Ethics code: IR.UMA.REC.1403.087
Nouri S, Atadokht A, Hajloo N. Investigating the Mediating Role of Rumination in the Relationship between Rejection Sensitivity and Body Image Satisfaction among Students of Mohaghegh Ardabili University in the 2023-2024 Academic Year: A Descriptive Study. JRUMS 2025; 24 (6) :497-508
URL:
http://journal.rums.ac.ir/article-1-7675-fa.html
نوری سمانه، عطادخت اکبر، حاجلو نادر. بررسی نقش میانجی نشخوار فکری در رابطه حساسیت به طرد و رضایت از تصویر بدنی دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی در سال تحصیلی 1402-1403: یک مطالعه توصیفی. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. 1404; 24 (6) :497-508
URL: http://journal.rums.ac.ir/article-1-7675-fa.html
دانشگاه محقق اردبیلی
متن کامل [PDF 446 kb]
(15 دریافت)
|
چکیده (HTML) (29 مشاهده)
متن کامل: (13 مشاهده)
مقاله پژوهشی
مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
دوره 24، شهریور 1404، 508-497
بررسی نقش میانجی نشخوار فکری در رابطه حساسیت به طرد و رضایت از تصویر بدنی دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی در سال تحصیلی 1402-1403: یک مطالعه توصیفی
سمانه نوری[1]، اکبر عطادخت[2]، نادر حاجلو[3]
دریافت مقاله: 08/12/403 ارسال مقاله به نویسنده جهت اصلاح: 07/03/1404 دریافت اصلاحیه از نویسنده: 25/03/1404 پذیرش مقاله: 27/03/1404
چکیده
زمینه و هدف: رضایت از تصویر بدنی از عوامل تأثیرگذار بر سلامت روان دانشجویان است که میتواند تحت تأثیر عواملی همچون حساسیت به طرد و نشخوار فکری قرار گیرد. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر تعیین نقش میانجی نشخوار فکری در رابطه حساسیت به طرد و رضایت از تصویر بدنی دانشجویان بود.
مواد و روشها: مطالعه حاضر از نوع توصیفی بود. جامعه مورد مطالعه شامل تمامی 12000 دانشجوی دانشگاه محقق اردبیلی در سال تحصیلی 1402-1403 بود که از این جامعه 245 دانشجو با استفاده از نمونهگیری در دسترس انتخاب شدند. به منظور جمعآوری دادهها از پرسشنامه حساسیت بین فردی Boyce و Parker، مقیاس رضایت از تصویر تن Souto و Garcia و پرسشنامه نشخوار فکری Nolen-Hoeksema و Morrow استفاده شد. دادهها با استفاده از آزمون همبستگی Pearson و مدلسازی معادلات ساختاری تجزیه و تحلیل شد.
یافتهها: نتایج نشان داد مدل بهدست آمده از برازش مطلوب برخوردار است. نتایج نشان داد که حساسیت به طرد اثر مستقیم، مثبت و معناداری بر نشخوار فکری (87/0=β، 001/0>P) و اثر مستقیم، منفی و معناداری بر رضایت از تصویر بدنی (49/0-=β، 001/0>P) دارد. نتایج همچنین نشان داد حساسیت به طرد با میانجیگری نشخوار فکری اثر غیر مستقیم، منفی و معناداری بر رضایت از تصویر بدنی (30/0-=β، 001/0>P) دارد.
نتیجهگیری: مطالعه حاضر نشان داد طرد در روابط میانفردی میتواند با افزایش نشخوار فکری، نارضایتی از تصویر بدنی را افزایش دهد. بنابراین، توصیه میشود مشاوران با استفاده از برنامههای آموزشی مناسب به کاهش نشخوار فکری دانشجویان کمک کنند.
واژههای کلیدی: حساسیت به طرد، رضایت از تصویر بدنی، نشخوار فکری، دانشجو
ارجاع: نوری س، عطادخت ا، حاجلو ن. بررسی نقش میانجی نشخوار فکری در رابطه حساسیت به طرد و رضایت از تصویر بدنی دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی در سال تحصیلی 1402-1403: یک مطالعه توصیفی. مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، سال 1404، دوره 24 شماره 6، صفحات: 508-497.
.
