مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

گزارش کوتاه

مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان

دوره 13، بهمن 1393، 1102-1097

بررسی شاخص‌های زیج حیاتی مراکز بهداشتی درمانی روستایی شیراز قبل و بعد از اجرای برنامه پزشک خانواده طی سال‌های 91-1380: یک گزارش کوتاه

محدثه قنبری جهرمی[1]، محمد خمرنیا[2]، رکسانا شریفیان[3]، عزیز کسانی[4]

دریافت مقاله: 28/7/93      ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 20/8/93    دریافت اصلاحیه از نویسنده: 8/9/93        پذیرش مقاله: 18/9/93

چکیده

زمینه و هدف: سلامت مادران و کودکان یکی از مسائل مهمی است که نیاز به توجه ویژه دارد. یکی از اهداف برنامه پزشک خانواده بهبود شاخص های زیج حیاتی می باشد. مطالعه حاضر با هدف بررسی شاخص‌های زیج حیاتی مراکز بهداشتی درمانی روستایی شیراز  قبل و بعد از اجرای طرح پزشک خانواده طی سال‌های1391-1380 انجام شده است.

مواد و روش‌ها: این مطالعه به صورت مقطعی در سال 1393 انجام شد. داده‌ها با استفاده از فرم جمع‌آوری پژوهشگر ساخته و به صورت سرشماری از سال1380 تا سال 1391 از مراکز بهداشتی والفجر و انقلاب جمع‌آوری شدند. از آمار توصیفی و برای تحلیل داده‌ها از نرم افزار Excel و آزمون ویلکاکسون استفاده شد.

یافته‌ها: بیشترین میانگین شاخص‌های زیج حیاتی بعد از اجرای طرح پزشک خانواده مربوط به شاخص باروری عمومی (98/5) و کمترین مربوط به باروری کلی قبل از اجرای طرح پزشک خانواده بود (17/0). بین چهار شاخص قبل و بعد از اجرای طرح رابطه معناداری وجود داشت (05/0p<). شاخص‌های مرگ نوزاد زیر1 ماه، مرگ کودکان زیر1 سال، درصد کودکان زیر1 سال و درصد مرده‌زایی از سال 1380 تا سال 1391 روندی رو به کاهش داشتند.

نتیجه‌گیری: شاخص‌های بهداشتی درصد مرگ نوزاد زیر 1 ماه، درصد مرده‌زایی، درصد کودکان زیر 1 سال و درصد موالید خام بعد از طرح پزشک خانواده ارتقا یافتند. لذا با اجرای صحیح، نظارت مداوم و افزایش آگاهی مردم از این طرح می‌توان در جهت ارتقا شاخص‌های زیج حیاتی اقدام مؤثر انجام داد.

واژه‌های کلیدی: طرح پزشک خانواده، شاخص زیج حیاتی، شاخص سلامت روستا

مقدمه

پزشک خانواده یکی از طرح‌های مهم نظام‌های سلامت به منظورگسترش کیفیت خدمات بهداشتی درمانی می‌باشد [1]. از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت، با اجرای برنامه پزشک خانواده می‌توان کیفیت، هزینه اثربخشی و عدالت را در سیستم‌های مراقبت بهداشتی ارتقا بخشید [2]. طرح پزشک خانواده با هدف کنترل هزینه‌های اضافی درمان، افزایش سلامت و جلوگیری از مراجعات مکرر و بی‌دلیل مردم به سطوح بالاتر از سال 1384 در روستاها و شهرهای زیر 20000 نفر جمعیت در ایران انجام شد [3]. در این زمان، مراقبت‌های اولیه ، توسط تیم پزشک خانواده در مناطق روستایی و شهری ارائه شد [2]. مسلماً برای اجرای بهتر هر برنامه‌ای در کشور خصوصاً پزشک خانواده، مشارکت مردم و نظارت و ارزیابی آن ضروری است تا در صورت وجود ضعف بتوان آن را به موقع برطرف کرد [4].

نتایج یک مطالعه در ایران نشان داد اجرای طرح پزشک خانواده از سال 1380 تا 1386 تأثیر مثبتی بر تمامی ‌شاخص‌های بهداشتی مادر و کودک به جز مرگ و میر مادران داشته است [5]. طبق مطالعهBarati  و همکاران که در کل کشور انجام شده است اجرای طرح پزشک خانواده در ارتقای شاخص‌های مرگ کودکان زیر 1 سال، مرگ کودکان زیر 5 سال، مرگ نوزادان، مرگ مادران مؤثر بوده است [6].

