بزرگسالی ادامه‌دار خواهد بود و حتی دارای مشکلاتی با شریک زندگی خود خواهند بود که این مشکلات بازتاب جدایی والدین در کودکی است ]20-16[.
مطالعات پیشین نشان دادهاند که درمانهای مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری (Cognitive-behavior theory) بر روی مشکلات رفتاری کودکان مؤثر هستند [21]. شواهد پژوهشی حاکی از اثربخشی درمان شناختی-رفتاری در کاهش 50 درصدی مشکلات رفتاری کودکان در سوئد است [22]. از طرفی، پژوهشهای مختلف نشان دادهاند که مداخلات بهنگام تأثیر مثبتی بر روی سلامت روان و اختلالات روانشناختی دارند و موجب پیشگیری از مشکلات ثانویه در افراد میگردند [24-23]. مداخله بهنگام نوعی نظام حمایتی-آموزشی محسوب میشود که پس از شناسایی مشکلات رفتاری و روانشناختی، کودک و خانواده را مورد حمایت، توانبخشی و آموزش قرار میدهد [25]. مداخله بهنگام میتواند موجب کاهش اثرات اولیه اختلالات گردد [26] و با انجام اقدامات مناسب، قبل از بدتر شدن مشکلات سلامتی یا با جلوگیری از شروع آنها، مسیرهای مراقبت بهداشتی مؤثرتری را ایجاد میکنند [23].
از آنجایی که پژوهشهای پیشین نشان دادهاند که آسیبهای طلاق پیامدهای طولانی مدت میتواند داشته باشد و بر زندگی اجتماعی، شغلی و زناشویی افراد در آینده اثرگذار باشد، لذا بسیار قابل اهمیت است که با تشخیص و مداخله بهنگام درصدد درمان اختلالات و مشکلات حاصل از طلاق والدین بر روی فرزندان باشیم. پژوهشهای مختلف نشان دادهاند که مداخلات بهنگام تأثیر مثبتی بر روی سلامت روان و اختلالات روانشناختی مانند افسردگی، اضطراب و پرخاشگری دارند [25-23]. مداخله بهنگام باعث تعدیل و کاهش اثرات و پیامدهای اولیه اختلالات میگردد و به افراد کمک میشود تا قبل از جدی شدن اختلالات مورد درمان واقع گردد [26]. با توجه به بررسیهای انجام شده با وجود خطر ابتلاء به اختلالات عاطفی-رفتاری و پیامدهای آن در زندگی بزرگسالی، کودکان طلاق به نوعی مورد غفلت واقع شدهاند. از آنجا که بر اساس بررسیهای پژوهشگر تاکنون پژوهشی در داخل کشور به تدوین برنامه مداخله ویژه کودکان طلاق نپرداخته است، لذا پژوهش حاضر با هدف تدوین برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری و اثربخشی آن بر سازگاری اجتماعی کودکان طلاق انجام شد.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی بود، روش پژوهش در بخش کیفی روش تحلیل مضمون با رویکرد استقرایی و در بخش کمی نیمه آزمایشی با طرح پیشآزمون-پسآزمون همراه با گروه کنترل بود. این مقاله برگرفته از رساله دکترای روانشناسی با شناسه اخلاقIR.IAU.SRB.REC.1400.277 از دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران است. جامعه آماری در بخش کیفی مقالات و مطالعات در حوزه کودکان خانوادههای طلاق در بازه زمانی 2010 تا 2022 بود و همچنین جهت اعتباریابی برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری از نظر اساتید و متخصصان حوزه روانشناسی کودکان استثنائی در سال 1401 استفاده گردید.
برنامه مداخله توسط پژوهشگران این مطالعه بر اساس پیشینه مطالعاتی موجود در حوزه کودکان خانوادههای طلاق و نظر اساتید متخصص در حوزه روانشناسی کودکان استثنائی، برای 12 جلسه آموزشی تدوین شد. جهت اعتباریابی برنامه تدوین شده از نظر اساتید و متخصصان روانشناسی کودکان استثنائی استفاده شد تا بر اساس دانش و تجارب خود به ترتیب اهمیت، مهمترین مؤلفهها را شناسایی کنند و سپس به اصلاح محتوای برنامه مداخله اقدام نمایند (خلاصه جلسات مداخله در جدول 1 آمده است). روایی محتوایی برنامه مداخله با نظر 8 متخصص و با استفاده از فرمول Lawashe نهایی گردید. میزان ضریب روایی محتوایی جلسات بر اساس نظرات اساتید و متخصصان حوزه روانشناسی کودکان استثنائی در دامنه 75/0 تا 1 به دست آمد که نشانگر روایی قابل قبول برنامه مداخله با سطح اطمینان 95 درصد بود [27].
جامعه آماری در بخش کمی کلیه کودکان دختر خانوادههای طلاق شهر آستانه اشرفیه در سال 1401 بود. با توجه به فرمول حجم نمونه در مطالعهای مشابه، انحراف معیار 15 (انحراف معیار نمره سازگاری اجتماعی گروه آزمایش)، اختلاف میانگین 11 (اختلاف میانگین نمره پیش آزمون سازگاری اجتماعی گروه کنترل و آزمایش) خطای نوع اول 05/0=α، توان آزمون 80/0، تعداد کل 30 کودک به عنوان نمونه برای پژوهش حاضر در نظر گرفته شد [27].
بنابراین، تعداد 30 کودک طلاق که واجد ملاکهای ورود به پژوهش بودند به روش نمونهگیری تصادفی (قرعهکشی) انتخاب و به صورت تصادفی (قرعهکشی) در دو گروه 15 نفره آزمایش و کنترل جایدهی شدند.
ملاکهای ورود به پژوهش شامل: گذشت 6 تا 24 ماه از طلاق والدین، بازه سنی 10 تا 12 سال، مشغول به تحصیل در دوره دوم ابتدائی و همچنین عدم شرکت در جلسات درمان روانشناختی و مصرف داروهای روانپزشکی (مانند فلوکستین و سرترالین) به طور همزمان بود. از ملاکهای خروج نیز انصراف کودک از ادامه همکاری و غیبت بیش از 2 جلسه پیاپی از جلسات مداخله بود.
برای اجرای پژوهش، با مراجعه به آموزش و پرورش شهر آستانه اشرفیه مجوزهای لازم برای ورود به مدارس دخترانه و انتخاب آزمودنیها دریافت شد. پس از مراجعه به مدارس و هماهنگیهای لازم با مدیریت، پرونده دانشآموزان بررسی شد و دانشآموزان خانواده طلاق از بین آنها انتخاب شدند. جهت شناسایی کودکان طلاق دارای اختلالات عاطفی-رفتاری، چک لیست رفتاری کودک (Child behavior checklist) توسط والد کودک تکمیل گردید. این ابزار برای کودکان و نوجوانان 6 تا 18 سال توسط Achenbakh و همکارش (2001) تدوین شد و شامل 113 سؤال اصلی و 8 سؤال فرعی است که در یک مقیاس 3 درجهای (0=نادرست، 1=تاحدی درست، 2=غالباً درست) نمره‌گذاری میشود. این چک لیست 8 خرده مقیاس را اندازه‌گیری میکند که شامل اضطراب/افسردگی، گوشه‌گیری/افسردگی، شکایت جسمانی، مشکلات اجتماعی، مشکلات تفکر، مشکلات توجه، رفتار قانون‌شکنی و رفتار پرخاشگرانه میشود. دامنه نمرات این مقیاس از 0 تا 224 است. گستره نمرات برای دامنه مرزی از 60 تا 63 و بالاتر از نمره 63 برای دامنه بالینی در نظر گرفته شده است. Achenbakh و همکارش (2001) ضریب پایایی این پرسشنامه را 74/0 محاسبه کرده است ]28[. در ایران Minaee در مطالعهای در سال 1385 با اجرای این چک لیست بر روی 1437 دانشآموز دختر و پسر، آن را هنجاریابی کرد. نتایج بهدست آمده از بررسی روایی محتوایی 73/0 گزارش شد ]29[. در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ چک لیست 71/0 بهدست آمد.
پس از بررسی و ارزیابی چک لیست رفتاری Achenbakh و همکارش (2001)، دانش آموزانی که نمره بالاتر از 63 دریافت کردند و تشخیص اختلالات عاطفی-رفتاری گرفتند، شناسایی شدند. سپس از بین آنها 30 کودک به صورت تصادف (قرعهکشی) انتخاب شدند و بار دیگر به صورت تصادف (قرعهکشی) به گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. پس از آن پرسشنامه سازگاری اجتماعی Dokhanchi (Dokhanchi’s social adaptability scale) به عنوان پیشآزمون برای هر دو گروه اجرا شد. این پرسشنامه برای ارزیابی سازگاری اجتماعی توسط Dokhanchi در سال 1377 تدوین شد که دارای 37 سؤال با طیف چهارگزینهای (هیچوقت=0، بهندرت=1، گاهی اوقات=2، بیشتر اوقات=3) است. این پرسشنامه توسط والد یا سرپرست کودک و یا یکی از معلمان که با وضعیت رفتاری دانشآموز هماهنگی بیشتری دارد، پاسخ داده میشود. این پرسشنامه سطح سازگاری کودکان را در 5 سطح خیلی پایین با نمره کمتر از 52، پایین با نمره 52 تا 65، متوسط با نمره 66 تا 77، بالا با نمره 78 تا 90 و خیلی بالا با نمره بالای 90 ارزیابی میکند. نمره ابزار با مجموع نمره گویهها محاسبه و حداقل نمره آن 0 و حداکثر 111 است. نمره بالاتر نشان دهنده سازگاری بیشتر در کودکان است [30]. در پژوهشی پایایی پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 77/0 گزارش شد [30]. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ این پرسشنامه 78/0 بهدست آمد.
پس از اجرای پیشآزمون بر روی هر دو گروه، برنامه مداخله که توسط پژوهشگران این پژوهش تدوین شد به مدت 12 جلسه 90 دقیقهای، هفتهای دو جلسه توسط دانشجوی دکترای روانشناسی و آموزش کودکان استثنائی با نظارت استاد راهنمای پژوهش بر روی گروه آزمایش اجرا شد، اما گروه کنترل مداخلهای دریافت نکرد. اجرای پژوهش با هماهنگیهای انجام شده با سرپرست دانشآموزان و مدیریت یکی از مدارس در زمان عصر در یکی از کلاسهای مدرسه اجرا شد. قبل از شروع جلسات ملاحظات اخلاقی از جمله اهداف پژوهش، رازداری، حفظ حریم افراد و آگاه کردن شرکتکنندگان از حق خود برای انصراف از شرکت در پژوهش توضیح داده شد. پس از پایان جلسات آموزش، پسآزمون بر روی هر دو گروه اجرا شد. اطلاعات جمعیت شناختی آزمودنیها نیز بر اساس بازه سنی (10 تا 12 سال)، پایه تحصیلی (کلاس 4 تا 6) و مدت زمان طلاق والدین (گذشت 6 ماه تا 24 ماه) ثبت گردید.