مقدمه
رضایت از تصویر بدن (Body image satisfaction) یکی از متغیرهای مهم در سلامت و عملکرد رضایتبخش دانشجویان است (1). تصویر بدن به تصوری اشاره دارد که فرد از اندازه، ظاهر و شکل کلی بدن خود دارد و شامل احساسات و باورهای ذهنی مرتبط بهظاهر فیزیکی میشود (2). تصویر منفی از بدن و تلاش برای انطباق با ظاهری ایدهآل میتواند منجر به نارضایتی از بدن شود (3) که از اختلاف بین ادراک ظاهر فیزیکی فعلی و میل به ظاهری متفاوت نشأت میگیرد (4). در عصر حاضر، به دلیل وجود استانداردهای فرهنگی و اجتماعی درباره بدن ایده آل، نارضایتی افراد از تصویر بدنیشان افزایشیافته است (5) و میزان شیوع این نارضایتی در میان دانشجویان از 3/1 تا 8/5 درصد متغیر است (6). نارضایتی از تصویر بدنی میتواند پیامدهای جسمی و روانی متعددی مانند مشغله ذهنی مداوم، افزایش افکار غیرمنطقی (7) و ارتباطات بین فردی ضعیف (8) به همراه داشته باشد.
عوامل مختلفی میتواند در ایجاد نارضایتی از تصویر بدنی نقش داشته باشد که یکی از آنها حساسیت به طرد (Rejection sensitivity) است. این ویژگی شخصیتی با حساسیت بیشازحد به طرد اجتماعی مشخص میشود و افراد حساس به طرد در روابط میان فردی انتظار خشم یا اضطراب دارند و بهراحتی آن را درک کرده و نسبت به آن واکنشهای افراطی نشان دهند (9). این افراد دائماً نگران طرد شدن از روابط هستند و به همین دلیل مضطرب و ناامید به نظر میرسند (10). حساسیت به طرد میتواند منجر به آسیبهای روانشناختی نظیر پرخاشگری و قربانی شدن (9)، ناسازگاری اجتماعی-عاطفی، اضطراب و خشم در روابط میان فردی و مشکلاتی در تنظیم هیجان (11) شود. همچنین، این وضعیت و نگرانیهای مربوط به تصویر بدن و حساسیت به طرد با یکدیگر همبستگی مثبت دارند (10).
یکی از عوامل کلیدی که به نظر میرسد با متغیرهای حساسیت به طرد و رضایت از تصویر بدنی مرتبط است و میتواند نقش میانجی ایفا کند، نشخوار فکری (Rumination) است. نشخوار فکری به تمایل به تکرار افکار نسبت به رویدادها، خلقوخوی منفی و نگرانیهای شخصی اشاره دارد (12). افراد دارای این سبک تفکر بر علائم تشویش و نگرانی تمرکز میکنند که میتواند منجر به احساسات منفی درباره وقایع گذشته و آینده شود (13). این افراد معتقدند که تمرکز بر مشکلات میتواند به غلبه بر آنها کمک کند، اما این امر موجب تشدید نشخوار فکری، افزایش فشار روانی، تمرکز آشفته و تفکر منفی میشود (14). تحقیقات نشان دادهاند که نشخوار فکری در پاسخ به نقصهای درک شده از بدن میتواند نارضایتی از تصویر بدنی را افزایش داده (15) و با برانگیختگی فیزیولوژیکی شدید و طولانی ناشی از طرد اجتماعی نیز ارتباط داشته باشد (16). افرادی که تجربه طرد بیشتری دارند، نشخوار فکری بیشتری نیز بروز میدهند (17).
دانشجویان بهعنوان سرمایههای اصلی جامعه، نیاز به سلامت روانی دارند تا در تحصیل و زندگی موفق باشند (18). فشارهای روانی و اجتماعی در دوران شکلگیری هویت میتواند منجر به نارضایتی از تصویر بدنی و آسیبهای روانشناختی مانند اضطراب و افسردگی شود (19). حساسیت به طرد، با افزایش واکنشپذیری نسبت به طرد اجتماعی، و نشخوار فکری، با تمرکز مزمن بر تجارب منفی، از عوامل مهمی هستند که میتوانند رضایت از تصویر بدنی را تحت تأثیر قرار دهند؛ از طرف دیگر، با توجه به اثرات نارضایتی از تصویر بدنی بر سلامت جسمی و روانی دانشجویان و پیامد آن بر کیفیت زندگی و عملکرد تحصیلی، بررسی عوامل مؤثر بر رضایت از تصویر بدنی ضروری است (20). با توجه به کمبود تحقیقات در این زمینه، این پژوهش نه تنها به بررسی تعاملات پیچیده بین این متغیرها میپردازد، بلکه میتواند به شناسایی مکانیزمهای روانشناختی مؤثر بر سلامت روانی دانشجویان نیز کمک کند. بنابراین، این پژوهش با هدف مدل یابی علی رضایت از تصویر بدنی بر اساس حساسیت به طرد و نقش میانجی نشخوار فکری (شکل 1) در دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی در سال تحصیلی 1402-1403 انجام شد.