همچنین، استان فارس به عنوان یکی از دو استان اجراکننده پایلوت طرح پزشک خانواده شهری در کشور می‌باشد که از سال 1384 اجرا کننده این طرح در روستاها بوده است. با توجه به اهمیت طرح پزشک خانواده که منجر به ارتقای سطح سلامت، کنترل هزینه‌های درمان، افزایش کیفیت خدمات می‌شود نیاز است تا میزان اثربخشی و تأثیر این برنامه بر سلامت جامعه به خصوص جمعیت روستایی که چندین سال است از خدمات پزشکان خانواده استفاده می‌کنند، مورد بررسی قرار گیرد. لذا پژوهش حاضر با هدف مقایسه شاخص‌های زیج حیاتی مراکز بهداشتی درمانی روستایی شیراز قبل و بعد از اجرای طرح پزشک خانواده انجام شد. نتایج بدست آمده از این طرح اطلاعات سودمندی را به مدیران و سیاستگزاران بهداشتی در اجرای این طرح و افزایش سطح سلامتی جامعه می‌تواند ارائه دهد.

مواد و روش‌ها

این پژوهش از نوع مطالعات توصیفی- تحلیلی می‌باشد که به صورت مقطعی و با هدف کاربردی در شش ماهه اول سال 1393 انجام شد. جامعه پژوهش شامل جمعیت روستایی تحت پوشش طرح پزشک خانواده شیراز بود. داده‌های مورد نظر در این طرح صرفا شاخص‌های زیج حیاتی این جمعیت بود. بدین ترتیب به روش سرشماری، کلیه اطلاعات مربوط به شاخص‌های زیج حیاتی در جمعیت روستایی شیراز از دو مرکز بهداشت شهدای انقلاب و شهدای والفجر از سال 1380 تا سال 1391 که پوشش‌دهنده خدمات پزشک خانواده در این روستاها بودند جمع‌آوری شد. ابزار گردآوری داده‌ها فرم جمع‌آوری اطلاعات طراحی شده توسط پژوهشگر بود. این فرم شامل 8 شاخص زیج حیاتی (درصد مرگ نوزاد زیر 1ماه، درصد کودکان زیر یکسال، درصد مرده‌زایی، درصد مرگ کودکان زیر یکسال، درصد باروری کلی، درصد باروری عمومی، درصد خام تولد، درصد خام مرگ) بود که از سال 1380 تا 1391 طبقه‌بندی شده بودند. روایی محتوایی فرم جمع‌آوری اطلاعات به تأیید تعدادی از متخصصین و اعضای هیئت علمی‌ متخصص در این زمینه رسید. برای ارائه اطلاعات از آمار توصیفی و جهت تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار Excel، آزمون ویلکاکسون Wilcoxon)) استفاده شد.

نتایج

جدول 1 نشان می‌دهد رابطه معناداری بین 4 شاخص زیج حیاتی قبل و بعد از اجرای طرح پزشک خانواده روستایی از سال 1380 تا 1391 وجود دارد. همچنین، شاخص‌های مرگ نوزاد زیر1 ماه، درصد مرده‌زایی، درصد کودکان زیر 1 سال و مرگ کودکان زیر 1 سال قبل و بعد از اجرای طرح پزشک خانواده روستایی شیراز روندی رو به کاهش داشته است.

جدول1- همبستگی بین شاخص های زیج حیاتی در مراکز بهداشت شهری روستایی شهر شیراز از سال1380 تا 1391 با استفاده از آزمون ویلکاکسون

بحث

نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد از بین 8 شاخص زیج حیاتی شیراز رابطه معناداری بین 4 شاخص (درصد مرگ نوزاد زیر 1 ماه، درصد مرده‌زایی، درصد کودکان زیر 1 سال و درصد موالید خام) قبل و بعد از اجرای طرح پزشک خانواده وجود دارد. به عبارتی این 4 شاخص بعد از اجرای طرح پزشک خانواده روند رو به رشدی داشته‌اند که نشان از تأثیر مثبت این طرح دارد. نتایج این پژوهش تا حدودی با یافته‌های پژوهش Raeisi و همکاران مطابقت دارد، طبق این مطالعه رابطه معنا‌داری بین درصد کودکان زیر 1 سال قبل و بعد از اجرای طرح وجود داشت، که با نتایج پژوهش حاضر همخوانی دارد [5]. طبق مطالعه Sans- Corrales و همکاران در کوبا، بین وضعیت سلامت، هزینه‌ها و طرح پزشک خانواده رابطه معناداری وجود داشته است [7]. به عبارتی طرح پزشک خانواده منجر به افزایش سلامت و کاهش هزینه‌های درمان شده است. لذا با اجرای صحیح و نظارت مداوم در این طرح می‌توان تا میزان زیادی سلامت جامعه را بهبود بخشید.