تجزیه و تحلیل دادههای پژوهش با استفاده از نرم‌افزار
SPSS نسخه 23 و با رعایت پیشفرضهای آزمون انجام گرفت. دادههای جمعآوری شده در سطح آمار توصیفی شامل فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار و آمار استنباطی شامل آزمون t دو نمونه مستقل، و آزمون مجذور کای و تحلیل کوواریانس یک متغیره مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. برای بررسی نرمال بودن توزیع دادهها از آزمون ناپارامتریک Kolmogorov-Smirnov و برای بررسی مفروضه همگنی واریانس گروهها از آزمون Levene استفاده شد. همچنین، از آزمون امباکس (Box’s M) جهت بررسی همگنی ماتریس کوواریانس گروهها استفاده شد. سطح معناداری در آزمونها 05/0 در نظر گرفته شد.
جدول 1- برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی رفتاری [27]
References
Developing Early Intervention Program Based on Cognitive-Behavioral Theory in Children of Divorce with Emotional-Behavioral Disorders and Its Effectiveness on Social Adjustment of Children of Divorce: A Descriptive Study
Zahra Asgharpour Lashkami[5], Maryam Asaseh[6], Leila Kashani Vahid[7], Majid Ebrahimpour[8]
Received: 10/06/23 Sent for Revision: 02/10/23 Received Revised Manuscript: 31/01/24 Accepted: 03/02/24
Background and Objectives: Divorce can lead to many behavioral and psychological problems in children. The aim of the current study was to develop early intervention program based on cognitive-behavioral theory in children of divorce with emotional-behavioral disorders and determine its effectiveness in social adjustment of children of divorce.
Materials and Methods: In the current descriptive study, the statistical population included all articles and the professors of psychology, in the qualitative part, and all the girls of divorced families of Astaneh-Ashrafiyeh City, in the quantitative part, in 2022. Moreover, 30 children of divorce were selected by random sampling and randomly assigned into experimental and control groups (15 people in each group). The experimental group was trained in 12 90-minute sessions, twice a week, and the control group did not receive any training. Data was collected in pre-test and post-test using Achenbach’s Child Behavioral Checklist (2001) and Dokhanchi's Social Adjustment Questionnaire (1998). The data were analyzed by thematic analysis and univariate analysis of covariance in the qualitative and quantitative parts, respectively.
Results: The findings demonstrated that the mean and standard deviation of social adjustment scores in the experimental group increased from 98.33±1.90 in the pre-test to 104.33±1.08 in the post-test, and in the control group from 98.07±1.67 in the pre-test to 98.53±1.40 in the post-test (p<0.001).
Conclusion: Based on the results of the present study, the early intervention program based on cognitive-behavioral theory of children of divorce with emotional-behavioral disorders was effective on the increase of social adjustment of these children. Therefore, this program can be implemented as an effective program to improve the social adjustment of children of divorce.
Key words: Divorce, Early intervention, Psychological disorders, Social adjustment
Funding: This study did not any funds.
Conflict of interest: None declared.
Ethical approval: The Ethics Committee of Science and Research University of Tehran approved the study (IR.IAU.SRB.REC.1400.277).
How to cite this article: Asgharpour Lashkami Zahra, Asaseh Maryam, Kashani Vahid Leila, Ebrahimpour Majid. Developing Early Intervention Program Based on Cognitive-Behavioral Theory in Children of Divorce with Emotional-Behavioral Disorders and Its Effectiveness on Social Adjustment of Children of Divorce: A Descriptive Study. J Rafsanjan Univ Med Sci 2024; 22 (11): 1133-48. [Farsi]
متن کامل: (1591 مشاهده)
مقاله پژوهشی
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 22، بهمن 1402، 1148-1133
تدوین برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری و اثربخشی آن بر سازگاری اجتماعی کودکان طلاق: یک مطالعه توصیفی
زهرا اصغرپور لشکامی[1]، مریم اساسه[2]، لیلا کاشانی وحید[3]، مجید ابراهیم‌پور[4]
دریافت مقاله:20/03/1402 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 10/07/1402 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 11/11/1402 پذیرش مقاله: 14/11/1402
چکیده
زمینه و هدف: طلاق والدین میتواند منجر به مشکلات رفتاری و روانشناختی فراوان در کودکان شود. هدف پژوهش حاضر، تدوین برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری و تعیین اثربخشی آن بر سازگاری اجتماعی کودکان طلاق بود.
مواد و روش‌ها: روش پژوهش توصیفی حاضر، جامعه آماری در بخش کیفی مقالات و اساتید روانشناسی و بخش کمی شامل کلیه کودکان دختر خانواده طلاق شهرستان آستانه اشرفیه در سال 1401 بود. تعداد 30 کودک طلاق به شیوه تصادفی انتخاب شدند و به صورت تصادفی در گروه آزمایش و کنترل (15 نفر در هر گروه) قرار گرفتند. گروه آزمایش 12 جلسه 90 دقیقهای، هفتهای دو جلسه آموزش دیدند و گروه کنترل آموزشی دریافت نکردند. برای جمعآوری دادهها در پیشآزمون و پسآزمون، از سیاهه رفتاری کودک Achenbach و پرسشنامه سازگاری اجتماعی Dokhanchi استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل دادهها در بخش کیفی از روش تحلیل محتوای کیفی و در بخش کمی از آنالیز کوواریانس یکمتغیره استفاده شد.
یافتهها: یافتهها نشان داد میانگین و انحراف معیار نمرات سازگاری اجتماعی در گروه آزمایش از 90/1±33/98 در مرحله پیشآزمون به 08/1±33/104 در پسآزمون و در گروه کنترل از 67/1±07/98 در پیشآزمون به 40/1±53/98 در پسآزمون رسید (001/0>P).
نتیجهگیری: بر اساس مطالعه حاضر، برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری بر افزایش سازگاری اجتماعی کودکان طلاق مؤثر بود. از این رو، میتوان از این برنامه به عنوان برنامهای مؤثر برای ارتقاء سازگاری اجتماعی کودکان طلاق استفاده نمود.
واژههای کلیدی: طلاق، مداخله بهنگام، اختلالات روانشناختی، سازگاری اجتماعی
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 22، بهمن 1402، 1148-1133
تدوین برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری و اثربخشی آن بر سازگاری اجتماعی کودکان طلاق: یک مطالعه توصیفی
زهرا اصغرپور لشکامی[1]، مریم اساسه[2]، لیلا کاشانی وحید[3]، مجید ابراهیم‌پور[4]
دریافت مقاله:20/03/1402 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 10/07/1402 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 11/11/1402 پذیرش مقاله: 14/11/1402
چکیده
زمینه و هدف: طلاق والدین میتواند منجر به مشکلات رفتاری و روانشناختی فراوان در کودکان شود. هدف پژوهش حاضر، تدوین برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری و تعیین اثربخشی آن بر سازگاری اجتماعی کودکان طلاق بود.
مواد و روش‌ها: روش پژوهش توصیفی حاضر، جامعه آماری در بخش کیفی مقالات و اساتید روانشناسی و بخش کمی شامل کلیه کودکان دختر خانواده طلاق شهرستان آستانه اشرفیه در سال 1401 بود. تعداد 30 کودک طلاق به شیوه تصادفی انتخاب شدند و به صورت تصادفی در گروه آزمایش و کنترل (15 نفر در هر گروه) قرار گرفتند. گروه آزمایش 12 جلسه 90 دقیقهای، هفتهای دو جلسه آموزش دیدند و گروه کنترل آموزشی دریافت نکردند. برای جمعآوری دادهها در پیشآزمون و پسآزمون، از سیاهه رفتاری کودک Achenbach و پرسشنامه سازگاری اجتماعی Dokhanchi استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل دادهها در بخش کیفی از روش تحلیل محتوای کیفی و در بخش کمی از آنالیز کوواریانس یکمتغیره استفاده شد.
یافتهها: یافتهها نشان داد میانگین و انحراف معیار نمرات سازگاری اجتماعی در گروه آزمایش از 90/1±33/98 در مرحله پیشآزمون به 08/1±33/104 در پسآزمون و در گروه کنترل از 67/1±07/98 در پیشآزمون به 40/1±53/98 در پسآزمون رسید (001/0>P).
نتیجهگیری: بر اساس مطالعه حاضر، برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری بر افزایش سازگاری اجتماعی کودکان طلاق مؤثر بود. از این رو، میتوان از این برنامه به عنوان برنامهای مؤثر برای ارتقاء سازگاری اجتماعی کودکان طلاق استفاده نمود.
واژههای کلیدی: طلاق، مداخله بهنگام، اختلالات روانشناختی، سازگاری اجتماعی
مقدمه
طلاق یکی از اساسی‌ترین وقایع تنش‌زا و مهمترین شاخص آشفتگی در خانواده است [1]. طلاق والدین میتواند زمینهساز اختلالات روانشناختی و رفتاری در کودکان باشد [2]. کودکان هر چقدر سنشان کمتر باشد از درک مفهوم طلاق ناتوانتر هستند و آسیبهای روانشناختی بیشتری را خواهند دید [3]. مطالعات پیشین نشان دادهاند که افراد متأثر از طلاق والدین در معرض خطر بیشتری برای ابتلاء به انواع مشکلات سلامت روانی از جمله اختلالات عاطفی-رفتاری، عملکرد ضعیف در مدرسه، سوء مصرف مواد هستند [4]. جدایی والدین فرآیندی است که اثرات کوتاه مدت و بلندمدتی را به وجود میآورد [5]. این درحالی است که میزان طلاق در سالهای اخیر به طور چشمگیری در ایران روبه افزایش است [6]. آمار بالای طلاق منجر به نگرانی بسیاری از متخصصین شده چرا که طلاق خطر ناسازگاری هیجانی، رفتاری و اجتماعی را افزایش میدهد و سلامت جامعه را تهدید میکند [7]. پژوهشی در هلند به بررسی ارتباط طلاق والدین و مشکلات رفتاری-عاطفی پرداخت، نتایج حاکی از این بود که در کودکان پس از طلاق والدین و جدایی آنان مشکلات رفتاری بیشتری مشاهده میشود [8]. نتایج مطالعاتی که بر روی خانوادههای طلاق انجام شده، بیان‌گر این است که کودکان خانوادههای طلاق نسبت به همسالان خود از لحاظ عاطفی، اجتماعی و تحصیلی در سطح پایینتری قرار دارند [9] و از لحاظ مشکلات عاطفی-رفتاری در سطح بالاتری قرار دارند [10].
تغییر در ساختار خانواده با ایجاد فشار و استرس همراه است [11] و از آنجاییکه طلاق والدین تغییرات اساسی را در ساختار خانواده موجب میشود، سازگاری اجتماعی کودک را تحت تأثیر قرار میدهد [12]. سازگاری اجتماعی را فرآیندی میدانند که فرد را قادر میسازد تا رفتار دیگران را درک و پیشبینی کند، رفتار خود را تنظیم و کنترل کند و تعاملات خود را با محیط و دیگران به شکل سازش یافته‌ای تنظیم کند [13]. عوامل مختلفی میتواند سازگاری اجتماعی کودکان را تحت تأثیر قرار دهد که یکی از این عوامل طبق بررسیهای انجام شده، طلاق والدین است [14]. نتایج مطالعهای مبنی بر این بود که کودکان طلاق در مقایسه با همتایان عادی خود از سلامت روان و سازگاری اجتماعی پایینتری برخوردار هستند [15] همچنین، نسبت بزهکاری و رفتارهای ضد اجتماعی در خانوادههای متلاشی شده خیلی بیشتر از خانوادههای سالم است [16].