شکل 1- مدل مفهومی نقش میانجی نشخوار فکری در رابطه حساسیت به طرد و رضایت از تصویر بدنی دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی در سال تحصیلی 1402-1403
مواد و روشها
روش پژوهش حاضر، توصیفی از نوع همبستگی و بر مبنای مدلیابی معادلات ساختاری بود. این مطالعه با کد اخلاق IR.UMA.REC.1403.087 در کمیته اخلاق پژوهش دانشگاه محقق اردبیلی به تصویب رسیده است. جامعه آماری این پژوهش شامل 12000 دانشجوی شاغل به تحصیل دانشگاه محقق اردبیلی در سال 1402-1403 بود. حجم نمونه لازم با توجه به پیشنهادات Jobst و همکاران حداقل 200 نفر است (21). با توجه به این ملاک تعداد 245 نفر با روش نمونهگیری در دسترس بهعنوان نمونه انتخاب شدند.
فرآیند جمعآوری دادهها از طریق توزیع پرسشنامه بهصورت مداد و کاغذی بین دانشجویان آغاز شد. در مرحله اول برای جلب همکاری آزمودنیها و بهمنظور رعایت ملاحظات اخلاقی، توضیحات لازم درباره موضوع پژوهش، اهداف آن و اهمیت رضایت آگاهانه ارائه گردید؛ همچنین به دانشجویان اطمینان داده شد که اطلاعات دریافتی محرمانه بوده و در اختیار هیچ شخص یا سازمان دیگری قرار نخواهد گرفت.
معیارهای ورود به پژوهش تمایل به شرکت در پژوهش و رضایت آگاهانه و معیار خروج نیز عدم تکمیل نمودن پرسشنامه بهصورت کامل و تکمیل پرسشنامه بهصورت نامعتبر (برای تمامی گویهها یک پاسخ) بود. در نهایت، تعداد 250 نفر به سؤالات پرسشنامه پاسخ دادند که پس از حذف پرسشنامههای ناقص، تعداد نمونه نهایی به 245 نفر کاهش یافت و عملیات تجزیهوتحلیل بر روی دادههای حاصل از این تعداد انجام گرفت.
مقیاس رضایت از تصویر تن (Body Image Rating Scale): این مقیاس توسط Souto و Garcia در سال 2002 طراحی شده است. این پرسشنامه 22 گویه دارد و با استفاده از طیف لیکرتی 5 درجهای از کاملاً مخالفم (1) تا کاملاً موافقم (5) درجهبندی شده است (22). این پرسشنامه تک عاملی بوده و برای محاسبه امتیاز کلی، نمرات تمامی گویهها جمعآوری میشوند. دامنه امتیاز این پرسشنامه از 22 تا 110 متغیر است. هر چه امتیاز حاصل شده از این پرسشنامه بیشتر باشد، نشان دهنده میزان بیشتر رضایت از تصویر بدنی خواهد بود و هرچه نمره کسب شده از این پرسشنامه کمتر باشد، نشان دهنده رضایت کمتری از تصویر بدنی است. پایایی این مقیاس با استفاده از روش باز آزمایی برابر با 71/0 گزارش شده است (22). در ایران، Taheri Torbati و همکاران اعتبار این مقیاس را با استفاده از آلفای کرونباخ 91/0 به دست آوردند (23). در پژوهش حاضر نیز برای بررسی پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده شده و مقدار آن 92/0 بهدست آمده است.