بررسی روند شاخص درصد مرگ نوزاد زیر 1 ماه نشان داد بعد از اجرای طرح پزشک خانواده این شاخص کاهش داشت. که می‌تواند نشان از تأثیر مثبت این طرح می‌باشد. Boskabadi و همکاران بیان می‌کنند نارسایی شدید، ناهنجاری مادرزادی، عفونت‌های نوزادی و بیمارهای زمینه‌ای علت مرگ نوزادان می‌باشد. وزن کم هنگام تولد، نوع زایمان، سن بارداری از دیگر عوامل مرگ نوزادان می‌باشد [8]. با توجه به عملکرد مناسب پزشک خانواده در کاهش مرگ نوزادان می‌توان در سال‌های آتی مرگ نوزادان را به حداقل رساند.

درصد مرده‌زایی بعد از اجرای طرح روندی کاهشی داشته است. این نتایج نشان دهنده کارکرد مناسب این طرح می‌باشد که منجر به کاهش درصد مرده‌زایی شده است. این نتایج با پژوهش Raeisi مطابقت داشت [5]. Hematyar و همکارش بیان می‌کند عواملی نظیر وضعیت بد تغذیه‌ای مادر، وضعیت بد اجتماعی اقتصادی منجر به مرده‌زایی می‌شود. برای جلوگیری از چنین اتفاقاتی می‌توان از طریق آموزش سلامت، تغذیه مناسب و مراقبت‌های مامایی، جهت پیشگیری استفاده کرد [9]. یکی از اهداف مهم طرح پزشک خانواده کاهش مرده‌زایی می‌باشد. بنابراین با اقداماتی صحیح در راستای این طرح می‌توان مرده‌زایی را کاهش داد.

طبق نتایج پژوهش شاخص درصد مرگ کودکان زیر 1 سال نشان داد این شاخص روندی رو به کاهش داشت. علت این امر می‌تواند افزایش آگاهی مردم، مشکلات اقتصادی و ... باشد که موجب کاهش تعداد کودکان زیر 1 سال شده است. Safari و همکاران بیان می‌کنند کمبود وزن هنگام تولد، تغذیه با شیر خشک و نارس بودن هنگام تولد، منجر به مرگ کودکان می‌شود [10]. عملکرد فعال مراکز بهداشتی درمانی و همچنین اجرای طرح پزشک خانواده مبنی بر توجه بسیار در امر سلامت کودکان، آموزش در زمینه بهداشت باروری و مراقبت‌های کودک و تغذیه با شیر مادر سبب کاهش مرگ و میر کودکان می‌شود.

شاخص‌های درصد باروری کلی و میزان خام مرگ در قبل و بعد از اجرای طرح روندی همسان را نشان داد. به عبارتی اجرای این طرح تأثیر چندانی بر شاخص باروری کلی و درصد خام مرگ نداشتند. همچنین، نمودار باروری عمومی‌نشان داد بعد از اجرای طرح پزشک خانواده باروری عمومی با شیبی ملایم افزایش یافت. به عبارتی اجرای طرح منجر به افزایش موالید شده است. علت این امر می‌تواند افزایش دسترسی مردم به امکاناتی از قبیل پزشکان خانواده، مراکز بهداشتی، بیمارستان‌ها و افزایش بهداشت در روستاها باشد. Bradshaw و همکاران بیان می‌کنند در بیشتر کشورهای جهان سوم میزان موالید با ارتقای آموزش، گسترش نقش زنان، افزایش درآمد و مهاجرت از روستا به شهر کاهش می‌یابد [11]. پیشرفت علم و علاقه فراوان زنان به ادامه تحصیلات و حضور در اجتماع منجر به کاهش باروری در طی سال‌های اخیر شده است. با توجه به سیاست جدید دولت مبنی بر افزایش باروری و تولد، می‌توان با ارائه تسهیلاتی به خانواده‌ها در جهت باروری، ارائه خدمات رفاهی به زنان شاغل، افزایش آگاهی مردم و عدم ارائه رایگان وسایل پیشگیری از بارداری در مراکز بهداشتی و درمانی، سیاست افزایش موالید را اعمال کرد.

دیگر نتایج پژوهش نشان داد بیشترین میانگین در سال‌های قبل و بعد از اجرای طرح پزشک خانواده به ترتیب (57/1) و (81/1) مربوط به شاخص درصد باروری عمومی بود، که نشان می‌دهد بعد از اجرای طرح پزشک خانواده میزان باروری افزایش یافته است.