مرور مطالعات پژوهشگران در سالهای اخیر نشان میدهد که تأکید بر مشکلات عاطفی-رفتاری، روانشناختی و آسیبهای اجتماعی و تأثیر این مشکلات بر زندگی، اجتماع و تحصیل کودکان خانوادههای طلاق دارای اهمیت بسیار زیادی بوده است [18-17] و عدم مداخله بهنگام (Early intervention) و درمان اختلالات روانشناختی آنان، پیامدهای سنگینی را در بزرگسالی خواهد داشت [19]. برخی از مطالعات نشان دادهاند که عدم مداخله در مشکلات عاطفی-رفتاری و روانشناختی کودکان طلاق، در بزرگسالی ادامه‌دار خواهد بود و حتی دارای مشکلاتی با شریک زندگی خود خواهند بود که این مشکلات بازتاب جدایی والدین در کودکی است ]20-16[.
مطالعات پیشین نشان دادهاند که درمانهای مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری (Cognitive-behavior theory) بر روی مشکلات رفتاری کودکان مؤثر هستند [21]. شواهد پژوهشی حاکی از اثربخشی درمان شناختی-رفتاری در کاهش 50 درصدی مشکلات رفتاری کودکان در سوئد است [22]. از طرفی، پژوهشهای مختلف نشان دادهاند که مداخلات بهنگام تأثیر مثبتی بر روی سلامت روان و اختلالات روانشناختی دارند و موجب پیشگیری از مشکلات ثانویه در افراد میگردند [24-23]. مداخله بهنگام نوعی نظام حمایتی-آموزشی محسوب میشود که پس از شناسایی مشکلات رفتاری و روانشناختی، کودک و خانواده را مورد حمایت، توانبخشی و آموزش قرار میدهد [25]. مداخله بهنگام میتواند موجب کاهش اثرات اولیه اختلالات گردد [26] و با انجام اقدامات مناسب، قبل از بدتر شدن مشکلات سلامتی یا با جلوگیری از شروع آنها، مسیرهای مراقبت بهداشتی مؤثرتری را ایجاد میکنند [23].
از آنجایی که پژوهشهای پیشین نشان دادهاند که آسیبهای طلاق پیامدهای طولانی مدت میتواند داشته باشد و بر زندگی اجتماعی، شغلی و زناشویی افراد در آینده اثرگذار باشد، لذا بسیار قابل اهمیت است که با تشخیص و مداخله بهنگام درصدد درمان اختلالات و مشکلات حاصل از طلاق والدین بر روی فرزندان باشیم. پژوهشهای مختلف نشان دادهاند که مداخلات بهنگام تأثیر مثبتی بر روی سلامت روان و اختلالات روانشناختی مانند افسردگی، اضطراب و پرخاشگری دارند [25-23]. مداخله بهنگام باعث تعدیل و کاهش اثرات و پیامدهای اولیه اختلالات میگردد و به افراد کمک میشود تا قبل از جدی شدن اختلالات مورد درمان واقع گردد [26]. با توجه به بررسیهای انجام شده با وجود خطر ابتلاء به اختلالات عاطفی-رفتاری و پیامدهای آن در زندگی بزرگسالی، کودکان طلاق به نوعی مورد غفلت واقع شدهاند. از آنجا که بر اساس بررسیهای پژوهشگر تاکنون پژوهشی در داخل کشور به تدوین برنامه مداخله ویژه کودکان طلاق نپرداخته است، لذا پژوهش حاضر با هدف تدوین برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری و اثربخشی آن بر سازگاری اجتماعی کودکان طلاق انجام شد.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی بود، روش پژوهش در بخش کیفی روش تحلیل مضمون با رویکرد استقرایی و در بخش کمی نیمه آزمایشی با طرح پیشآزمون-پسآزمون همراه با گروه کنترل بود. این مقاله برگرفته از رساله دکترای روانشناسی با شناسه اخلاقIR.IAU.SRB.REC.1400.277 از دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران است. جامعه آماری در بخش کیفی مقالات و مطالعات در حوزه کودکان خانوادههای طلاق در بازه زمانی 2010 تا 2022 بود و همچنین جهت اعتباریابی برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری از نظر اساتید و متخصصان حوزه روانشناسی کودکان استثنائی در سال 1401 استفاده گردید.
برنامه مداخله توسط پژوهشگران این مطالعه بر اساس پیشینه مطالعاتی موجود در حوزه کودکان خانوادههای طلاق و نظر اساتید متخصص در حوزه روانشناسی کودکان استثنائی، برای 12 جلسه آموزشی تدوین شد. جهت اعتباریابی برنامه تدوین شده از نظر اساتید و متخصصان روانشناسی کودکان استثنائی استفاده شد تا بر اساس دانش و تجارب خود به ترتیب اهمیت، مهمترین مؤلفهها را شناسایی کنند و سپس به اصلاح محتوای برنامه مداخله اقدام نمایند (خلاصه جلسات مداخله در جدول 1 آمده است). روایی محتوایی برنامه مداخله با نظر 8 متخصص و با استفاده از فرمول Lawashe نهایی گردید. میزان ضریب روایی محتوایی جلسات بر اساس نظرات اساتید و متخصصان حوزه روانشناسی کودکان استثنائی در دامنه 75/0 تا 1 به دست آمد که نشانگر روایی قابل قبول برنامه مداخله با سطح اطمینان 95 درصد بود [27].
جامعه آماری در بخش کمی کلیه کودکان دختر خانوادههای طلاق شهر آستانه اشرفیه در سال 1401 بود. با توجه به فرمول حجم نمونه در مطالعهای مشابه، انحراف معیار 15 (انحراف معیار نمره سازگاری اجتماعی گروه آزمایش)، اختلاف میانگین 11 (اختلاف میانگین نمره پیش آزمون سازگاری اجتماعی گروه کنترل و آزمایش) خطای نوع اول 05/0=α، توان آزمون 80/0، تعداد کل 30 کودک به عنوان نمونه برای پژوهش حاضر در نظر گرفته شد [27].
بنابراین، تعداد 30 کودک طلاق که واجد ملاکهای ورود به پژوهش بودند به روش نمونهگیری تصادفی (قرعهکشی) انتخاب و به صورت تصادفی (قرعهکشی) در دو گروه 15 نفره آزمایش و کنترل جایدهی شدند.
ملاکهای ورود به پژوهش شامل: گذشت 6 تا 24 ماه از طلاق والدین، بازه سنی 10 تا 12 سال، مشغول به تحصیل در دوره دوم ابتدائی و همچنین عدم شرکت در جلسات درمان روانشناختی و مصرف داروهای روانپزشکی (مانند فلوکستین و سرترالین) به طور همزمان بود. از ملاکهای خروج نیز انصراف کودک از ادامه همکاری و غیبت بیش از 2 جلسه پیاپی از جلسات مداخله بود.
برای اجرای پژوهش، با مراجعه به آموزش و پرورش شهر آستانه اشرفیه مجوزهای لازم برای ورود به مدارس دخترانه و انتخاب آزمودنیها دریافت شد. پس از مراجعه به مدارس و هماهنگیهای لازم با مدیریت، پرونده دانشآموزان بررسی شد و دانشآموزان خانواده طلاق از بین آنها انتخاب شدند. جهت شناسایی کودکان طلاق دارای اختلالات عاطفی-رفتاری، چک لیست رفتاری کودک (Child behavior checklist) توسط والد کودک تکمیل گردید. این ابزار برای کودکان و نوجوانان 6 تا 18 سال توسط Achenbakh و همکارش (2001) تدوین شد و شامل 113 سؤال اصلی و 8 سؤال فرعی است که در یک مقیاس 3 درجهای (0=نادرست، 1=تاحدی درست، 2=غالباً درست) نمره‌گذاری میشود. این چک لیست 8 خرده مقیاس را اندازه‌گیری میکند که شامل اضطراب/افسردگی، گوشه‌گیری/افسردگی، شکایت جسمانی، مشکلات اجتماعی، مشکلات تفکر، مشکلات توجه، رفتار قانون‌شکنی و رفتار پرخاشگرانه میشود. دامنه نمرات این مقیاس از 0 تا 224 است. گستره نمرات برای دامنه مرزی از 60 تا 63 و بالاتر از نمره 63 برای دامنه بالینی در نظر گرفته شده است. Achenbakh و همکارش (2001) ضریب پایایی این پرسشنامه را 74/0 محاسبه کرده است ]28[. در ایران Minaee در مطالعهای در سال 1385 با اجرای این چک لیست بر روی 1437 دانشآموز دختر و پسر، آن را هنجاریابی کرد. نتایج بهدست آمده از بررسی روایی محتوایی 73/0 گزارش شد ]29[. در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ چک لیست 71/0 بهدست آمد.
پس از بررسی و ارزیابی چک لیست رفتاری Achenbakh و همکارش (2001)، دانش آموزانی که نمره بالاتر از 63 دریافت کردند و تشخیص اختلالات عاطفی-رفتاری گرفتند، شناسایی شدند. سپس از بین آنها 30 کودک به صورت تصادف (قرعهکشی) انتخاب شدند و بار دیگر به صورت تصادف (قرعهکشی) به گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. پس از آن پرسشنامه سازگاری اجتماعی Dokhanchi (Dokhanchi’s social adaptability scale) به عنوان پیشآزمون برای هر دو گروه اجرا شد. این پرسشنامه برای ارزیابی سازگاری اجتماعی توسط Dokhanchi در سال 1377 تدوین شد که دارای 37 سؤال با طیف چهارگزینهای (هیچوقت=0، بهندرت=1، گاهی اوقات=2، بیشتر اوقات=3) است. این پرسشنامه توسط والد یا سرپرست کودک و یا یکی از معلمان که با وضعیت رفتاری دانشآموز هماهنگی بیشتری دارد، پاسخ داده میشود. این پرسشنامه سطح سازگاری کودکان را در 5 سطح خیلی پایین با نمره کمتر از 52، پایین با نمره 52 تا 65، متوسط با نمره 66 تا 77، بالا با نمره 78 تا 90 و خیلی بالا با نمره بالای 90 ارزیابی میکند. نمره ابزار با مجموع نمره گویهها محاسبه و حداقل نمره آن 0 و حداکثر 111 است. نمره بالاتر نشان دهنده سازگاری بیشتر در کودکان است [30]. در پژوهشی پایایی پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 77/0 گزارش شد [30]. در پژوهش حاضر نیز ضریب آلفای کرونباخ این پرسشنامه 78/0 بهدست آمد.
پس از اجرای پیشآزمون بر روی هر دو گروه، برنامه مداخله که توسط پژوهشگران این پژوهش تدوین شد به مدت 12 جلسه 90 دقیقهای، هفتهای دو جلسه توسط دانشجوی دکترای روانشناسی و آموزش کودکان استثنائی با نظارت استاد راهنمای پژوهش بر روی گروه آزمایش اجرا شد، اما گروه کنترل مداخلهای دریافت نکرد. اجرای پژوهش با هماهنگیهای انجام شده با سرپرست دانشآموزان و مدیریت یکی از مدارس در زمان عصر در یکی از کلاسهای مدرسه اجرا شد. قبل از شروع جلسات ملاحظات اخلاقی از جمله اهداف پژوهش، رازداری، حفظ حریم افراد و آگاه کردن شرکتکنندگان از حق خود برای انصراف از شرکت در پژوهش توضیح داده شد. پس از پایان جلسات آموزش، پسآزمون بر روی هر دو گروه اجرا شد. اطلاعات جمعیت شناختی آزمودنیها نیز بر اساس بازه سنی (10 تا 12 سال)، پایه تحصیلی (کلاس 4 تا 6) و مدت زمان طلاق والدین (گذشت 6 ماه تا 24 ماه) ثبت گردید.