پرسشنامه حساسیت بین فردی (Interpersonal Sensitivity Measure): این پرسشنامه که توسط Boyce و Parker (1989) طراحی شده شامل 36 سؤال و 5 خرده مقیاس است و بر اساس طیف 4 درجهای لیکرتی از کاملاً مخالفم (1) تا کاملاً موافقم (4) نمرهگذاری میشود (24). نمره کل این پرسشنامه از طریق جمع نمرات تمام سؤالات بهدست میآید و از 36 تا 144 در نوسان است. برای هرگویه پایینترین نمره یک و بالاترین نمره چهار است. خرده مقیاسهای این پرسشنامه شامل آگاهی بین فردی (Interpersonal awareness)، نیاز به تأیید (Need for approval)، اضطراب جدایی (Separation anxiety)، کمرویی (Timidity) و عزتنفس شکننده (Fragile inner self) میباشد. برای خرده مقیاس آگاهی بین فردی پایینترین نمره 7 و بالاترین نمره 28، برای خرده مقیاسهای نیاز به تأیید، اضطراب جدایی و کمرویی، پایینترین نمره 8 و بالاترین نمره 32 و در خرده مقیاس عزت نفس شکننده پایینترین نمره 5 و بالاترین نمره 20 بود. نمره پایین در هر خرده مقیاس نشاندهنده پایین بودن میزان حساسیت به طرد در آن زمینه و بالا بودن نمره در هر خرده مقیاس نشانگر بالا بودن میزان حساسیت به طرد بود. در کل پرسشنامه نیز نمره بالاتر و نزدیک به 144 نشاندهنده میزان حساسیت بین فردی بالا و نمره پایین و نزدیک به 36 نشاندهنده آن بود که فرد حساسیت بین فردی پایینی دارد. Boyce و Parker (1989) آلفای کرونباخ را برای عامل اول 76/0، برای عامل دوم 55/0، برای عامل سوم 67/0، برای عامل چهارم 63/0، برای عامل پنجم 59/0 و برای کل مقیاس 86/0 به دست آوردند. همچنین آنها روایی همزمان این آزمون را با آزمون قضاوت بالینی حساسیت بین فردی برابر 72/0 برآورد نمودند که نشانگر روایی همزمان بالای این پرسشنامه است (24). در ایران Mohammadian و همکاران ویژگیهای روانسنجی این پرسشنامه را بررسی کرده و مقدار آلفای کرونباخ را برای خرده مقیاسهای آگاهی بین فردی 70/0، نیاز به تأیید 51/0، اضطراب جدایی 58/0، کمرویی 58/0، عزتنفس شکننده 70/0 و کل مقیاس 86/0 برآورد کردهاند (25). در پژوهش حاضر، مقدار آلفای کرونباخ برای خرده مقیاسهای آگاهی بین فردی، نیاز به تأیید، اضطراب جدایی، کمرویی، عزتنفس شکننده و کل مقیاس به ترتیب 75/0، 45/0، 75/0، 60/0، 62/0 و 86/0 به دست آمد.
پرسشنامه نشخوار فکری (Mental Rumination Questionnaire): این پرسشنامه توسط Nolen-Hoeksema و Morrow در سال 1991 تدوین شده است و شامل 22 سؤال و 3 خرده مقیاس بازتاب Reflection، در فکر فرورفتن Brooding و افسردگی depression میباشد (26). نمره کل پرسشنامه و نمره هریک از خرده مقیاسها از طریق جمع نمرات سؤالات مربوطه به دست میآید. نمرهگذاری این پرسشنامه از طریق طیف 4 درجهای لیکرتی از هرگز (با نمره 1) تا اغلب اوقات (با نمره 4) انجام میشود. نمره کل این پرسشنامه از 22 تا 88 در نوسان میباشد. تفسیر نمره کل به این شرح میباشد که چنانچه نمره محاسبه شده فرد بین 22 تا 33 باشد، نشخوار فکری فرد پایین است. چنانچه نمره محاسبه شده در محدوده 34 تا 55 باشد، نشخوار فکری فرد متوسط و چنانچه نمره کسب شده توسط فرد بالاتر از 55 باشد، نشخوار فکری فرد بالا است. در خرده مقیاس اول و دوم پایینترین نمره 5 و بالاترین نمره 20 است و در خرده مقیاس سوم پایینترین نمره 12 و بالاترین نمره 48 میباشد. نمره بالا در هر خرده مقیاس نشان دهنده دارا بودن میزان زیاد از آن مؤلفه در فرد و نمره پایین، نشان دهنده میزان کم از آن مؤلفه در فرد است. Nolen-Hoeksema و Morrow (1991) برای ارزیابی پایایی این مقیاس از روش آلفای کرونباخ استفاده کردهاند و مقدار آن را در دامنه 88/0 تا 92/0 بهدست آوردهاند (26). در ایران نیز این مقیاس در سال 1389 توسط Bagherinezhad و همکاران به فارسی ترجمه شده است و اعتبار آن با استفاده از روش آلفای کرونباخ 88/0 بهدست آمده است (27). در پژوهش حاضر آلفای کرونباخ برای خرده مقیاسهای بروز دادن 87/0، در فکر فرورفتن 90/0، افسردگی 95/0 و برای کل مقیاس 97/0 به دست آمد.