در این مطالعه فقط اطلاعات 8 شاخص مربوط به زیج حیاتی به طور کامل قبل و بعد از اجرای طرح پزشک خانواده در هر دو مرکز در دسترس بودند که از محدودیت‌های طرح محسوب می‌گردد.

نتیجه‌گیری

طرح پزشک خانواده روستایی در ارتقای سلامت مادران و کودکان جمعیت روستایی شیراز نقش بسزایی دارد. شاخص‌های مرگ نوزادان زیر 1 ماه، درصد مرده‌زایی، درصد کودکان زیر 1 سال، درصد مرگ کودکان زیر 1 سال بعد از اجرای طرح پزشک خانواده کاهش یافتند که می‌تواند نشان از تأثیر مثبت این طرح و عملکرد مناسب پزشکان خانواده باشد. بنابراین با اجرای صحیح، نظارت مداوم، انتخاب پزشکان با تجربه برای روستاها، استفاده از کارکنان ماهر، افزایش آگاهی مردم از این طرح، تشویق پزشکان جهت طبابت در روستاها، استفاده از پیشنهادات و انتقادات مردم در مورد اجرای بهتر این طرح و همچنین، ایجاد سیستم مناسب در ثبت اطلاعات می‌توان شاخص‌های زیج حیاتی و سلامت جامعه را ارتقا بخشید.

تشکر و قدردانی

این پژوهش حاصل طرح تحقیقاتی مصوب دانشگاه علوم پزشکی شیراز به شماره 5911-92 می‌باشد. پژوهشگران از مدیران مراکز بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی شیراز که در انجام این طرح آنها را یاری رساندند کمال تشکر را دارند.

References

1. Takian A, Rashidian A, Kabir MJ. Expediency and coincidence in re-engineering a health system: an interpretive approach to formation of family medicine in Iran. Health policy and Planning 2011; 26(2): 163-73.
2. Khayyati FM, Esmaeilmotlagh MJ, Kabir Kazemeini H, Gharibi F, Jafari N. The role of family physician in case finding, referral, and insurance coverage in the rural areas. Iranian J Publ Health 2011; 40(3): 136-9.
3.  Tavasoli E, Alidousti M, Khadivi R, Sharifirad Gh R, Hasanzadeh A. Relationship between Knowledge and Attitudes of Rural People with Information Resources about Family Physicion Program in Shahrekord (2010). J Health System Research 2014; 6(3): 498-505. [Farsi]
4.  Mohammad Jafari H, VahidShahi K, Mahmoodi M, Abbaskhanian A, Shahbaznegad L. Survey of effect of continuous medical education on knowledge of general practitioner. Koomesh, J Semnan Univ Med Sci 2008; 9(4): 255-62. [Farsi]
5. Raeisi P, Ebadifard Azar F, Roudbari M, Shabanikia HR. The Impact of Family Physician Program on Mother and Child Health Indices in Rural Population Auspices of Mashhad University of Medical Sciences and Health Care Services, Iran; 2009. J Health Management 2011; 14(43): 27-36. [Farsi]
6. Barati A, Malaki M, Gohari M, Kabir M, Amir Asmaili M, Abdi G. The impactoffamily physiciansonhealth indicators. J Paiesh 2012; 11(3): 361-63. [Farsi]
7.  Sans- Corrales M, Pjol E, Badia J, Pasarin M, Perez B, Brunet J. Family medicin attributes related to satisfaction, health and costs. J Family Practice 2006; 23(3): 308-316.
8.  Boskabadi H, Parvini Z, Barati T, Mouadi A. Investigate ofcauses andrisk factors ofmortalityin Mashhad Ghaem Hospital 2009-2010. Iranina Journal of Obstetrics Gynecology andInfertility 2011; 14(7): 6-9. [Farsi]
9.  Hematyar M, Yarjou S. Causes of perinatal mortality at Javaheri hospital during a 7- year period1996-2003. Mel Sci J Islamic Azad Univ Tehran Med Unite 2005; 1(15): 37-40. [Farsi]
10. Safari H, Nooripour S, Emadi Z, Shakeri R, Jandaghi J, Mirmohammadkhani M. Associated factors of mortality of children aged 1 to 59 months in rural areas of Semnan: A nested case-control study based on 10 years of surveillance data. Journal of Koomesh 2014; 15 (3) :282-288. [Farsi]
11. Bradshaw M, Dymond P, and Chako, E. 2007, Contemporary World Regional Geography, New York, MC Graw Hill, 2007; 21-43.