تجزیه و تحلیل دادههای پژوهش با استفاده از نرم‌افزار
SPSS نسخه 23 و با رعایت پیشفرضهای آزمون انجام گرفت. دادههای جمعآوری شده در سطح آمار توصیفی شامل فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار و آمار استنباطی شامل آزمون t دو نمونه مستقل، و آزمون مجذور کای و تحلیل کوواریانس یک متغیره مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. برای بررسی نرمال بودن توزیع دادهها از آزمون ناپارامتریک Kolmogorov-Smirnov و برای بررسی مفروضه همگنی واریانس گروهها از آزمون Levene استفاده شد. همچنین، از آزمون امباکس (Box’s M) جهت بررسی همگنی ماتریس کوواریانس گروهها استفاده شد. سطح معناداری در آزمونها 05/0 در نظر گرفته شد.
جدول 1- برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی رفتاری [27]
| جلسه | هدف جلسه | محتوای جلسه |
| اول | معارفه و شناخت اولیه اعضاء گروه | برقراری ارتباط با اعضاء گروه، مشخص کردن قوانین و چارچوب برای جلسات |
| دوم | صحبت درباره مفهوم خانواده و انواع آن | ویژگیهای هر نوع از خانوادهها، صحبت درباره چالشها و تجارب در خانواده طلاق |
| سوم | آموزش احساسات عام | شناخت احساس غم، شادی، ترس و خشم، شناخت علائم بدنی، گفتگو در مورد سود و زیان آنها، گفتگو درباره احساس، افکار و رفتار |
| چهارم | آموزش احساسات خاص | شناسایی احساس ترس، اضطراب و خشم در موقعیتهای مختلف، آگاهی از منشاء و منبع احساس، گفتگو درباره راهکارهای مناسب برای کنترل آنها و گفتگو درباره ارتباط احساس، افکار، رفتار |
| پنجم | آموزش مهارت حل مسئله | شناسایی یک مسئله، بارش فکری برای حل آن مسئله، صحبت درباره سود و زیان راه حلها و انتخاب بهترین راه حل برای مسئله |
| ششم | گفتگو درباره افکار | صحبت درباره افکار، شناخت افکار مثبت و منفی، ارزیابی یک موقعیت و افکار مختلف |
| هفتم | شناسایی خطاهای شناختی | بحث و گفتگو در مورد افکار غیرمنطقی و افکار خودآیند منفی، به چالش کشیدن افکار |
| هشتم | بازسازی افکار | اصلاح افکار منفی و باورهای زیربنایی ناکارآمد و جایگزینی افکار مثبت به جای افکار منفی |
| نهم | آموزش مهارت ارتباط مؤثر | آموزش حرف زدن صریح و گوش دادن فعال، انتخاب سبکهای ارتباطی، مهارت چگونگی برخورد با تعارض و روشهای حل تعارض |
| دهم | آموزش مدیریت خشم | روشهای نظارت بر خود، شناسایی موقعیت های خشم برانگیز، شناسایی افکار در آن موقعیت، جایگزینی افکار خشم برانگیز با افکار منطقی و مثبت |
| یازدهم | آموزش ذهن آگاهی | آموزش تنفس آگاهانه، آموزش ذهن آگاهی نسبت به حواس پنجگانه، آموزش ذهن آگاهی نسبت به افکار، آموزش تن آرامی |
| دوازدهم | مرور کلی جلسات و جشن پایان برگزاری دوره | مرور مهارتهای آموزش دیده، دریافت بازخورد |
اطلاعات دموگرافیک گروههای مورد مطالعه شامل سن، پایه تحصیلی و مدت زمان طلاق والدین در جدول 2 ارائه شده است. به منظور مقایسه دو گروه از نظر ویژگیهای جمعیت شناختی در متغیرهای سن و مدت زمان طلاق والدین از آزمون t دو نمونه مستقل و در متغیر پایه تحصیلی از آزمون مجذور کای استفاده شد که نتایج آنها نشان داد تفاوت آماری معناداری بین دو گروه مورد مطالعه از نظر سن، مدت زمان طلاق والدین و پایه تحصیلی وجود ندارد (05/0<P).
جدول 2- توزیع فراوانی برخی ویژگیهای جمعیت شناختی کودکان طلاق شهر آستانه اشرفیه در سال 1401
* آزمون t دو نمونه مستقل، ** آزمون مجذور کای، 05/0>P اختلاف معنیدار
| متغیر | طبقات | آزمایش (15=n) فراوانی (درصد) |
کنترل (15=n) فروانی (درصد) |
مقدار P |
| سن کودک | میانگین و انحراف معیار (سال) | 39/0 ± 02/11 | 28/0 ± 10/11 | *854/0 |
| مدت زمان طلاق والدین | میانگین و انحراف معیار (ماه) | 11/0 ± 84/18 | 42/0 ± 05/16 | *631/0 |
| پایه چهارم | 4 (67/26) | 3 (20) | ||
| پایه تحصیلی | پایه پنجم | 6 (40) | 5 (33/33) | **994/0 |
| پایه ششم | 5 (33/33) | 7 (67/46) |
جدول 3، یافتههای توصیفی متغیر نمره سازگاری اجتماعی را نشان میدهد. مطابق نتایج جدول 1، میانگین و انحراف معیار نمره سازگاری اجتماعی در نمونههای گروه آزمایش به ترتیب از 90/1±33/98 در مرحله پیش آزمون به 08/1±33/104 در پس آزمون رسیده است. این در حالی است که میانگین نمرات سازگاری اجتماعی در گروه کنترل تغییر چندانی نداشته و به ترتیب از 67/1±07/98 در پیشآزمون به 40/1±53/98 در پسآزمون رسیده است.
جدول 3- شاخصهای توصیفی متغیر نمره سازگاری اجتماعی در مراحل پیشآزمون و پسآزمون در گروه آزمایش و کنترل در کودکان طلاق شهر آستانه اشرفیه در سال 1401
| گروه | وضعیت | انحراف معیار ± میانگین | حداقل | حداکثر | چولگی (کجی) | کشیدگی |
| آزمایش (15 نفر) | پیشآزمون | 90/1 ± 33/98 | 50 | 67 | 513/0 | 647/0- |
| پس آزمون | 08/1 ± 33/104 | 57 | 70 | 441/0 | 834/0- | |
| کنترل (15 نفر) | پیشآزمون | 67/1 ± 07/98 | 53 | 70 | 334/0 | 991/0- |
| پسآزمون | 40/1 ± 53/98 | 53 | 70 | 282/0 | 986/0- |
برای بررسی پیشفرضهای آزمون پارامتریک تحلیل کوواریانس یک متغیره از پیش فرض نرمال بودن توزیع دادهها توسط آزمون ناپارامتریک Kolmogorov-Smirnov در مرحله پیشآزمون (گروه آزمایش: 158/0=آماره، 200/0=P و گروه کنترل: 171/0=آماره، 200/0=P)، همسانی واریانسها توسط آزمون Levene (069/0=P، 977/4=F)، و همسانی ماتریس کوواریانس گروهها (11/29=Box’s M، 284/0=P) استفاده شد. نتایج بررسی پیشفرضها نشان داد که سطح معنیداری در هیچ‌کدام از آزمونها کمتر از 05/0 نبود. بنابراین، شرایط نرمال بودن توزیع نمرات، همسانی واریانس گروهها و همسانی ماتریس کوواریانس گروهها به‌درستی رعایت شده بود. بنابراین، حداقل پیش فرضهای لازم برای انجام تحلیل کوواریانس یک متغیره وجود داشت و این آزمون برای بررسی تفاوت میانگین‌های دو گروه اجرا گردید که نتایج آن در جدول 4 قابل مشاهده است.
بر اساس نتایج جدول 4، بین دو گروه در نمرات سازگاری اجتماعی (148/42=F) تفاوت معنیداری وجود دارد (001/0>P)، به طوری که برنامه مداخله تدوین شده توانسته است باعث افزایش معنادار میانگین نمرات سازگاری اجتماعی در کودکان طلاق شود. مجذور اتا (Eta) نیز نشان میدهد که برنامه مداخله بهنگام 61 درصد از تغییرات نمره سازگاری اجتماعی را تبیین میکند. به عبارت دیگر، 61 درصد از تفاوت مشاهده در میانگین نمره سازگاری اجتماعی در دو گروه مورد بررسی، ناشی از تأثیر برنامه مداخله بهنگام میباشد. توان آماری 999/0 نیز نشاندهنده کفایت حجم نمونه و پایین بودن خطای نوع دوم میباشد. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که برنامه مداخله بهنگام ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری بر افزایش سازگاری اجتماعی کودکان طلاق مؤثر است.
بر اساس نتایج جدول 4، بین دو گروه در نمرات سازگاری اجتماعی (148/42=F) تفاوت معنیداری وجود دارد (001/0>P)، به طوری که برنامه مداخله تدوین شده توانسته است باعث افزایش معنادار میانگین نمرات سازگاری اجتماعی در کودکان طلاق شود. مجذور اتا (Eta) نیز نشان میدهد که برنامه مداخله بهنگام 61 درصد از تغییرات نمره سازگاری اجتماعی را تبیین میکند. به عبارت دیگر، 61 درصد از تفاوت مشاهده در میانگین نمره سازگاری اجتماعی در دو گروه مورد بررسی، ناشی از تأثیر برنامه مداخله بهنگام میباشد. توان آماری 999/0 نیز نشاندهنده کفایت حجم نمونه و پایین بودن خطای نوع دوم میباشد. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که برنامه مداخله بهنگام ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری بر افزایش سازگاری اجتماعی کودکان طلاق مؤثر است.
جدول 4- نتایج تحلیل کوواریانس یک متغیره تأثیر برنامه مداخله بهنگام بر سازگاری اجتماعی کودکان طلاق شهرستان آستانه اشرفیه در سال 1401
| متغیر | منبع | مجموع مجذورات |
درجه آزادی | میانگین مجذورات | مقدار F | مقدار P | مجذور اتا | توان آماری |
| نمره سازگاری اجتماعی | پیشآزمون | 981/591 | 1 | 981/591 | 680/152 | 001/0 > | 850/0 | 999/0 |
| گروه | 419/163 | 1 | 419/163 | 148/42 | 001/0 > | 610/0 | 992/0 | |
| خطا | 686/104 | 27 | 877/3 | |||||
| کل | 000/116778 |
بحث
پژوهش حاضر با هدف تدوین برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری و تعیین اثربخشی آن بر سازگاری اجتماعی کودکان طلاق انجام شد. یافتهها نشان داد که بین میانگین نمرات سازگاری اجتماعی در گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل در مرحله پسآزمون افزایش معناداری وجود دارد. به عبارتی، آموزش برنامه مداخله بهنگام ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری موجب افزایش سازگاری اجتماعی در کودکان طلاق گردید. این یافته تا حدودی با نتایج پژوهشهای پیشین که نشان دادند درمانهای مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری موجب کاهش مشکلات رفتاری کودکان میگردد [22-21] همسو بود. نتایج پژوهش Hosseini Yazdi و همکاران نیز حاکی از این بود که برنامه مداخله ویژه کودکان طلاق بر مشکلات برون سازی شده کودکان طلاق تأثیر معنادار دارد و موجب کاهش مشکلاتی همچون پرخاشگری و ناسازگاری در آنها میگردد [34].