تحلیل بخشهای آمار توصیفی و همبستگی با استفاده از نرمافزار SPSS نسخه 26 و مدل معادلات ساختاری با استفاده از نرمافزار AMOS نسخه 24 انجام شد. برای تحلیل دادهها از روش مدلیابی معادلات ساختاری استفاده شد و حساسیت بین فردی بهعنوان متغیر پیشبین و برونزا، نشخوار فکری بهعنوان متغیر میانجی و رضایت از تصویر بدنی بهعنوان متغیر ملاک و درونزا در نظر گرفته شد. برای بررسی برازش مدل از شاخصهایی از قبیل مقدار کایدو به درجه آزادی (Chi-Square to Degrees of Freedom; χ²/df)، شاخص برازش تطبیقی (Comparative Fit Index; CFI) و ریشه خطای میانگین مجذورات تقریب (Root Mean Square Error of Approximation; RMSEA) استفاده شد. سطح معناداری در آزمونها 05/0 در نظر گرفته شد.
نتایج
از تعداد 245 آزمودنی شرکتکننده در این پژوهش، 203 نفر (9/82 درصد) خانم و 42 نفر (1/17 درصد) مرد بودند. همچنین، 201 نفر (82 درصد) مجرد و 44 نفر (18 درصد) متأهل بودند. ازنظر مقطع تحصیلی، 128 نفر (2/52 درصد) دارای مدرک کارشناسی، 106 نفر (3/43 درصد) دارای مدرک کارشناسی ارشد و 11 نفر (5/4 درصد) دارای مدرک دکتری بودند. همچنین از نظر دامنه سنی، 140 نفر (1/57 درصد) از افراد نمونه در دامنه سنی 18 تا 24 سال، 77 نفر (4/31 درصد) در دامنه سنی 25 تا 31 سال، 21 نفر (6/8 درصد) در دامنه سنی 32 تا 38 سال و 7 نفر (9/2 درصد) در دامنه سنی 39 سال و بالاتر قرار داشتند.
جدول 1، ماتریس همبستگی، میانگین و انحراف استاندارد و مقدار چولگی (کجی) و کشیدگی متغیرهای پژوهش را نشان میدهد. ضرایب همبستگی جدول 1، نشان میدهد که حساسیت به طرد با نشخوار فکری همبستگی مثبت داشته و این دو متغیر با رضایت از تصویر بدنی همبستگی منفی دارند (01/0>P). همچنین، در این پژوهش، برای بررسی نرمال بودن دادهها از شاخصهای کجی و کشیدگی استفاده شد. طبق مقادیر کشیدگی و چولگی جدول 1 که بین 2- و 2+ قرار دارند، تمام متغیرهای پژوهش دارای توزیع طبیعی بودند. بهمنظور آزمون مدل موردنظر یعنی بررسی نقش واسطهگری نشخوار فکری از روش مدل معادلات ساختاری استفاده شد. مدل مفهومی پژوهش در شکل 1 ارائه شده است.
جدول 1- ماتریس همبستگی، میانگین و انحراف استاندارد متغیرهای پژوهش در دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی در سال تحصیلی 1402-1403 (245=n)
|
1 |
2 |
3 |
میانگین |
انحراف استاندارد |
کجی |
کشیدگی |
1. حساسیت به طرد |
1 |
|
|
84/76 |
13/22 |
04/0 |
21/1- |
2. نشخوار فکری |
41/0** |
1 |
|
62/45 |
16/17 |
36/0 |
28/1- |
3. رضایت از تصویر بدنی |
45/0-** |
35/0-** |
1 |
58/49 |
93/21 |
45/0 |
48/1- |
** 01/0>P
در شکل 1، مدل ساختاری پژوهش بهصورت بررسی نقش میانجی نشخوار فکری در رابطه بین حساسیت به طرد و رضایت از تصویر بدنی در محیط نرمافزار AMOS به همراه ضرایب مسیر آن ارائهشده است. در این مدل متغیر نشخوار فکری (Rumination) که با سه مؤلفه (بازتاب: Reflection، در فکر فرورفتن: Brooding و افسردگی: depression) مشخصشده نقش متغیر میانجی، حساسیت به طرد که با پنج مؤلفه (آگاهی بین فردی: interpersonal awareness، نیاز به تأیید: need for approval، اضطراب جدایی: separation anxiety، کمرویی: timidity و خود درونی شکننده: fragile inner self) تعریفشده بهعنوان متغیر برونزا (مستقل) و متغیر رضایت از تصویر بدنی (body image satisfaction) نقش متغیر درونزا (وابسته) را دارد.