در تبیین این یافته میتوان بیان کرد بسیاری از مشکلات رفتاری کودکان حاصل تعاملات نادرست والدین و مشکلات ناشی از خانواده است. عملکرد خانواده میتواند بر احساسات، هیجانات، شناخت و سازگاری کودک نقش مؤثری داشته باشد [34]. تجربیات دوران کودکی در محیط خانواده از اساسی‌ترین عوامل اجتماعی شدن در زندگی افراد محسوب میشود، ارتباط سالم بین والدین و فرزندان باعث ایجاد محیطی سالم برای رشد و عاملی اثرگذار بر شخصیت و سازگاری کودکان محسوب [35]. کودکان خانوادههای طلاق طی فرآیند جدایی والدین با بحران‌های عاطفی و اجتماعی پس از آن مواجه می‌شوند. کودکان معمولاً امنیت عاطفی خود را از دست میدهند و مورد بی‌توجهی واقع می‌شوند. این کودکان به علت جدایی والدین و قضاوت‌های دیگران احساس شرم، سرافکندگی و خشم در مقابل دیگران و همسالان خود دارندو از این رو آنها مستعد مشکلات رفتاری همچون ناسازگاری اجتماعی هستند [36].
نتایج مطالعات پیشین حاکی از این است که افرادی که در خانوادههای پرتنش رشد کرده‌اند مستعد مشکلاتی همچون اضطراب، بزهکاری، پرخاشگری و ناسازگاری هستند [37]. از نظر دیدگاه شناختی نیز این‌گونه میتوان بیان کرد که این کودکان در پردازش و ادراک رویدادها دچار خطاهای شناختی، سوء برداشت و افکار معیوب هستند که منجر به رفتارهای ناسازگارانه در آنها میگردد [38]. از این رو، جهت افزایش سازگاری اجتماعی و کمک به خودتنظیمی رفتاری نیاز به استفاده از فنون و مهارتهای شناختی-رفتاری جهت تغییر باورها، نگرش‌ها و سوء برداشت‌ها در برخورد با مسائل و چالشها دارند.
مهارتهای مختلفی برای رسیدن به سازگاری مؤثر هستند. شناخت احساسات، آگاه بودن از احساس خشم و توجه به علائم بدنی به کودک کمک میکند تا در مدیریت احساس خود و تصمیم‌گیری منطقی‌تر گامی مؤثر بردارد و نتیجه پیامد رفتاری خود را در نظر بگیرد و آگاهانه‌تر رفتار کند [39]. حل مسئله یکی از مهارت‌ها و تکنیک‌های شناختی است که در دست‌یابی به سازگاری نقش به‌سزایی میتواند داشته باشد. در مهارت حل مسئله با پرداختن به مسأله و در نظر گرفتن جنبه های مختلف مسأله، انواع راهکارهای موجود، سود و زیان کردن راهکارهای ارائه شده و در نهایت با انتخاب راه‌کاری با بیشترین سود و کمترین ضرر، میتوان به تغییر و اصلاح رفتار ناکارآمد در کودکان پرداخت تا رفتارهای سازگارانه در آنها تقویت گردد [40].
نتایج پژوهش Mahdavi و همکاران نیز حاکی از این بود که آموزش مهارت حل مسأله با رویکرد شناختی-رفتاری منجر به افزایش سازگاری اجتماعی کودکان طلاق میگردد [16]. همچنین، آموزش مهارت کنترل خشم به کودکان طلاق کمک میکند تا توانمندی‌های روانی و اجتماعی آنان ارتقاء یابد و در برابر فشارها و تنش‌های فردی و اجتماعی از تکنیک‌هایی جهت مدیریت خشم استفاده کنند و بر افکار، احساسات و رفتارهای خود تسلط داشته باشند و رفتار سازگارانه را جایگزین رفتارهای ناکارآمد کنند.
ذهن آگاهی از دیگر تکنیک‌هایی که در این پروتکل استفاده شد، به کودک کمک میکند تا با آگاهانه رفتار کردن در لحظه و استفاده از تن‌آرامی، احساسات ناکارآمد خود را مدیریت کند و از پیامدهای نامطلوب دوری جوید. به طور کلی در مداخلات مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری راهبردهایی برای رشد انطباقی بر افکار و رفتارها و اصلاح شناخت‌های معیوب ایجاد میگردد، راهبردهای جدیدی برای مقابله با موقعیتها و احساسها آموزش داده میشود و کودک یاد می‌گیرد شیوههای ناسازگارانه مقابله را با راههای سازگارانهتر جایگزین کند [41]، از این رو، زمینه ارتقاء سازگاری اجتماعی فراهم میگردد. در این پروتکل نیز خطاهای شناختی و افکار منفی خودآیند که موجب افزایش سطح ناسازگاری در کودکان طلاق میگردد شناسایی و با آموزش مهارت حل مسئله، اصلاح راهبردهای شناختی و رفتاری، جایگزین کردن افکار مثبت به جای افکار خودآیند منفی موجب افزایش سطح سازگاری اجتماعی کودک گردید.
از محدودیتهای پژوهش حاضر میتوان به محدود بودن نمونههای پژوهش به کودکان دختر 10 تا 12 سال اشاره کرد که تعمیم نتایج را به سایر گروههای سنی و گروه پسران با احتیاط مواجه مینماید. همچنین، این پژوهش دوره پیگیری نداشت. با توجه به اینکه استفاده از مرحله پیگیری میتواند به ارزیابی بهتر نتایج درمانی میانجامد، لذا پیشنهاد میشود در مطالعات مشابه مرحله پیگیری انجام گردد.
نتیجهگیری
به طور کلی نتایج مطالعه حاضر نشان داد برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری به طور معنیداری باعث افزایش سازگاری اجتماعی کودکان طلاق میشود. ازاینرو، این برنامه میتواند جهت مداخله زودهنگام و پیشگیری از اختلالات عاطفی-رفتاری جدیتر در کودکان خانوادههای طلاق مؤثر و مفید واقع شود. بنابراین، پیشنهاد میگردد تا مشاوران بهزیستی، مددکاران اجتماعی و روانشاسان حوزه کودک جهت مداخله بهنگام و کاهش مشکلات رفتاری در کودکان خانوادههای طلاق از این برنامه آموزشی بهره ببرند.
تشکر و قدردانی
مقاله حاضر برگرفته از رساله دکتری روانشناسی و آموزش کودکان استثنائی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران میباشد. بدینوسیله از تمامی دانشآموزانی که جهت تکمیل پرسش‌نامهها و اجرای پژوهش با پژوهشگران همکاری نمودند، تشکر و قدردانی به عمل میآید.
.
پژوهش حاضر با هدف تدوین برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری و تعیین اثربخشی آن بر سازگاری اجتماعی کودکان طلاق انجام شد. یافتهها نشان داد که بین میانگین نمرات سازگاری اجتماعی در گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل در مرحله پسآزمون افزایش معناداری وجود دارد. به عبارتی، آموزش برنامه مداخله بهنگام ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری موجب افزایش سازگاری اجتماعی در کودکان طلاق گردید. این یافته تا حدودی با نتایج پژوهشهای پیشین که نشان دادند درمانهای مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری موجب کاهش مشکلات رفتاری کودکان میگردد [22-21] همسو بود. نتایج پژوهش Hosseini Yazdi و همکاران نیز حاکی از این بود که برنامه مداخله ویژه کودکان طلاق بر مشکلات برون سازی شده کودکان طلاق تأثیر معنادار دارد و موجب کاهش مشکلاتی همچون پرخاشگری و ناسازگاری در آنها میگردد [34].
در تبیین این یافته میتوان بیان کرد بسیاری از مشکلات رفتاری کودکان حاصل تعاملات نادرست والدین و مشکلات ناشی از خانواده است. عملکرد خانواده میتواند بر احساسات، هیجانات، شناخت و سازگاری کودک نقش مؤثری داشته باشد [34]. تجربیات دوران کودکی در محیط خانواده از اساسی‌ترین عوامل اجتماعی شدن در زندگی افراد محسوب میشود، ارتباط سالم بین والدین و فرزندان باعث ایجاد محیطی سالم برای رشد و عاملی اثرگذار بر شخصیت و سازگاری کودکان محسوب [35]. کودکان خانوادههای طلاق طی فرآیند جدایی والدین با بحران‌های عاطفی و اجتماعی پس از آن مواجه می‌شوند. کودکان معمولاً امنیت عاطفی خود را از دست میدهند و مورد بی‌توجهی واقع می‌شوند. این کودکان به علت جدایی والدین و قضاوت‌های دیگران احساس شرم، سرافکندگی و خشم در مقابل دیگران و همسالان خود دارندو از این رو آنها مستعد مشکلات رفتاری همچون ناسازگاری اجتماعی هستند [36].
نتایج مطالعات پیشین حاکی از این است که افرادی که در خانوادههای پرتنش رشد کرده‌اند مستعد مشکلاتی همچون اضطراب، بزهکاری، پرخاشگری و ناسازگاری هستند [37]. از نظر دیدگاه شناختی نیز این‌گونه میتوان بیان کرد که این کودکان در پردازش و ادراک رویدادها دچار خطاهای شناختی، سوء برداشت و افکار معیوب هستند که منجر به رفتارهای ناسازگارانه در آنها میگردد [38]. از این رو، جهت افزایش سازگاری اجتماعی و کمک به خودتنظیمی رفتاری نیاز به استفاده از فنون و مهارتهای شناختی-رفتاری جهت تغییر باورها، نگرش‌ها و سوء برداشت‌ها در برخورد با مسائل و چالشها دارند.
مهارتهای مختلفی برای رسیدن به سازگاری مؤثر هستند. شناخت احساسات، آگاه بودن از احساس خشم و توجه به علائم بدنی به کودک کمک میکند تا در مدیریت احساس خود و تصمیم‌گیری منطقی‌تر گامی مؤثر بردارد و نتیجه پیامد رفتاری خود را در نظر بگیرد و آگاهانه‌تر رفتار کند [39]. حل مسئله یکی از مهارت‌ها و تکنیک‌های شناختی است که در دست‌یابی به سازگاری نقش به‌سزایی میتواند داشته باشد. در مهارت حل مسئله با پرداختن به مسأله و در نظر گرفتن جنبه های مختلف مسأله، انواع راهکارهای موجود، سود و زیان کردن راهکارهای ارائه شده و در نهایت با انتخاب راه‌کاری با بیشترین سود و کمترین ضرر، میتوان به تغییر و اصلاح رفتار ناکارآمد در کودکان پرداخت تا رفتارهای سازگارانه در آنها تقویت گردد [40].
نتایج پژوهش Mahdavi و همکاران نیز حاکی از این بود که آموزش مهارت حل مسأله با رویکرد شناختی-رفتاری منجر به افزایش سازگاری اجتماعی کودکان طلاق میگردد [16]. همچنین، آموزش مهارت کنترل خشم به کودکان طلاق کمک میکند تا توانمندی‌های روانی و اجتماعی آنان ارتقاء یابد و در برابر فشارها و تنش‌های فردی و اجتماعی از تکنیک‌هایی جهت مدیریت خشم استفاده کنند و بر افکار، احساسات و رفتارهای خود تسلط داشته باشند و رفتار سازگارانه را جایگزین رفتارهای ناکارآمد کنند.
ذهن آگاهی از دیگر تکنیک‌هایی که در این پروتکل استفاده شد، به کودک کمک میکند تا با آگاهانه رفتار کردن در لحظه و استفاده از تن‌آرامی، احساسات ناکارآمد خود را مدیریت کند و از پیامدهای نامطلوب دوری جوید. به طور کلی در مداخلات مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری راهبردهایی برای رشد انطباقی بر افکار و رفتارها و اصلاح شناخت‌های معیوب ایجاد میگردد، راهبردهای جدیدی برای مقابله با موقعیتها و احساسها آموزش داده میشود و کودک یاد می‌گیرد شیوههای ناسازگارانه مقابله را با راههای سازگارانهتر جایگزین کند [41]، از این رو، زمینه ارتقاء سازگاری اجتماعی فراهم میگردد. در این پروتکل نیز خطاهای شناختی و افکار منفی خودآیند که موجب افزایش سطح ناسازگاری در کودکان طلاق میگردد شناسایی و با آموزش مهارت حل مسئله، اصلاح راهبردهای شناختی و رفتاری، جایگزین کردن افکار مثبت به جای افکار خودآیند منفی موجب افزایش سطح سازگاری اجتماعی کودک گردید.
از محدودیتهای پژوهش حاضر میتوان به محدود بودن نمونههای پژوهش به کودکان دختر 10 تا 12 سال اشاره کرد که تعمیم نتایج را به سایر گروههای سنی و گروه پسران با احتیاط مواجه مینماید. همچنین، این پژوهش دوره پیگیری نداشت. با توجه به اینکه استفاده از مرحله پیگیری میتواند به ارزیابی بهتر نتایج درمانی میانجامد، لذا پیشنهاد میشود در مطالعات مشابه مرحله پیگیری انجام گردد.
نتیجهگیری
به طور کلی نتایج مطالعه حاضر نشان داد برنامه مداخله بهنگام مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری ویژه کودکان طلاق با اختلالات عاطفی-رفتاری به طور معنیداری باعث افزایش سازگاری اجتماعی کودکان طلاق میشود. ازاینرو، این برنامه میتواند جهت مداخله زودهنگام و پیشگیری از اختلالات عاطفی-رفتاری جدیتر در کودکان خانوادههای طلاق مؤثر و مفید واقع شود. بنابراین، پیشنهاد میگردد تا مشاوران بهزیستی، مددکاران اجتماعی و روانشاسان حوزه کودک جهت مداخله بهنگام و کاهش مشکلات رفتاری در کودکان خانوادههای طلاق از این برنامه آموزشی بهره ببرند.
تشکر و قدردانی
مقاله حاضر برگرفته از رساله دکتری روانشناسی و آموزش کودکان استثنائی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران میباشد. بدینوسیله از تمامی دانشآموزانی که جهت تکمیل پرسش‌نامهها و اجرای پژوهش با پژوهشگران همکاری نمودند، تشکر و قدردانی به عمل میآید.
.
References
[1] O’Hara KL, Sandler LN, Wolchik SA, Tein JY. Parenting time, parenting quality, interparental conflict, and mental health problems of children in high-conflict divorce. J FAM Psychol 2019; 34(1): 23-33.
[2] Rosenbaum-Feldbrügge M. The impact of parental death in childhood on sons’ and daughters’ status attainment in young adulthood in the Netherlands, 1850–1952. Demography 2019; 56: 1827-54.
[3] Xerxna Y, Rescorla LA, Serdarevic F, Ijzendorn M, Jaddoe VW. The complex role of parental sepration in the association between family conflict and child problem behavior. J Cin Child Adolesc Psychol 2020; 49(1): 79-93.
[4] Elam KK, Sandler I, Wolchik SA, Tein J. Latent profile of postdivorce parenting time conflict, and quality: children’s adjustment associations. Journal of Family Psychology 2019; 33(5): 499-510.
[5] Mazaheri Z, Mirsifi Fard LS, Mohamad Ali Vatankhah V, Darbani SA. Effectiveness of compassion-focused therapy (CFT) on self-esteem and resilience in children and adolescents with divorced parents. J Child Ment Health 2020; 7(2): 80-93. [Farsi]
[6] Gharadaghi M, Amani A. Effectiveness of positive (TRIPLEP) parenting skill training on mother-child relationship quality, parenting self-efficacy and affective control among divorced mothers with children. Journal of Family Research 2022; 18(3): 423-43. [Farsi]
[7] Maforah NF, Molate M, Matlakala FK, Mohlatlole NE. Psychosocial effects of divorce on young women who grew up in divorced families at Rustenburg, Moruleng village. Technium Social Sciences Journal 2021; 23: 689.
[8] Theunissen MHC, Klein Velderman M, Cloostermans APG, Reijneveld SA. Emotional and behavioural problems in young children with divorced parents. European Journal of Public Health 2017; 27: 840-5.
[9] Yulaf Y, Semerci ZB. Comparison of psychiatric disorders between children with a history of parental divorce and parental death. Psychiatry and Behavioral Sciences 2018; 8(4): 171-7.
[10] Lahdepuro A, Savolainen K, Lahti-Pulkinen M, Eriksson JG, Lahti J. The Impact of early life stress on anxiety symptom in late adulthood. Sci Rep 2019; 13(9): 4395-405.
[11] Martinez-Pampliega A, Herrero M, Cormenza S, Corral S, Sanz M, Merino L, et al. Custody and child symptomatology in high conflict divorce: an analysis of latent profiles. Psicothema 2021; 33(1): 95-102.
[12] Schaan L, Scholz A, Nuraydin S, Bergert C, Hilger A, Rach H, et al. Introceppptive accuracy, emoion recognition, and emotion regulation in preschool children. Int J Psyhophysiol 2019; 138: 47-56.
[13] Grunebaum MF, Galfalvy HC, Mortenson LY, Burke A, Oquendo MA, Mann J. Attachment and social adjustment: relationship to suicide attempt and major depressive episode in a prospective study. J Affect Disord 2010; 123(1): 123-30.
[14] Salamat MK, Hejazi M, Morovati Z, Isadpanah S. Predicting children’s behavioral problems based on maternal parenting styles: The mediating role of child adjustment. J child Mental Health 2019; 6(3): 269-80. [Farsi]
[15] Moradi S, Akhani E. Comparison of psychological disorders among the children of divorce and their normal peers. Rooyesh 2020; 8(11): 111-8. [Farsi]
[16] Mahdavi A, Golestani A, Aghaie M, Hemati Rad G, Haj hosseeini M, Gholamali Lavasani M, et al. The effectiveness of problem-solving skills training on increasing social adjustment and regulatory self-strategies in children of divorce. Journal of Educational Psychology Studies 2019; 16(33): 157-70. [Farsi]
[17] Ghorbani Vanajemi M, Ejei J, gholamali-lavasani M. Effectiveness of attributional retraining on mental health of male middle school students with divorced parents. Knowledge & Research in Applied Psychology 2019; 20(1): 26-34. [Farsi]
[18] Smith-Greenaway E, Clark S. Variation in the link between parental divorce and children’s health disadvantage in low and high divorce setting. SSM-Population Health 2017; 3: 473-86.
[19] Membride H. Mental health: early intervention and prevention in children and young people. Br J Nurs 2016; 25(10): 552-7.
[20] Fergusson DM, McLeod GFH, Horwood J. Childhood sexual abuse and adult developmental outcomes: findings from a 30-year longitudinal study in New Zealand. Child Abuse Negl 2013; 37(9): 664-74.
[21] Vacher C, Romo L, Dereure M, Soler M, Picot MC, Purper-Quakil D. Efficacy of cognitive behavioral therapy on aggressive behavior in children with attention deficit hyperactivity disorder and emotion dysregulation: study protocol of a randomized controlled trail. Trials 2022; 7(23): 124-34.
[22] Wergeland G, Riise EN, Ost L. Cognitive behavior therapy for internalizing disorders in children and adolescents in routine clinical care: A systematic review and meta-analysis. Clin Psychol Rev 2021; 83: 1-10.
[23] Colizzi M, Lasalvia A, Ruggeri M. Prevention and early intervention in youth mental health: is it time for a multidisciplinary and tras-diagnostic model for care? International Journal of Mental Health Systems 2020; 23: 1-10.
[24] Lorfino F, Scott EM, Carpenter JS, Cross S, Hermens DF. Clinical stage transitions in person aged 12 to 25years presenting to early intervention mental health services with anxiety, mood and psychotic disorders. Original Investigation 2019; 76(11): 1167-75.
[25] Moeller MP, Carr G, Seaver L, Stredler-Brown A, Holzinger D. Best practices in family centered early intervention for children who are deaf or hard of hearing: An international consensus statement. J Deaf Stud Deaf Educ 2013; 18(4): 429-45.
[26] Davey ChG, McGorry PD. Early intervention for depression in young people: a blind spot in mental health care. Psychiatry 2019; 6(3): 267-72.
[27] Yousefi S. Development of sensory-motor and spatial perception rehabilitation program based on parent-child interaction and its effectiveness on fear of movement and independent activities in children with visual impairment. Dissertation for obtaining PhD degree in the field of psychology and education of exceptional children. Tehran, Allameh Tabatabai University, 2022: 43. [Farsi]
[28] Achenbach TM, Rescorla LA. Manual for the ASEBA school-age forms & profiles. Burlington: University of Vermont Research Center for Children. Youth & Families 2001.
[29] Minaee A. Adaptation and standardization of child behavior checklist, youth self-report, and teacher’s report forms. JOEC 2006; 6(1): 529-58. [Farsi]
[30] Dokhanchi, H. Children's social adaptability scale. 1998. [Farsi]. Retrieved from Doi: http:// www.ravancav.ir
[31] Kiarasi Z, Kiarasi S, Kiarasi A. The effect of story animation on social development and adjustment on educable mentally retarded students. Information and Communication Technology in Educational Sciences 2016; 6(24): 91-110. [Farsi]
[32] Ghamari Givi H, Khoshnoodniay Chomachaei B. Comparison of social skills, mental health and academic performance in children with divorced, divorcing and intact parents. Journal of Family Research 2016; 12(1): 69-92. [Farsi]
[33] Motamedi F, Beh-Pajooh A, Shokoohi Yekta M, Afrooz GhA, Ghobari-Bonab B. Effect of training emotional intelligence on components of social adjustment of female adolescents with emotional with single parents. Knowledge & Research in Applied Psychology 2021; 22(1): 79-92. [Farsi]
[34] Hosseini Yazdi SA, Mashhadi A, Kimiaee SA, Asemi Z. Effectiveness of children of divorce intervention program on externalized and internalized problems in children of divorce. Family Psychology 2015; 2(1): 3-14. [Farsi]
[35] Tang CSk, Koh YYW. Online social networking addiction among college students in Singapore: Co morbidity with behavioral addiction and affective disorder. Asian Journal of Psychiatry 2017; 25: 175-8.
[36] Sheikh Ahmadi J, Zandi F, Akbari M, Yarahmadi Y. Structural model based on self-developed social adjustment and academic performance, family mediation metacognitive strategies. Educational Psychology 2020; 16(56): 281-5. [Farsi]
[37] Zineldin M. TCS is blame: The impact of divorce on physical and mental health. Int J Prev Med 2019; 12(10): 141-51.
[38] Lavell CH, Farrel LJ, Cadman J. Predictors of treatment response to group cognitive behavioral therapy for pediatric obsessive-compulsive disorder. Psychiatry Research 2016; 245: 186-93.
[39] Stallard P. Evidence-based practice in cognitive-behavioral therapy. Arch Dis Child 2022; 107(2): 109-13.
[40] Matthys W, Schutter D. Improving our understanding of impaired social problem-solving in children and adolescents with conduct problems: implications for cognitive behavioral therapy. Clin Child Fam Psychol Rev 2022; 25(3): 552-72.
[41] Theunissen MHC, Velderman MK, Cloostermans APG, Reijneveld SA. Emotional and behavioral problems in young children with divorced parents. Eur J Public Health 2017; 27(5): 840-5.
[2] Rosenbaum-Feldbrügge M. The impact of parental death in childhood on sons’ and daughters’ status attainment in young adulthood in the Netherlands, 1850–1952. Demography 2019; 56: 1827-54.
[3] Xerxna Y, Rescorla LA, Serdarevic F, Ijzendorn M, Jaddoe VW. The complex role of parental sepration in the association between family conflict and child problem behavior. J Cin Child Adolesc Psychol 2020; 49(1): 79-93.
[4] Elam KK, Sandler I, Wolchik SA, Tein J. Latent profile of postdivorce parenting time conflict, and quality: children’s adjustment associations. Journal of Family Psychology 2019; 33(5): 499-510.
[5] Mazaheri Z, Mirsifi Fard LS, Mohamad Ali Vatankhah V, Darbani SA. Effectiveness of compassion-focused therapy (CFT) on self-esteem and resilience in children and adolescents with divorced parents. J Child Ment Health 2020; 7(2): 80-93. [Farsi]
[6] Gharadaghi M, Amani A. Effectiveness of positive (TRIPLEP) parenting skill training on mother-child relationship quality, parenting self-efficacy and affective control among divorced mothers with children. Journal of Family Research 2022; 18(3): 423-43. [Farsi]
[7] Maforah NF, Molate M, Matlakala FK, Mohlatlole NE. Psychosocial effects of divorce on young women who grew up in divorced families at Rustenburg, Moruleng village. Technium Social Sciences Journal 2021; 23: 689.
[8] Theunissen MHC, Klein Velderman M, Cloostermans APG, Reijneveld SA. Emotional and behavioural problems in young children with divorced parents. European Journal of Public Health 2017; 27: 840-5.
[9] Yulaf Y, Semerci ZB. Comparison of psychiatric disorders between children with a history of parental divorce and parental death. Psychiatry and Behavioral Sciences 2018; 8(4): 171-7.
[10] Lahdepuro A, Savolainen K, Lahti-Pulkinen M, Eriksson JG, Lahti J. The Impact of early life stress on anxiety symptom in late adulthood. Sci Rep 2019; 13(9): 4395-405.
[11] Martinez-Pampliega A, Herrero M, Cormenza S, Corral S, Sanz M, Merino L, et al. Custody and child symptomatology in high conflict divorce: an analysis of latent profiles. Psicothema 2021; 33(1): 95-102.
[12] Schaan L, Scholz A, Nuraydin S, Bergert C, Hilger A, Rach H, et al. Introceppptive accuracy, emoion recognition, and emotion regulation in preschool children. Int J Psyhophysiol 2019; 138: 47-56.
[13] Grunebaum MF, Galfalvy HC, Mortenson LY, Burke A, Oquendo MA, Mann J. Attachment and social adjustment: relationship to suicide attempt and major depressive episode in a prospective study. J Affect Disord 2010; 123(1): 123-30.
[14] Salamat MK, Hejazi M, Morovati Z, Isadpanah S. Predicting children’s behavioral problems based on maternal parenting styles: The mediating role of child adjustment. J child Mental Health 2019; 6(3): 269-80. [Farsi]
[15] Moradi S, Akhani E. Comparison of psychological disorders among the children of divorce and their normal peers. Rooyesh 2020; 8(11): 111-8. [Farsi]
[16] Mahdavi A, Golestani A, Aghaie M, Hemati Rad G, Haj hosseeini M, Gholamali Lavasani M, et al. The effectiveness of problem-solving skills training on increasing social adjustment and regulatory self-strategies in children of divorce. Journal of Educational Psychology Studies 2019; 16(33): 157-70. [Farsi]
[17] Ghorbani Vanajemi M, Ejei J, gholamali-lavasani M. Effectiveness of attributional retraining on mental health of male middle school students with divorced parents. Knowledge & Research in Applied Psychology 2019; 20(1): 26-34. [Farsi]
[18] Smith-Greenaway E, Clark S. Variation in the link between parental divorce and children’s health disadvantage in low and high divorce setting. SSM-Population Health 2017; 3: 473-86.
[19] Membride H. Mental health: early intervention and prevention in children and young people. Br J Nurs 2016; 25(10): 552-7.
[20] Fergusson DM, McLeod GFH, Horwood J. Childhood sexual abuse and adult developmental outcomes: findings from a 30-year longitudinal study in New Zealand. Child Abuse Negl 2013; 37(9): 664-74.
[21] Vacher C, Romo L, Dereure M, Soler M, Picot MC, Purper-Quakil D. Efficacy of cognitive behavioral therapy on aggressive behavior in children with attention deficit hyperactivity disorder and emotion dysregulation: study protocol of a randomized controlled trail. Trials 2022; 7(23): 124-34.
[22] Wergeland G, Riise EN, Ost L. Cognitive behavior therapy for internalizing disorders in children and adolescents in routine clinical care: A systematic review and meta-analysis. Clin Psychol Rev 2021; 83: 1-10.
[23] Colizzi M, Lasalvia A, Ruggeri M. Prevention and early intervention in youth mental health: is it time for a multidisciplinary and tras-diagnostic model for care? International Journal of Mental Health Systems 2020; 23: 1-10.
[24] Lorfino F, Scott EM, Carpenter JS, Cross S, Hermens DF. Clinical stage transitions in person aged 12 to 25years presenting to early intervention mental health services with anxiety, mood and psychotic disorders. Original Investigation 2019; 76(11): 1167-75.
[25] Moeller MP, Carr G, Seaver L, Stredler-Brown A, Holzinger D. Best practices in family centered early intervention for children who are deaf or hard of hearing: An international consensus statement. J Deaf Stud Deaf Educ 2013; 18(4): 429-45.
[26] Davey ChG, McGorry PD. Early intervention for depression in young people: a blind spot in mental health care. Psychiatry 2019; 6(3): 267-72.
[27] Yousefi S. Development of sensory-motor and spatial perception rehabilitation program based on parent-child interaction and its effectiveness on fear of movement and independent activities in children with visual impairment. Dissertation for obtaining PhD degree in the field of psychology and education of exceptional children. Tehran, Allameh Tabatabai University, 2022: 43. [Farsi]
[28] Achenbach TM, Rescorla LA. Manual for the ASEBA school-age forms & profiles. Burlington: University of Vermont Research Center for Children. Youth & Families 2001.
[29] Minaee A. Adaptation and standardization of child behavior checklist, youth self-report, and teacher’s report forms. JOEC 2006; 6(1): 529-58. [Farsi]
[30] Dokhanchi, H. Children's social adaptability scale. 1998. [Farsi]. Retrieved from Doi: http:// www.ravancav.ir
[31] Kiarasi Z, Kiarasi S, Kiarasi A. The effect of story animation on social development and adjustment on educable mentally retarded students. Information and Communication Technology in Educational Sciences 2016; 6(24): 91-110. [Farsi]
[32] Ghamari Givi H, Khoshnoodniay Chomachaei B. Comparison of social skills, mental health and academic performance in children with divorced, divorcing and intact parents. Journal of Family Research 2016; 12(1): 69-92. [Farsi]
[33] Motamedi F, Beh-Pajooh A, Shokoohi Yekta M, Afrooz GhA, Ghobari-Bonab B. Effect of training emotional intelligence on components of social adjustment of female adolescents with emotional with single parents. Knowledge & Research in Applied Psychology 2021; 22(1): 79-92. [Farsi]
[34] Hosseini Yazdi SA, Mashhadi A, Kimiaee SA, Asemi Z. Effectiveness of children of divorce intervention program on externalized and internalized problems in children of divorce. Family Psychology 2015; 2(1): 3-14. [Farsi]
[35] Tang CSk, Koh YYW. Online social networking addiction among college students in Singapore: Co morbidity with behavioral addiction and affective disorder. Asian Journal of Psychiatry 2017; 25: 175-8.
[36] Sheikh Ahmadi J, Zandi F, Akbari M, Yarahmadi Y. Structural model based on self-developed social adjustment and academic performance, family mediation metacognitive strategies. Educational Psychology 2020; 16(56): 281-5. [Farsi]
[37] Zineldin M. TCS is blame: The impact of divorce on physical and mental health. Int J Prev Med 2019; 12(10): 141-51.
[38] Lavell CH, Farrel LJ, Cadman J. Predictors of treatment response to group cognitive behavioral therapy for pediatric obsessive-compulsive disorder. Psychiatry Research 2016; 245: 186-93.
[39] Stallard P. Evidence-based practice in cognitive-behavioral therapy. Arch Dis Child 2022; 107(2): 109-13.
[40] Matthys W, Schutter D. Improving our understanding of impaired social problem-solving in children and adolescents with conduct problems: implications for cognitive behavioral therapy. Clin Child Fam Psychol Rev 2022; 25(3): 552-72.
[41] Theunissen MHC, Velderman MK, Cloostermans APG, Reijneveld SA. Emotional and behavioral problems in young children with divorced parents. Eur J Public Health 2017; 27(5): 840-5.
Developing Early Intervention Program Based on Cognitive-Behavioral Theory in Children of Divorce with Emotional-Behavioral Disorders and Its Effectiveness on Social Adjustment of Children of Divorce: A Descriptive Study
Zahra Asgharpour Lashkami[5], Maryam Asaseh[6], Leila Kashani Vahid[7], Majid Ebrahimpour[8]
Received: 10/06/23 Sent for Revision: 02/10/23 Received Revised Manuscript: 31/01/24 Accepted: 03/02/24
Background and Objectives: Divorce can lead to many behavioral and psychological problems in children. The aim of the current study was to develop early intervention program based on cognitive-behavioral theory in children of divorce with emotional-behavioral disorders and determine its effectiveness in social adjustment of children of divorce.
Materials and Methods: In the current descriptive study, the statistical population included all articles and the professors of psychology, in the qualitative part, and all the girls of divorced families of Astaneh-Ashrafiyeh City, in the quantitative part, in 2022. Moreover, 30 children of divorce were selected by random sampling and randomly assigned into experimental and control groups (15 people in each group). The experimental group was trained in 12 90-minute sessions, twice a week, and the control group did not receive any training. Data was collected in pre-test and post-test using Achenbach’s Child Behavioral Checklist (2001) and Dokhanchi's Social Adjustment Questionnaire (1998). The data were analyzed by thematic analysis and univariate analysis of covariance in the qualitative and quantitative parts, respectively.
Results: The findings demonstrated that the mean and standard deviation of social adjustment scores in the experimental group increased from 98.33±1.90 in the pre-test to 104.33±1.08 in the post-test, and in the control group from 98.07±1.67 in the pre-test to 98.53±1.40 in the post-test (p<0.001).
Conclusion: Based on the results of the present study, the early intervention program based on cognitive-behavioral theory of children of divorce with emotional-behavioral disorders was effective on the increase of social adjustment of these children. Therefore, this program can be implemented as an effective program to improve the social adjustment of children of divorce.
Key words: Divorce, Early intervention, Psychological disorders, Social adjustment
Funding: This study did not any funds.
Conflict of interest: None declared.
Ethical approval: The Ethics Committee of Science and Research University of Tehran approved the study (IR.IAU.SRB.REC.1400.277).
How to cite this article: Asgharpour Lashkami Zahra, Asaseh Maryam, Kashani Vahid Leila, Ebrahimpour Majid. Developing Early Intervention Program Based on Cognitive-Behavioral Theory in Children of Divorce with Emotional-Behavioral Disorders and Its Effectiveness on Social Adjustment of Children of Divorce: A Descriptive Study. J Rafsanjan Univ Med Sci 2024; 22 (11): 1133-48. [Farsi]
[1]- دانشجوی دکتری، گروه روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
[2]- (نویسنده مسئول) استادیار، گروه روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
تلفن: 44865159-021، دورنگار: 44865166-021، پست الکترونیکی: Maryam.Asaseh@gmail.com
تلفن: 44865159-021، دورنگار: 44865166-021، پست الکترونیکی: Maryam.Asaseh@gmail.com
[3]- استادیار، گروه روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
[4]- استادیار، گروه روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قائنات، قائنات، ایران
[5]- Phd Student in Psychology, Dept. of Psychology and Exceptional Children Education, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
[6]- Assistant Prof., Dept. of Psychology and Exceptional Children Education , Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran, ORCID: 0000-0003-0221-7089
(Corresponding Author) Tel: (021) 44865159, Fax: (021) 44865166, E-mail: Maryam.Asaseh@gmail.com
(Corresponding Author) Tel: (021) 44865159, Fax: (021) 44865166, E-mail: Maryam.Asaseh@gmail.com
[7]- Assistant Prof., Dept. of Psychology and Exceptional Children Education, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
[8]- Assistant Prof., Dept. of Psychology and Exceptional Children Education , Ghaenat Branch, Islamic Azad University, Ghaenat, Iran
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
روانپزشكي
دریافت: 1402/3/3 | پذیرش: 1402/11/14 | انتشار: 1402/12/2
دریافت: 1402/3/3 | پذیرش: 1402/11/14 | انتشار: 1402/12/2
فهرست منابع
1. O’Hara KL, Sandler LN, Wolchik SA, Tein JY. Parenting time, parenting quality, interparental conflict, and mental health problems of children in high-conflict divorce. J FAM Psychol 2019; 34(1): 23-33.
2. Rosenbaum-Feldbrügge M. The impact of parental death in childhood on sons’ and daughters’ status attainment in young adulthood in the Netherlands, 1850–1952. Demography 2019; 56: 1827-54.
3. Xerxna Y, Rescorla LA, Serdarevic F, Ijzendorn M, Jaddoe VW. The complex role of parental sepration in the association between family conflict and child problem behavior. J Cin Child Adolesc Psychol 2020; 49(1): 79-93.
4. Elam KK, Sandler I, Wolchik SA, Tein J. Latent profile of postdivorce parenting time conflict, and quality: children’s adjustment associations. Journal of Family Psychology 2019; 33(5): 499-510.
5. Mazaheri Z, Mirsifi Fard LS, Mohamad Ali Vatankhah V, Darbani SA. Effectiveness of compassion-focused therapy (CFT) on self-esteem and resilience in children and adolescents with divorced parents. J Child Ment Health 2020; 7(2): 80-93. [Farsi]
6. Gharadaghi M, Amani A. Effectiveness of positive (TRIPLEP) parenting skill training on mother-child relationship quality, parenting self-efficacy and affective control among divorced mothers with children. Journal of Family Research 2022; 18(3): 423-43. [Farsi]
7. Maforah NF, Molate M, Matlakala FK, Mohlatlole NE. Psychosocial effects of divorce on young women who grew up in divorced families at Rustenburg, Moruleng village. Technium Social Sciences Journal 2021; 23: 689.
8. Theunissen MHC, Klein Velderman M, Cloostermans APG, Reijneveld SA. Emotional and behavioural problems in young children with divorced parents. European Journal of Public Health 2017; 27: 840-5.
9. Yulaf Y, Semerci ZB. Comparison of psychiatric disorders between children with a history of parental divorce and parental death. Psychiatry and Behavioral Sciences 2018; 8(4): 171-7.
10. Lahdepuro A, Savolainen K, Lahti-Pulkinen M, Eriksson JG, Lahti J. The Impact of early life stress on anxiety symptom in late adulthood. Sci Rep 2019; 13(9): 4395-405.
11. Martinez-Pampliega A, Herrero M, Cormenza S, Corral S, Sanz M, Merino L, et al. Custody and child symptomatology in high conflict divorce: an analysis of latent profiles. Psicothema 2021; 33(1): 95-102.
12. Schaan L, Scholz A, Nuraydin S, Bergert C, Hilger A, Rach H, et al. Introceppptive accuracy, emoion recognition, and emotion regulation in preschool children. Int J Psyhophysiol 2019; 138: 47-56.
13. Grunebaum MF, Galfalvy HC, Mortenson LY, Burke A, Oquendo MA, Mann J. Attachment and social adjustment: relationship to suicide attempt and major depressive episode in a prospective study. J Affect Disord 2010; 123(1): 123-30.
14. Salamat MK, Hejazi M, Morovati Z, Isadpanah S. Predicting children’s behavioral problems based on maternal parenting styles: The mediating role of child adjustment. J child Mental Health 2019; 6(3): 269-80. [Farsi]
15. Moradi S, Akhani E. Comparison of psychological disorders among the children of divorce and their normal peers. Rooyesh 2020; 8(11): 111-8. [Farsi]
16. Mahdavi A, Golestani A, Aghaie M, Hemati Rad G, Haj hosseeini M, Gholamali Lavasani M, et al. The effectiveness of problem-solving skills training on increasing social adjustment and regulatory self-strategies in children of divorce. Journal of Educational Psychology Studies 2019; 16(33): 157-70. [Farsi]
17. Ghorbani Vanajemi M, Ejei J, gholamali-lavasani M. Effectiveness of attributional retraining on mental health of male middle school students with divorced parents. Knowledge & Research in Applied Psychology 2019; 20(1): 26-34. [Farsi]
18. Smith-Greenaway E, Clark S. Variation in the link between parental divorce and children’s health disadvantage in low and high divorce setting. SSM-Population Health 2017; 3: 473-86.
19. Membride H. Mental health: early intervention and prevention in children and young people. Br J Nurs 2016; 25(10): 552-7.
20. Fergusson DM, McLeod GFH, Horwood J. Childhood sexual abuse and adult developmental outcomes: findings from a 30-year longitudinal study in New Zealand. Child Abuse Negl 2013; 37(9): 664-74.
21. Vacher C, Romo L, Dereure M, Soler M, Picot MC, Purper-Quakil D. Efficacy of cognitive behavioral therapy on aggressive behavior in children with attention deficit hyperactivity disorder and emotion dysregulation: study protocol of a randomized controlled trail. Trials 2022; 7(23): 124-34.
22. Wergeland G, Riise EN, Ost L. Cognitive behavior therapy for internalizing disorders in children and adolescents in routine clinical care: A systematic review and meta-analysis. Clin Psychol Rev 2021; 83: 1-10.
23. Colizzi M, Lasalvia A, Ruggeri M. Prevention and early intervention in youth mental health: is it time for a multidisciplinary and tras-diagnostic model for care? International Journal of Mental Health Systems 2020; 23: 1-10.
24. Lorfino F, Scott EM, Carpenter JS, Cross S, Hermens DF. Clinical stage transitions in person aged 12 to 25years presenting to early intervention mental health services with anxiety, mood and psychotic disorders. Original Investigation 2019; 76(11): 1167-75.
25. Moeller MP, Carr G, Seaver L, Stredler-Brown A, Holzinger D. Best practices in family centered early intervention for children who are deaf or hard of hearing: An international consensus statement. J Deaf Stud Deaf Educ 2013; 18(4): 429-45.
26. Davey ChG, McGorry PD. Early intervention for depression in young people: a blind spot in mental health care. Psychiatry 2019; 6(3): 267-72.
27. Yousefi S. Development of sensory-motor and spatial perception rehabilitation program based on parent-child interaction and its effectiveness on fear of movement and independent activities in children with visual impairment. Dissertation for obtaining PhD degree in the field of psychology and education of exceptional children. Tehran, Allameh Tabatabai University, 2022: 43. [Farsi]
28. Achenbach TM, Rescorla LA. Manual for the ASEBA school-age forms & profiles. Burlington: University of Vermont Research Center for Children. Youth & Families 2001.
29. Minaee A. Adaptation and standardization of child behavior checklist, youth self-report, and teacher’s report forms. JOEC 2006; 6(1): 529-58. [Farsi]
30. Dokhanchi, H. Children's social adaptability scale. 1998. [Farsi]. Retrieved from Doi: http:// www.ravancav.ir
31. Kiarasi Z, Kiarasi S, Kiarasi A. The effect of story animation on social development and adjustment on educable mentally retarded students. Information and Communication Technology in Educational Sciences 2016; 6(24): 91-110. [Farsi]
32. Ghamari Givi H, Khoshnoodniay Chomachaei B. Comparison of social skills, mental health and academic performance in children with divorced, divorcing and intact parents. Journal of Family Research 2016; 12(1): 69-92. [Farsi]
33. Motamedi F, Beh-Pajooh A, Shokoohi Yekta M, Afrooz GhA, Ghobari-Bonab B. Effect of training emotional intelligence on components of social adjustment of female adolescents with emotional with single parents. Knowledge & Research in Applied Psychology 2021; 22(1): 79-92. [Farsi]
34. Hosseini Yazdi SA, Mashhadi A, Kimiaee SA, Asemi Z. Effectiveness of children of divorce intervention program on externalized and internalized problems in children of divorce. Family Psychology 2015; 2(1): 3-14. [Farsi]
35. Tang CSk, Koh YYW. Online social networking addiction among college students in Singapore: Co morbidity with behavioral addiction and affective disorder. Asian Journal of Psychiatry 2017; 25: 175-8.
36. Sheikh Ahmadi J, Zandi F, Akbari M, Yarahmadi Y. Structural model based on self-developed social adjustment and academic performance, family mediation metacognitive strategies. Educational Psychology 2020; 16(56): 281-5. [Farsi]
37. Zineldin M. TCS is blame: The impact of divorce on physical and mental health. Int J Prev Med 2019; 12(10): 141-51.
38. Lavell CH, Farrel LJ, Cadman J. Predictors of treatment response to group cognitive behavioral therapy for pediatric obsessive-compulsive disorder. Psychiatry Research 2016; 245: 186-93.
39. Stallard P. Evidence-based practice in cognitive-behavioral therapy. Arch Dis Child 2022; 107(2): 109-13.
40. Matthys W, Schutter D. Improving our understanding of impaired social problem-solving in children and adolescents with conduct problems: implications for cognitive behavioral therapy. Clin Child Fam Psychol Rev 2022; 25(3): 552-72.
41. Theunissen MHC, Velderman MK, Cloostermans APG, Reijneveld SA. Emotional and behavioral problems in young children with divorced parents. Eur J Public Health 2017; 27(5): 840-5.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
